Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ziyəddin Bahadur oğlu Göyüşov (20 may 1920, Ağdam rayonu – 9 fevral 1985, Bakı) — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü
| Ziyəddin Göyüşov | |
|---|---|
| Ziyəddin Bahadur oğlu Göyüşov | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Boyəhmədli, Ağdam, Azərbaycan SSR |
| Vəfat tarixi | (64 yaşında) |
| Vəfat yeri | Bakı, Azərbaycan SSR |
| Milliyyəti | azərbaycanlı |
| Elmi dərəcəsi | |
Həyatı
Ziyəddin Bahadur oğlu Göyüşov 1920-ci ilin may ayının 20-də Ağdam rayonunun Boyəhmədli kəndində anadan olmuşdur.
Ziyəddi Göyüşov 1928–1936 illərdə Ağdamın Boyəhmədli kənd məktəbində oxumuş, 1938–1939 illərdə Ağdam Pedaqoji Texnikumunda təhsil almış, oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.
Ziyəddin Göyüşov Boyəhmədli kəndində müəllimlik etmiş, Böyük Vətən müharibəsində iştirak edib yaralandıqdan sonra Vətənə qayıdaraq 1943-cü ildə bir müddət Ağdamda yerli radio verlişləri redaksiyasına rəhbərlik də etmişdir. O, 1945-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) Tarix fakültəsinin nəzdindəki Fəlsəfə şöbəsinə daxil olmuş, 1950-ci ildə oranı bitirmişdir. Ziyəddin Göyüşov 1953-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuşdur.
O,1957-ci ildə fəlsəfə elmləri namizədi, 1963-cü ildə fəlsəfə elmləri doktoru,1964-cü ildə professor adı almışdır.1976-cı ildən Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının üzvü seçilmiş, elə həmin ildən də Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda fəlsəfə tarixi şöbəsinin müdiri olmuşdur. O, Azərbaycanda ilk çoxcildli milli ensiklopediyanın yaradılmasında fəal iştirak etmiş, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası Elmi Şurasının üzvü olmuşdur.
Ziyəddin Bahadur oğlu Göyüşov 9 fevral 1985-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.
Elmi yaradıcılığı
Ziyəddin Göyüşov Azərbaycanda fəlsəfi-etik fikir tarixi problemlərini araşdırmış, Həsən bəy Zərdabinin seçilmiş əsərlərini ilk dəfə tərtib və çap etdirmişdir.
Ziyəddin Göyüşovun tədqiqat sahəsi Azərbaycanın etik fikrinin qədim dövrdən XX əsrə qədər inkişaf meylləri və əsas aspektlərinin təhlili idi. Məlumdur ki, fəlsəfə tarixi çox aspektli tədqiqatları tələb edir, çünki mənəvi mədəniyyət, mənəvi fikir həyatın bütün rəngarəngliyini və mürəkkəbliyini özündə əks etdirir. Fəlsəfi, o cümlədən, etik ideyalar mənəvi fikrin müxtəlif formalarında özünü büruzə verir. Əxlaq insan cəmiyyətinin ən qədim və mühüm ünsürlərindən olduğu üçün öz əksini dində, ədəbiyyatda, bədii yaradıcılıqda, elmdə və təhsildə tapmışdır. Ziyəddin Göyüşovun məramı o idi ki, qədim tarixi və mədəniyyəti olan Azərbaycanda əxlaqi ənənələr, onları öyrənmə, münasibət bildirmə imkanları kifayət qədər istifadə olunmuşdur. Hər bir dövrün bu problemlərə münasibəti müxtəlif olduğu üçün onların öyrənilməsi həmişə aktual mahiyyət kəsb edir.
Ziyəddin Göyüşovun xidməti də bundadır: o, çalışmışdı ki, Azərbaycanda etik baxışların inkişafının mərhələlərini sistem kimi təsvir etsin, istər tarixi-xronoloji, istərsə də məntiqi baxımından mənəvi həyatın bu sahəsinin inkişafını mümkün qədər dəqiq izləsin. Bizi maraqlandıran sahə — Ziyəddin Göyüşovun XX əsrə aid olan əxlaqla bağlı fikirləri və ideyalarıdır. Aydındır ki, onun bu mərhələyə olan münasibətini öyrənmək üçün tədqiqatçının əvvəlki dövrlərə aid ideyaları və konsepsiylarını da araşdırmaq lazımdır. İlk növbədə onun metodoloji prinsiplərinə münasibətimizi bildirək. Aydındır ki, Sovet dövründə yaşayıb yaratmış filosof istər-istəməz marksizm-lelinizm ideyaları təsiri altında elmi problemləri qavrayır və araşdırırdı. Buna görə də onun yaradıcılığı ilə bağlı qısa olsa da marksizm fəlsəfəsinin əsas müddəalarını ümumi olaraq qısaca xatırladaq: dünya vəhdət təşkil edir, o maddidir, tarixi xalq yaradır, maddi istehsal cəmiyyətin inkişafının əsasıdır, insan öz müqəddaratını özü həll edir, əxlaq sinfi xarkter daşıyır, cəmiyyət tarixi sinfi mübarizə tarixidir. Bu sxemə yerləşməyən ideyalar və tarixi faktlar istər-istəməz təhrif olunur və yaxud da ki, nəzərə alınmırdı. Azərbaycan antaqonist fikrində hər şeyin insan ağlına əsaslandığı ön plana çəkilir. Əli bəy Hüseynzadə, A. M. Rüfətov və başqaları insanı ən zəif və yararsız, köməksiz varlıq sayır və real gerçəkliyin oyuncağı hesab edirdilər. Onlara görə insan təbiətin sirlərini açmağa qadir deyil, insanın bütün cəhtləri əvvəlcədən uğursuzluğa məhkumdur. Materializmi inkar edir idealist mövqedən çıxış edirdilər. Hər şeyin Allah tərəfindən yaradıldığını bildirirdilər. A. M. Rüfətov cəmiyyətin yaranmasını oqnostisizm mövqeyindən izah edirdi. Bu dövrdə burjua idealogiyasına və pantürkizm və panislamizm ideyalarına qarşı ən güclü mübarizəni Azərbaycan marksistləri aparırdı. XX əsrdə Azərbaycanda marksizm-leninizm ideyaları Azərbaycan xalqının fəlsəfi və sosioloji fikrində əsas yer tuturdu. Azərbaycanda marksizm-leninizm ideyalarının yayılmasında Azərbaycan marksistlərinin fəlsəfənin bütün sahələrinə göstərdiyi təsir çox böyükdür. Bu mövqedən izah edən subyektiv idealizm və aqnostisizmə qarşı çıxış edirdilər.
Azərbaycan inqlabi demokratlarından olan C. Məmmədquluzadə, M. Ə. Sabir, Ü. Hacıbəyov dini fanatizmə qarşı çıxmış və o dövr üçün sosioloji ideyalar irəli sürmüşlər. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda beyinlərin oyanma dövrünə (intibah) təsadüf edir. İnqilabi demokratlar olan C. Məmmədquluzadə, M. Ə. Sabir, Ü. Hacıbəyovdan bəhrələnənlər F. Köçərli, N. Vəzirov, M. Şaxtaxtinski, S. M. Qənizadə, M. T. Sidqi, M. Hadi, A. Şaiq və b.olmuşlar. Özlərinin publisistik, pedaqoji, təsviri incəsənət nümunələrində bu demokratlar feodal despotizmi darmadağın etmiş, Azərbaycan milli mədəniyyətinin və milli şüurunun inkişafına çalışmışdılar. Azərbaycan demokratlarından Azərbaycan xalqının milli özünüdərk ideyası fəlsəfi ideyaların inkişafına, milli və sosioloji problemlərin düzgün həlli yollarına çalışması öz əksini tapmışdır. Əlbəttə, bununla onlar Azərbaycanda marksizm-leninizm ideyalarının geniş yayılmasını daha da artırırdılar. Onlar insan ağlına məxsus olan, idealizmi, oqnostisizmi, mistikanı inkar edir elmin gücünə dayanaraq deyirdilər ki, bu imkan verir ki, insan dünyanı sona qədər dərk etməyə qadirdir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın mənəvi həyatında əsas düşündürən problemlərdən biri etik problem olmuşdur. XIX əsrin 60–80-ci illərdə baş verən sosial-iqtisadi və siyasi durum Azərbaycanın ictimai həyatında mənəvi problemlər sahəsinə də təsirsiz ötüşmədi.
Z. Göyüşov etik ideyalar tarixində xüsusi önəmi M. Sidqinin yaradıcılığının təhlilinə vermişdir. Onun diqqətini cəlb edən ideyalar sırasında M. Sidqinin insan cəmiyyətinin tarixi təkamülündə insan varlığı problemi idi. M. Sidqi insanın tarixi təkamülünü belə xarakterizə edirdi: insan həyatda ilk növbədə baş verən böyük bir hadisə ov ovlamaq üçün ağac və daşdan ov alətləri düzəltmək idi. Bu insanların heyvanlardan qorxmamağa və onların ətindən yemək, dərilərindən geyim kimi istifadə eləmək imkanı yaratdı. İlk yaşayış yerini taxtadan suyun üzərində hazırladılar, bununla da vəhşi heyvanların hücümündan qorunurdular.
İkinci mühüm bir hadisəni insanın odu kəşf etməsi hesab edirdi. Sidqi bununla qeyd edirdi ki, bəşəriyyət bir neçə min il qabağa addımladı. Odun kəşfi insanı daha güclü etdi və onun özünə inam yaratdı. Yeməyi bişirməklə insan orqanizmində bəzi dəyişikliklər baş verdi. Bütün bunlar insan təfəkkürünün və ictimai şüurun formalaşmasına səbəb oldu.. Z. Göyüşov M. Sidqinin əxlaqi ideyalarının təsnifatını vermişdir.
Sidqinin əsas əxlaqi ideyaları aşağıdakılardır:
- 1. İnsanlar xeyirxah və ya pis olaraq dünyaya gəlmirlər, onlar tərbiyənin məhsuludurlar. Xeyir və şər onlarla birgə doğulmur, sonradan həyat təcrübəsində qazanılır.
- 2. Təbiət etibarilə pis və ya xaraktersiz insan yoxdur, pis tərbiyyə və tərbiyyəçi vardır. Çünki dünyaya gələndə insan nə yazmağı, nə oxumağı, nə də ki, ətrafındakılar haqqında məlumatlı olur. Bu həmçinin xeyirxah insanlara da aiddir. Sidqi yazır ki, "əgər dünyaya gələn körpə insanların əhatəsində olmasa idi, ola bilsin ki, onun heyvanlardan heç bir fərqi olmazdı" (M. T. Sidqi. Nasixat-namg, s.14–15). Etik ideyaların tədqiqatçı və təbliğatçılarından biri görkəmli Azərbaycan filosofu F. Köçərli olmuşdur. Z. Göyüşov qeyd edir ki, F. Köçərlinin tədqiqat obyekti ailə və məktəb tərbiyyəsi olub. Ailədə əxlaqi tərbiyənin xüsusiyyətləri, böyüməkdə olan nəslin sosiallaşma prosesinə təsirinin mənfi və müsbət tərəflərini təhlil edən F. Köçərli real həyatda cərəyan edən proseslərə münasibətini bildirir, fəal vətəndaş mövqeyi tuturdu. F. Köçərli Azərbaycan xalqının, onun qabaqcıl elm nümayəndələrinin mənəvi irsindən faydalanaraq, insanın mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşmasında xarici mühitin və tərbiyənin rolunu düzgün qiymətləndirməyə çalışmışdır. Z. Göyüşovun tədqiqat obyekti həm də Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı olmuşdur. N. B. Vəzirov bir çox digər tədqiqatçıların mütərəqqi mövqeyinə toxunaraq hesab edirdi ki, insanın mənəvi keyfiyyətləri heç də fitri deyil. İntellektual xassələr insanın iradəsi, temperamenti, xarakteri üzərində qurulur. Məlumdur ki, əxlaq tarixi xarakter daşıyır və dövrdən-dövrə öz ifadə formalarını və dəyərliliyini dəyişir. N. B. Vəzirovun bədii irsini diqqətlə izləyən Z. Göyüşov əbədi olan xeyir və şər mübarizəsini burada izləmiş, əxlaqın sinfililiyinin təsdiqini axtarmışdır. Böyük diqqəti Z. Göyüşov publisist yazıçıların yaradıcılığına da yetirirdi. Həmin dövrün mənəvi həyatının səciyyəvi xüsusiyyətləri dövrün ab-havası və mühitindən bəhrələnirdi. Mənəvi həyatın bütün sahələrində baş verən proseslər öz inikasını ictimai şüurun müxtəlif formalarında tapırdı. Əxlaqi dəyərlər və normalar da müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalaraq istər nəzəri, isrərsə də praktiki səviyyədə tədqiqatçılar tərəfindən düşünülür, ümumiləşdirilir və ifadə olunurdu. Mənəvi mədəniyyətin mühüm sahəsi olan fəlsəfi özünüdərk və dünyagörüşü bir sistem kimi yox, ayrı-ayrı cəhət və xüsusiyyətləri kimi düşüncə obyekti olaraq sonradan peşəkar filosofların tədqiqat obyektinə çevrilmişdi. Z. Göyüşovun da yaradıcılığı bu qəbildəndir. Ayrı-ayrı fəlsəfi ideyalar və problemlər zaman və dövr duyumu yüksək olan tədqiqatçıların yaradıcılığında görülür (yazıçılar, şairlər, publisistlər, müəllimlər, ümumiyyətlə ziyalı təbəqəsinin nümayəndələri). Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin tədqiqatçıları fəlsəfə tarixinə aid olan ideyaları sistem şəklində araşdırmağa cəhd göstərmişlərsə də, bir çox əsərlər var ki, fəlsəfi ideyalar burada ancaq qeydlər və fikirlər kimi nəzərə çarpır. Z. Göyüşovun tədqiqatlarında da həmin meyillər öz əksini tapır. Dünya fəlsəfi məktəblər və cərəyanlar nə qədər müstəqil inkişafa malik olsalar da dövrün ümumi inkişaf xüsusiyyətləri burada öz təsirini göstərir. XX əsr elmi-texniki inqlab əsri, bir sıra mühüm kəşflər əsridir. Sosial-siyasi proseslər nəticəsində bir çox ölkələr müstəmləkəçilikdən azad olmuş, suverenliyi qazanmışlar, faşizm və sosializm kabusu yaşandı, eyni zamanda elmşünaslıqda sürətli irəlliləyiş müşahidə olunurdu: yeni paradiqmalar, yanaşmalar, ümumuyyətlə postklassik mərhələsi formalaşdı; belə şəraitdə ənənəvi dəyərlər və normalar həm yeni şəkildə yaşanır, həm də yenidən nəzərdən keçirilirdi. Z. Göyüşovun elmi yaradıcılığı bütün müsbət keyfiyyətləri ilə yanaşı müəyyən mənada dövrün təsirinə məruz qalmış, və sovet ideologiyasının marksizm ideyalarının öz əsərlərində müəyyən mənada carçısı olmuşdur. Z. Göyüşovun tədqiqatlarında dini əxlaq problemlərinə də diqqət yetirilmişdir. L. Mövsumovanın qeyd etdiyi kimi, XX əsrin birinci yarısında yaşayıb yaratmış "M. Mehdiyev, S. Abbasov, N. Həsənov, Q. Mustafayev, M. Balayev və b. öz əsərlərində islam əxlaqına tənqidi mövqedən yanaşmışlar. F. Köçərlinin, M. Səttarovun, Z. Göyüşovun, A. Həsənovun əsərləri islam ideologiyasının mahiyyətini, onun dünyagörüşünə, məişətə, insanların davranış normalarına, elmi və dini dünyagörüşlərinin qarşılıqlı münasibətlərinə təsirini, islamın ictimai həyatda və ideya mübarizəsində yerini, bəzi dini xürafatların zərərini açıqlayır". Z. Göyüşov dini əxlaqda ümumbəşəri məzmunu aşkarlamış, Azərbaycan xalqı üçün səciyyəvi olan xüsusyiyyətləri üzə çıxarmağa çalışmışdır.
Məlumdur ki, tədqiqatçı-alim həm də H. B. Zərdabinin etik baxışlarına diqqət yetirmişdir: "Ziyəddin Göyüşovun "H. B. Zərdabinin dünyagörüşü" əsəri zərdabişünaslıq elminə qiymətli töhfədir. Səmərəli axtarışların bəhrəsi olan bu əsərdə maarifçi alimin dünyagörüşünün formalaşması, fəlsəfi, ictimai-iqtisadi baxışları, habelə etik görüşləri dərindən tədqiq və təhlil edilmişdir. Kitabın məziyyətlərindən biri də Zərdabi haqqında zəngin arxiv sənədlərindən, qəzet və jurnal məqalələrindən yaradıcı istifadə edilməsidir". Beləliklə, Z. Göyüşov Azərbaycanın etik fikir tarixinə öz yaradıcılığı ilə xüsusi töhfə vermiş, burada dövrləşmə, yanaşma tərzi, mənəvi həyatda etik fikrin rolu, ayrı-ayrı tədqiqatçıların mövqeyi və xidmətini aşkarlamaq işində böyük işlər görmüşdür. Z. Göyüşovun irsinin tədqiqi Azərbaycan fəlsəfəsi tarixinin öyrənilməsi və tədrisində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
İstinadlar
- . 2015-02-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-25.
- . 2018-06-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-25.
- Orxan Məmmədov (Baharlı). Ağdamın adlı-sanlı pedaqoqları, alimləri. Bakı, Sabah, 2001. səh.37–39
- Геюшев З. Этическая мысль в Азербайджане. Баку, 1965. s.8–11
- Геюшев З. Этическая мысль в Азербайджане. Баку, 1965. s.4
- Mövsumova L. Azərbaycan qadını uzaq keçmişdən indiyədək. (Elmi red. və ilahiy.məs. üzrə məs. Ə. Əmirəhmədovdur. Bakı, 2003., s.7–8
- Məmmədov V. "Əkinçi" və Zərdabi irsi milli məfkurə qaynağıdır.//Xalq qəzeti, 30 dekabr 2011.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ziyeddin Bahadur oglu Goyusov 20 may 1920 Agdam rayonu 9 fevral 1985 Baki felsefe elmleri doktoru professor Azerbaycan Elmler Akademiyasinin muxbir uzvuZiyeddin GoyusovZiyeddin Bahadur oglu GoyusovDogum tarixi 20 may 1920Dogum yeri Boyehmedli Agdam Azerbaycan SSRVefat tarixi 9 fevral 1985 64 yasinda Vefat yeri Baki Azerbaycan SSRMilliyyeti azerbaycanliElmi derecesi felsefe elmleri doktoruHeyatiZiyeddin Bahadur oglu Goyusov 1920 ci ilin may ayinin 20 de Agdam rayonunun Boyehmedli kendinde anadan olmusdur Ziyeddin Goyusov ve professor Midhet Agamirov Ziyeddi Goyusov 1928 1936 illerde Agdamin Boyehmedli kend mektebinde oxumus 1938 1939 illerde Agdam Pedaqoji Texnikumunda tehsil almis orani ferqlenme diplomu ile bitirmisdir Ziyeddin Goyusov Boyehmedli kendinde muellimlik etmis Boyuk Veten muharibesinde istirak edib yaralandiqdan sonra Vetene qayidaraq 1943 cu ilde bir muddet Agdamda yerli radio verlisleri redaksiyasina rehberlik de etmisdir O 1945 ci ilde Azerbaycan Dovlet Universitetinin indiki Baki Dovlet Universitetinin Tarix fakultesinin nezdindeki Felsefe sobesine daxil olmus 1950 ci ilde orani bitirmisdir Ziyeddin Goyusov 1953 cu ilde Azerbaycan Elmler Akademiyasinin Felsefe ve Huquq Institutunun aspiranturasina daxil olmusdur O 1957 ci ilde felsefe elmleri namizedi 1963 cu ilde felsefe elmleri doktoru 1964 cu ilde professor adi almisdir 1976 ci ilden Azerbaycan Respublikasi Elmler Akademiyasinin uzvu secilmis ele hemin ilden de Azerbaycan Respublikasi Elmler Akademiyasi Felsefe ve Huquq Institutunda felsefe tarixi sobesinin mudiri olmusdur O Azerbaycanda ilk coxcildli milli ensiklopediyanin yaradilmasinda feal istirak etmis Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi Elmi Surasinin uzvu olmusdur Ziyeddin Bahadur oglu Goyusov 9 fevral 1985 ci ilde Bakida vefat etmisdir Elmi yaradiciligiZiyeddin Goyusov Azerbaycanda felsefi etik fikir tarixi problemlerini arasdirmis Hesen bey Zerdabinin secilmis eserlerini ilk defe tertib ve cap etdirmisdir Ziyeddin Goyusovun tedqiqat sahesi Azerbaycanin etik fikrinin qedim dovrden XX esre qeder inkisaf meylleri ve esas aspektlerinin tehlili idi Melumdur ki felsefe tarixi cox aspektli tedqiqatlari teleb edir cunki menevi medeniyyet menevi fikir heyatin butun rengarengliyini ve murekkebliyini ozunde eks etdirir Felsefi o cumleden etik ideyalar menevi fikrin muxtelif formalarinda ozunu buruze verir Exlaq insan cemiyyetinin en qedim ve muhum unsurlerinden oldugu ucun oz eksini dinde edebiyyatda bedii yaradiciliqda elmde ve tehsilde tapmisdir Ziyeddin Goyusovun merami o idi ki qedim tarixi ve medeniyyeti olan Azerbaycanda exlaqi eneneler onlari oyrenme munasibet bildirme imkanlari kifayet qeder istifade olunmusdur Her bir dovrun bu problemlere munasibeti muxtelif oldugu ucun onlarin oyrenilmesi hemise aktual mahiyyet kesb edir Ziyeddin Goyusovun xidmeti de bundadir o calismisdi ki Azerbaycanda etik baxislarin inkisafinin merhelelerini sistem kimi tesvir etsin ister tarixi xronoloji isterse de mentiqi baximindan menevi heyatin bu sahesinin inkisafini mumkun qeder deqiq izlesin Bizi maraqlandiran sahe Ziyeddin Goyusovun XX esre aid olan exlaqla bagli fikirleri ve ideyalaridir Aydindir ki onun bu merheleye olan munasibetini oyrenmek ucun tedqiqatcinin evvelki dovrlere aid ideyalari ve konsepsiylarini da arasdirmaq lazimdir Ilk novbede onun metodoloji prinsiplerine munasibetimizi bildirek Aydindir ki Sovet dovrunde yasayib yaratmis filosof ister istemez marksizm lelinizm ideyalari tesiri altinda elmi problemleri qavrayir ve arasdirirdi Buna gore de onun yaradiciligi ile bagli qisa olsa da marksizm felsefesinin esas muddealarini umumi olaraq qisaca xatirladaq dunya vehdet teskil edir o maddidir tarixi xalq yaradir maddi istehsal cemiyyetin inkisafinin esasidir insan oz muqeddaratini ozu hell edir exlaq sinfi xarkter dasiyir cemiyyet tarixi sinfi mubarize tarixidir Bu sxeme yerlesmeyen ideyalar ve tarixi faktlar ister istemez tehrif olunur ve yaxud da ki nezere alinmirdi Azerbaycan antaqonist fikrinde her seyin insan aglina esaslandigi on plana cekilir Eli bey Huseynzade A M Rufetov ve basqalari insani en zeif ve yararsiz komeksiz varliq sayir ve real gercekliyin oyuncagi hesab edirdiler Onlara gore insan tebietin sirlerini acmaga qadir deyil insanin butun cehtleri evvelceden ugursuzluga mehkumdur Materializmi inkar edir idealist movqeden cixis edirdiler Her seyin Allah terefinden yaradildigini bildirirdiler A M Rufetov cemiyyetin yaranmasini oqnostisizm movqeyinden izah edirdi Bu dovrde burjua idealogiyasina ve panturkizm ve panislamizm ideyalarina qarsi en guclu mubarizeni Azerbaycan marksistleri aparirdi XX esrde Azerbaycanda marksizm leninizm ideyalari Azerbaycan xalqinin felsefi ve sosioloji fikrinde esas yer tuturdu Azerbaycanda marksizm leninizm ideyalarinin yayilmasinda Azerbaycan marksistlerinin felsefenin butun sahelerine gosterdiyi tesir cox boyukdur Bu movqeden izah eden subyektiv idealizm ve aqnostisizme qarsi cixis edirdiler Azerbaycan inqlabi demokratlarindan olan C Memmedquluzade M E Sabir U Hacibeyov dini fanatizme qarsi cixmis ve o dovr ucun sosioloji ideyalar ireli surmusler XX esrin evvelleri Azerbaycanda beyinlerin oyanma dovrune intibah tesaduf edir Inqilabi demokratlar olan C Memmedquluzade M E Sabir U Hacibeyovdan behrelenenler F Kocerli N Vezirov M Saxtaxtinski S M Qenizade M T Sidqi M Hadi A Saiq ve b olmuslar Ozlerinin publisistik pedaqoji tesviri incesenet numunelerinde bu demokratlar feodal despotizmi darmadagin etmis Azerbaycan milli medeniyyetinin ve milli suurunun inkisafina calismisdilar Azerbaycan demokratlarindan Azerbaycan xalqinin milli ozunuderk ideyasi felsefi ideyalarin inkisafina milli ve sosioloji problemlerin duzgun helli yollarina calismasi oz eksini tapmisdir Elbette bununla onlar Azerbaycanda marksizm leninizm ideyalarinin genis yayilmasini daha da artirirdilar Onlar insan aglina mexsus olan idealizmi oqnostisizmi mistikani inkar edir elmin gucune dayanaraq deyirdiler ki bu imkan verir ki insan dunyani sona qeder derk etmeye qadirdir XX esrin evvellerinde Azerbaycanin menevi heyatinda esas dusunduren problemlerden biri etik problem olmusdur XIX esrin 60 80 ci illerde bas veren sosial iqtisadi ve siyasi durum Azerbaycanin ictimai heyatinda menevi problemler sahesine de tesirsiz otusmedi Z Goyusov etik ideyalar tarixinde xususi onemi M Sidqinin yaradiciliginin tehliline vermisdir Onun diqqetini celb eden ideyalar sirasinda M Sidqinin insan cemiyyetinin tarixi tekamulunde insan varligi problemi idi M Sidqi insanin tarixi tekamulunu bele xarakterize edirdi insan heyatda ilk novbede bas veren boyuk bir hadise ov ovlamaq ucun agac ve dasdan ov aletleri duzeltmek idi Bu insanlarin heyvanlardan qorxmamaga ve onlarin etinden yemek derilerinden geyim kimi istifade elemek imkani yaratdi Ilk yasayis yerini taxtadan suyun uzerinde hazirladilar bununla da vehsi heyvanlarin hucumundan qorunurdular Ikinci muhum bir hadiseni insanin odu kesf etmesi hesab edirdi Sidqi bununla qeyd edirdi ki beseriyyet bir nece min il qabaga addimladi Odun kesfi insani daha guclu etdi ve onun ozune inam yaratdi Yemeyi bisirmekle insan orqanizminde bezi deyisiklikler bas verdi Butun bunlar insan tefekkurunun ve ictimai suurun formalasmasina sebeb oldu Z Goyusov M Sidqinin exlaqi ideyalarinin tesnifatini vermisdir Sidqinin esas exlaqi ideyalari asagidakilardir 1 Insanlar xeyirxah ve ya pis olaraq dunyaya gelmirler onlar terbiyenin mehsuludurlar Xeyir ve ser onlarla birge dogulmur sonradan heyat tecrubesinde qazanilir 2 Tebiet etibarile pis ve ya xaraktersiz insan yoxdur pis terbiyye ve terbiyyeci vardir Cunki dunyaya gelende insan ne yazmagi ne oxumagi ne de ki etrafindakilar haqqinda melumatli olur Bu hemcinin xeyirxah insanlara da aiddir Sidqi yazir ki eger dunyaya gelen korpe insanlarin ehatesinde olmasa idi ola bilsin ki onun heyvanlardan hec bir ferqi olmazdi M T Sidqi Nasixat namg s 14 15 Etik ideyalarin tedqiqatci ve tebligatcilarindan biri gorkemli Azerbaycan filosofu F Kocerli olmusdur Z Goyusov qeyd edir ki F Kocerlinin tedqiqat obyekti aile ve mekteb terbiyyesi olub Ailede exlaqi terbiyenin xususiyyetleri boyumekde olan neslin sosiallasma prosesine tesirinin menfi ve musbet tereflerini tehlil eden F Kocerli real heyatda cereyan eden proseslere munasibetini bildirir feal vetendas movqeyi tuturdu F Kocerli Azerbaycan xalqinin onun qabaqcil elm numayendelerinin menevi irsinden faydalanaraq insanin menevi keyfiyyetlerinin formalasmasinda xarici muhitin ve terbiyenin rolunu duzgun qiymetlendirmeye calismisdir Z Goyusovun tedqiqat obyekti hem de Necef bey Vezirovun yaradiciligi olmusdur N B Vezirov bir cox diger tedqiqatcilarin mutereqqi movqeyine toxunaraq hesab edirdi ki insanin menevi keyfiyyetleri hec de fitri deyil Intellektual xasseler insanin iradesi temperamenti xarakteri uzerinde qurulur Melumdur ki exlaq tarixi xarakter dasiyir ve dovrden dovre oz ifade formalarini ve deyerliliyini deyisir N B Vezirovun bedii irsini diqqetle izleyen Z Goyusov ebedi olan xeyir ve ser mubarizesini burada izlemis exlaqin sinfililiyinin tesdiqini axtarmisdir Boyuk diqqeti Z Goyusov publisist yazicilarin yaradiciligina da yetirirdi Hemin dovrun menevi heyatinin seciyyevi xususiyyetleri dovrun ab havasi ve muhitinden behrelenirdi Menevi heyatin butun sahelerinde bas veren prosesler oz inikasini ictimai suurun muxtelif formalarinda tapirdi Exlaqi deyerler ve normalar da muxtelif deyisikliklere meruz qalaraq ister nezeri isrerse de praktiki seviyyede tedqiqatcilar terefinden dusunulur umumilesdirilir ve ifade olunurdu Menevi medeniyyetin muhum sahesi olan felsefi ozunuderk ve dunyagorusu bir sistem kimi yox ayri ayri cehet ve xususiyyetleri kimi dusunce obyekti olaraq sonradan pesekar filosoflarin tedqiqat obyektine cevrilmisdi Z Goyusovun da yaradiciligi bu qebildendir Ayri ayri felsefi ideyalar ve problemler zaman ve dovr duyumu yuksek olan tedqiqatcilarin yaradiciliginda gorulur yazicilar sairler publisistler muellimler umumiyyetle ziyali tebeqesinin numayendeleri Qeyd etmek lazimdir ki XX esrin tedqiqatcilari felsefe tarixine aid olan ideyalari sistem seklinde arasdirmaga cehd gostermislerse de bir cox eserler var ki felsefi ideyalar burada ancaq qeydler ve fikirler kimi nezere carpir Z Goyusovun tedqiqatlarinda da hemin meyiller oz eksini tapir Dunya felsefi mektebler ve cereyanlar ne qeder musteqil inkisafa malik olsalar da dovrun umumi inkisaf xususiyyetleri burada oz tesirini gosterir XX esr elmi texniki inqlab esri bir sira muhum kesfler esridir Sosial siyasi prosesler neticesinde bir cox olkeler mustemlekecilikden azad olmus suverenliyi qazanmislar fasizm ve sosializm kabusu yasandi eyni zamanda elmsunasliqda suretli irellileyis musahide olunurdu yeni paradiqmalar yanasmalar umumuyyetle postklassik merhelesi formalasdi bele seraitde enenevi deyerler ve normalar hem yeni sekilde yasanir hem de yeniden nezerden kecirilirdi Z Goyusovun elmi yaradiciligi butun musbet keyfiyyetleri ile yanasi mueyyen menada dovrun tesirine meruz qalmis ve sovet ideologiyasinin marksizm ideyalarinin oz eserlerinde mueyyen menada carcisi olmusdur Z Goyusovun tedqiqatlarinda dini exlaq problemlerine de diqqet yetirilmisdir L Movsumovanin qeyd etdiyi kimi XX esrin birinci yarisinda yasayib yaratmis M Mehdiyev S Abbasov N Hesenov Q Mustafayev M Balayev ve b oz eserlerinde islam exlaqina tenqidi movqeden yanasmislar F Kocerlinin M Settarovun Z Goyusovun A Hesenovun eserleri islam ideologiyasinin mahiyyetini onun dunyagorusune meisete insanlarin davranis normalarina elmi ve dini dunyagoruslerinin qarsiliqli munasibetlerine tesirini islamin ictimai heyatda ve ideya mubarizesinde yerini bezi dini xurafatlarin zererini aciqlayir Z Goyusov dini exlaqda umumbeseri mezmunu askarlamis Azerbaycan xalqi ucun seciyyevi olan xususyiyyetleri uze cixarmaga calismisdir Melumdur ki tedqiqatci alim hem de H B Zerdabinin etik baxislarina diqqet yetirmisdir Ziyeddin Goyusovun H B Zerdabinin dunyagorusu eseri zerdabisunasliq elmine qiymetli tohfedir Semereli axtarislarin behresi olan bu eserde maarifci alimin dunyagorusunun formalasmasi felsefi ictimai iqtisadi baxislari habele etik gorusleri derinden tedqiq ve tehlil edilmisdir Kitabin meziyyetlerinden biri de Zerdabi haqqinda zengin arxiv senedlerinden qezet ve jurnal meqalelerinden yaradici istifade edilmesidir Belelikle Z Goyusov Azerbaycanin etik fikir tarixine oz yaradiciligi ile xususi tohfe vermis burada dovrlesme yanasma terzi menevi heyatda etik fikrin rolu ayri ayri tedqiqatcilarin movqeyi ve xidmetini askarlamaq isinde boyuk isler gormusdur Z Goyusovun irsinin tedqiqi Azerbaycan felsefesi tarixinin oyrenilmesi ve tedrisinde muhum ehemiyyet kesb edir Istinadlar 2015 02 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 04 25 2018 06 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 04 25 Orxan Memmedov Baharli Agdamin adli sanli pedaqoqlari alimleri Baki Sabah 2001 seh 37 39 Geyushev Z Eticheskaya mysl v Azerbajdzhane Baku 1965 s 8 11 Geyushev Z Eticheskaya mysl v Azerbajdzhane Baku 1965 s 4 Movsumova L Azerbaycan qadini uzaq kecmisden indiyedek Elmi red ve ilahiy mes uzre mes E Emirehmedovdur Baki 2003 s 7 8 Memmedov V Ekinci ve Zerdabi irsi milli mefkure qaynagidir Xalq qezeti 30 dekabr 2011 Hemcinin baxResid Goyusov Agdamin Boyehmedli kendi