Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xirnik, kaki xurması (yap. 柿; lat. Diospyros kaki), yapon xurması, Çin xurması, Türkiyədə isəTrabzon xurması (türk. Trabzon hurması) və ya cənnət xurması (türk. cennet hurması) - xurma cinsinə aid bitki növü. Meyvəsi yeyilir, şirin və ağızbüzüşdürücüdür. Iki növü yayılmışdır. Yabanı və ya Qafqaz xırniyi, Subtropik xırnik.
| Xirnik | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: ???: Xirnik | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Çin | |||||||||||||||||
| Çincə: | 柿(子) | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Yaponiya | |||||||||||||||||
| kanci: | 柿 | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Koreya | |||||||||||||||||
| hanqıl: | 감 | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Xirnik qədim tarixə malik relikt bitkilər qrupundandır. Xirnik Yer kürəsinin müxtəlif bölgələrində -Qafqaz, Orta Asiya, Şimali və Cənubi Amerikada, Afrikada, Britaniya adalarında və Asiyada geniş yayılmışdır.
Etimologiya
Azərbaycan dilindəki xirnik sözü fars mənşəlidir. Ya xırn (dovşan) sözü ilə kiçiltmə bildirən -ək şəkilçisinin birləşməsidir (yəni, balaca dovşan, dovşancık); ya da fars mənşəli xurma sözünün, türk mənşəli ək (əkin et) sözü ilə birləşməsidir.
Müxtəlif dillərində xirniyə həmçinin yapon alması və şəqrq alması deyilir. Mandarin dilində 柿 şi kimi oxunurş Yapon dilində isə 柿 kancisi kaki kimi oxunur. Bu söz yapon dilindən bir sıra dillərə keçib, o cümlədə malay dilində pisang kaki, portuqal dilində caqui, itaıyan dilində isə cachi sözü var.
Növləri
Ebanaceae Vent. fəsilənin 7 cinsi və 290 növü məlumdur, o cümlədən xirnik. Bu cins və növlər əsasən Cənub-Şərqi Asiya, Hindistan, Malay arxipelaqının tropik və subtropik rayonlarında yayılmışdır. MDB ərazisində bir cins – Diospyros L. cinsi geniş yayılmışdır. Bu cinsin yer kürəsində 200-ə qədər növü vardır. Bunların əksəriyyəti həmişəyaşıl bitkilər olmaqla, tropik ölkələrdə yayılmışdır. Cinsin yalnız az bir qismi subtropik bölgədə yayılıb. Bunlardan Şərq xirniyi (D. kaki L.), Qafqaz xirniyi (D. Lotus L.), Virgin xirniyi (D.virginiona L.), Çin xirniyi (D. sinensis L.) və s. göstərmək olar.
Azərbaycan Respublikasında az və ya çox miqdarda bu növlərdən qeyd edilən dördü - Qafqaz xirniyi, Virgin xirniyi, Şərq xirniyi və Çin xirniyi becərilir. Geniş yayılan və təsərrüfat əhəmiyyətli olanları isə ilk üç növdür.
Şərq xirniyi təsərrüfat üçün yüksək rentabelli bitkidir. Becərilmə texnologiyası nisbətən asan, xəstəlik və ziyanvericiləri az, böyümə və inkişafı üçün yüksək qulluq tələb etməyən bitki yüksək məhsuldar olduğundan (potensial məhsuldarlığı 90-120 t), təsərrüfatın rentabelli işləməsini təmin edir.
Yayımlaması və becərməsi
Xirnik Çində becərilən ən qədim bitkilərdən biridir (artıq təxm. 2000 il ərzində becərilir). Ehtimal ki, Avropaya o, ilk dəfə XVI əsrdə portuqal gəmilərində gətirilmişdi.
Xirnik Albaniya (əsasən Elbasan bölgəsi), Bulqarıstan (Bolqarıstan Frakiyası və Bulqarıstan Qara Dəniz sahili), Türkiyə (Qara Dəniz, Hatay, Antalya), ABŞ (Florida və Kaliforniya ştatları) və s. bölgələrdə becərilir.
Təsviri
Xirniyin yarpaqları aşağı əyilir. Onun hündürlüyü 25 futa (7 metr 62 sm.) çata bilər.
Çiçəyi
Çiçəkləmə dövrü 10-20 gün davam edir. Meyvələri yarpaqları töküldükdən sonra oktyabrın ortalarından başlayaraq dekabra qədər ağacın üstündə yetişir. Meyvələri yumru, boz-sarımtıl və tutqun narıncı rəngdədir. Tam yetişdikdə qaralır. Içərisində 2-5 ədəd yastı çəyirdəkli olur. Çəyirdəksiz formalarına Zaqatala rayonunun bağlarında rast gəlinir, həm də bunlar xırda olur.
Meyvəsi
Tərkibində 18% şəkər (qlükoza və fruktoza), zülali, pektinli və aşılayıcı maddə, limon turşusu, karotin (provitamin A) və 3-53 mq% C vitamini vardır. Xırnik təzə və qurudulmuş halda yeyilir. Ondan bəkməz (doşab) bişirilir. Şərbət, cem, jele, likör və kvas da hazırlanır. Yabanı xırniyin ağacları çox möhkəm olduğundan ondan toxuculuq sənayesi üçün məkik hazırlanır. Xalq təbabətində xırnik müxtəlif mədə xəstəliklərində tətbiq edilir. Öz xassələrinə görə həzm pozğunluqlarında pəhrizi məhsul kimi işlədilir.
İstehlakı
Xirnik adətən olduğu kimi, pişməmiş yeyilir. Onun yarpaqları isə çay hazırlamaq üçün istifadə etmək olar. Özəlliklə Koreyada bunun üçün xirnik yarpaları may və ya iyun aylarında yığılır. Yaponiyanın Nara prefekturasına aid olan suşi növü skumbriyadan hazırlanır və xirniyin yarpaqına bükülüb, bir neçə gün ərzində fermentasiya olunur.
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2024-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-06-08.
- Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
- Bəşir Əhmədov. Etimologiya lüğəti
- https://www.google.lt/books/edition/Encyclopedia_of_Foods/wLf8IpZDh48C?hl=en&gbpv=1&dq=Oriental+persimmon&pg=PA198&printsec=frontcover
- "pisang kaki". Kamus Dewan Perdana. 2020. Dewan Bahasa dan Pustaka
- Həsənov Z., Əliyev C.- Meyvəçilik BAkı 2011
- Debra Morris. "Persimmon!". Martinez Tribune. 2015-11-16. 2019-01-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-01-19.
- Иванова, Венелина. "Най-вкусна е райска ябълка, узряла на клона". (bolqar). 21 November 2010. 28 December 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 28 December 2016.
- A.I. Yordanov; S.G. Tabakov; V.I. Lichev; G.I. Govedarov. "Testing of newly introduced persimmon cultivars in Bulgaria". Acta Horticulturae. International Society for Horticultural Science (996). 2013: 367–370. doi:10.17660/ActaHortic.2013.996.52. ISSN 2406-6168.
- Sarkhosh, Ali; Andersen, Peter C.; Huff, Dustin M. "JAPANESE PERSIMMON CULTIVARS IN FLORIDA1". University of Florida. 10 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 10 May 2022.
- Əhmədov Ə-C.İ., Əliyev N.T. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı. Ali məktəb tələbələri üçün dərslik. Bakı, ADIU-nin nəşriyyatı, 2009.
- "gamnip-cha" 감잎차 [persimmon leaf tea]. (koreya). . İstifadə tarixi: 27 March 2017.
- MATCHA. "Sushi Wrapped in a Leaf? Try the Persimmon Leaf Sushi in Nara". MATCHA - JAPAN TRAVEL WEB MAGAZINE (ingilis). 30 May 2022. İstifadə tarixi: 6 January 2024.
- Tofiq Məmmədov, "Azərbaycan dendroflorası II cild", Bakı:-"Səda"-2015. 2019-11-17 at the Wayback Machine
 | Meyvələr ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xirnik kaki xurmasi yap 柿 lat Diospyros kaki yapon xurmasi Cin xurmasi Turkiyede iseTrabzon xurmasi turk Trabzon hurmasi ve ya cennet xurmasi turk cennet hurmasi xurma cinsine aid bitki novu Meyvesi yeyilir sirin ve agizbuzusdurucudur Iki novu yayilmisdir Yabani ve ya Qafqaz xirniyi Subtropik xirnik XirnikElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsDeste ErikaciceklilerFesile EbenakimilerCins Xurma XirnikBeynelxalq elmi adiDiospyros kaki L f 1782Sekil axtarisiITIS 505970NCBI 35925EOL 483960Xirnik The Chinese character for persimmon CinCince 柿 子 Transliterasiya pinyin shi zi shih4 tzŭ5 POJ Khi a kantonca Ci5Yaponiyakanci 柿Transliterasiya romaci kakiKoreyahanqil 감Transliterasiya gam kam Xirnik qedim tarixe malik relikt bitkiler qrupundandir Xirnik Yer kuresinin muxtelif bolgelerinde Qafqaz Orta Asiya Simali ve Cenubi Amerikada Afrikada Britaniya adalarinda ve Asiyada genis yayilmisdir EtimologiyaAzerbaycan dilindeki xirnik sozu fars menselidir Ya xirn dovsan sozu ile kiciltme bildiren ek sekilcisinin birlesmesidir yeni balaca dovsan dovsancik ya da fars menseli xurma sozunun turk menseli ek ekin et sozu ile birlesmesidir Muxtelif dillerinde xirniye hemcinin yapon almasi ve seqrq almasi deyilir Mandarin dilinde 柿 si kimi oxunurs Yapon dilinde ise 柿 kancisi kaki kimi oxunur Bu soz yapon dilinden bir sira dillere kecib o cumlede malay dilinde pisang kaki portuqal dilinde caqui itaiyan dilinde ise cachi sozu var NovleriEbanaceae Vent fesilenin 7 cinsi ve 290 novu melumdur o cumleden xirnik Bu cins ve novler esasen Cenub Serqi Asiya Hindistan Malay arxipelaqinin tropik ve subtropik rayonlarinda yayilmisdir MDB erazisinde bir cins Diospyros L cinsi genis yayilmisdir Bu cinsin yer kuresinde 200 e qeder novu vardir Bunlarin ekseriyyeti hemiseyasil bitkiler olmaqla tropik olkelerde yayilmisdir Cinsin yalniz az bir qismi subtropik bolgede yayilib Bunlardan Serq xirniyi D kaki L Qafqaz xirniyi D Lotus L Virgin xirniyi D virginiona L Cin xirniyi D sinensis L ve s gostermek olar Azerbaycan Respublikasinda az ve ya cox miqdarda bu novlerden qeyd edilen dordu Qafqaz xirniyi Virgin xirniyi Serq xirniyi ve Cin xirniyi becerilir Genis yayilan ve teserrufat ehemiyyetli olanlari ise ilk uc novdur Serq xirniyi teserrufat ucun yuksek rentabelli bitkidir Becerilme texnologiyasi nisbeten asan xestelik ve ziyanvericileri az boyume ve inkisafi ucun yuksek qulluq teleb etmeyen bitki yuksek mehsuldar oldugundan potensial mehsuldarligi 90 120 t teserrufatin rentabelli islemesini temin edir Yayimlamasi ve becermesiXirnik Cinde becerilen en qedim bitkilerden biridir artiq texm 2000 il erzinde becerilir Ehtimal ki Avropaya o ilk defe XVI esrde portuqal gemilerinde getirilmisdi Xirnik Albaniya esasen Elbasan bolgesi Bulqaristan Bolqaristan Frakiyasi ve Bulqaristan Qara Deniz sahili Turkiye Qara Deniz Hatay Antalya ABS Florida ve Kaliforniya statlari ve s bolgelerde becerilir TesviriXirniyin yarpaqlari asagi eyilir Onun hundurluyu 25 futa 7 metr 62 sm cata biler Ciceyi Cicekleme dovru 10 20 gun davam edir Meyveleri yarpaqlari tokuldukden sonra oktyabrin ortalarindan baslayaraq dekabra qeder agacin ustunde yetisir Meyveleri yumru boz sarimtil ve tutqun narinci rengdedir Tam yetisdikde qaralir Icerisinde 2 5 eded yasti ceyirdekli olur Ceyirdeksiz formalarina Zaqatala rayonunun baglarinda rast gelinir hem de bunlar xirda olur Meyvesi Tam ve kesilmis xirnik meyvesi Terkibinde 18 seker qlukoza ve fruktoza zulali pektinli ve asilayici madde limon tursusu karotin provitamin A ve 3 53 mq C vitamini vardir Xirnik teze ve qurudulmus halda yeyilir Ondan bekmez dosab bisirilir Serbet cem jele likor ve kvas da hazirlanir Yabani xirniyin agaclari cox mohkem oldugundan ondan toxuculuq senayesi ucun mekik hazirlanir Xalq tebabetinde xirnik muxtelif mede xesteliklerinde tetbiq edilir Oz xasselerine gore hezm pozgunluqlarinda pehrizi mehsul kimi isledilir IstehlakiXirnik adeten oldugu kimi pismemis yeyilir Onun yarpaqlari ise cay hazirlamaq ucun istifade etmek olar Ozellikle Koreyada bunun ucun xirnik yarpalari may ve ya iyun aylarinda yigilir Yaponiyanin Nara prefekturasina aid olan susi novu skumbriyadan hazirlanir ve xirniyin yarpaqina bukulub bir nece gun erzinde fermentasiya olunur Istinadlar Arxivlenmis suret 2024 06 06 tarixinde Istifade tarixi 2024 06 08 Elsad Qurbanov Ali bitkilerin sistematikasi Baki 2009 Besir Ehmedov Etimologiya lugeti https www google lt books edition Encyclopedia of Foods wLf8IpZDh48C hl en amp gbpv 1 amp dq Oriental persimmon amp pg PA198 amp printsec frontcover pisang kaki Kamus Dewan Perdana 2020 Dewan Bahasa dan Pustaka Hesenov Z Eliyev C Meyvecilik BAki 2011 Debra Morris Persimmon Martinez Tribune 2015 11 16 2019 01 19 tarixinde Istifade tarixi 2019 01 19 Ivanova Venelina Naj vkusna e rajska yablka uzryala na klona bolqar 21 November 2010 28 December 2016 tarixinde Istifade tarixi 28 December 2016 A I Yordanov S G Tabakov V I Lichev G I Govedarov Testing of newly introduced persimmon cultivars in Bulgaria Acta Horticulturae International Society for Horticultural Science 996 2013 367 370 doi 10 17660 ActaHortic 2013 996 52 ISSN 2406 6168 Sarkhosh Ali Andersen Peter C Huff Dustin M JAPANESE PERSIMMON CULTIVARS IN FLORIDA1 University of Florida 10 May 2022 tarixinde Istifade tarixi 10 May 2022 Ehmedov E C I Eliyev N T Meyve ve terevezin emteesunasligi Ali mekteb telebeleri ucun derslik Baki ADIU nin nesriyyati 2009 gamnip cha 감잎차 persimmon leaf tea koreya Istifade tarixi 27 March 2017 MATCHA Sushi Wrapped in a Leaf Try the Persimmon Leaf Sushi in Nara MATCHA JAPAN TRAVEL WEB MAGAZINE ingilis 30 May 2022 Istifade tarixi 6 January 2024 Tofiq Memmedov Azerbaycan dendroflorasi II cild Baki Seda 2015 2019 11 17 at the Wayback Machine Meyveler ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin