Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədə heç bir məlumatın mənbəsi . |
Xaos nəzəriyyəsi — riyazi aparat.
Xaos nəzəriyyəsinin anlamı
Xaos nəzəriyyəsi, təməl olaraq Riyaziyyat elminin içərisindən doğulmuş bir nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyə, dinamik olan sistemlərin (riyazi, iqtisadi, fiziki, bioloji, fəlsəfi, vs. ola bilər) ilkin şərtlərə (initial conditions) olan bağlılıqlarını araşdıran bir nəzəriyyədir. Nəzəriyyə daxilində bu ilkin şərtlərin sistemin bütünündəki ümumi təsirinə Kəpənək effekti adı verilməkdədir. Onsuz da Hollywood sayəsində bu anlayış həyatımıza "Kəpənək effekti" adlı filmlərlə girmişdir. Ayrıca bu təsir, bir çoxumuzun çox yaxşı bildiyi "Braziliyadakı bir kəpənəyin qanad çırpışları, Amerikada bir qasırğaya səbəb ola bilər." sözüylə də izah edilməyə çalışılmaqdadır. Söz, 1972-ci ildə Amerikan Elminin İrəliləməsi Birliyinin 139. yığıncağında Philip Merilees tərəfindən irəli sürüldü.
Həssaslıq
Kəpənək effekti, 1890-larda Anri Puankare tərəfindən ortaya atılmışdır; ancaq termin 1952-ə qədər unudulmuşdur. 1952-ci ildə, uzun bir aradan sonra, Rey Bredberi zaman səyahətiylə əlaqədar bir hekayədə təsirdə "dalğalanma təsiri" olaraq bəhs etmişdir. Termin, 1961-də Edvard Norton Lorenz tərəfindən yenidən məşhurlaşdırılmışdır və onun adıyla xatırlanmaqdadır. Lorenz, meteoroloq ido və hava proqnozu vermək məqsədiylə bir kompüter proqramı yaratmağa çalışırdı. Lorenz, ilkin daxil ediləcək rəqəmi olması lazım olandan bir az daha artıq daxil etdi: 0.506 dəyərini daxil etməsi lazım olarkən, 0.506127 dəyərini daxil etdi. Bu kiçik fərqliliyin, gözlənilən nəticədən çox-çox fərqli bir nəticəsi doğurduğunu fərq etdi və bir müddət bu vəziyyətə məna verə bilmədi. Daha sonra bunun "Kəpənək effekti" olduğunu anladı və termin o zamandan bəri məşhur olaraq elm dünyasında yerini aldı. bir verən Lorenz, "bir qağayının qanad çırpışlarının, iqlimin hamısının sonsuza qədər və kökdən dəyişdirəcəyi" məlumatını verdi.
Kəpənək effektinin təməl olaraq kəpənəyin qanad çırpışlarıyla əlaqədar metafor ilə izah edilmək istənən tərəfi budur: Əlbəttə heç bir kəpənəyin qanad çırpışları tək başına bir qasırğa meydana gətirə bilməz. Ancaq bir kəpənəyin qanad çırpışının yaratdığı təsir olmadan ortaya çıxa bilməyəcək (sərhəd enerjisinə çata bilməyəcək) bir xortum, kəpənəyin qanad çırpışlarının təsiriylə o sərhəddi aşa bilər və xortum meydana gələ bilər. Yəni burada əslində limit bir vəziyyətdən bəhs edilməkdədir. Müxtəlif fiziki hadisələr nəticəsində bir xortumun meydana gələ bilməsi üçün lazımlı hallar və enerjinin limit səviyyədə təmin edildiyi ancaq hələ də xortumun çox kiçik miqdar da olsa bir enerjiyə ehtiyac duyduğunu düşünsəniz, kiçik bir kəpənəyin, kiçik bir qanad çırpışının bu limitin aşılmasına yaraya biləcəyini anlaya bilərsiniz. Buradakı məna isə budur: Dinamik sistemlərdə göz ardı edilə bilərmiş kimi görünən təsirlər belə yığılaraq həllin ya da nəticənin köklü bir şəkildə dəyişməsinə ya da heç var olmayacaqkən var olmasına yaraya bilərlər. Bu, Xaos nəzəriyyəsinin əsas faktorudur.
Xaos nəzəriyyəsinə nəzər salsaq, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, nəzərdə tutulan müəyyən nəticəni vermək məqsədiylə yaradılan bir sistemin ilkin şərtlərin səhv nizamlanması və ya təbiətdə hal-hazırda olan sistemlərin ilkin şərtlərinin dəyişməsi, bu sistemlərin var oluşlarında ya da var olmalarının nəticələrində köklü, gözlənilməz və çox vaxt əvvəldən görülə bilməyən dəyişmələrə səbəb ola bilər. Xaos nəzəriyyəsi, bu dəyişmələri və təsirləri araşdıran elm sahəsidir.
Bu mövzuda deyiləsi və bəhs edilməsi lazım olan çox söz, hadisə və insan var; ancaq biz yenə də mövzumuza dönək və Xaos Nəzəriyyəsinin Biologiyadakı, xüsusilə də Təkamüllü Biologiyadakı tətbiqlərinə bir nəzər salaq.
Dünya, bütün canlılığı və cansızlığı ilə birlikdə, dinamik bir sistemdir. Xaos nəzəriyyəsini doğuran hava vəziyyətindən (iqlimdən) tutmuş, ov-ovçu əlaqələrinə, Təkamülün özünə, canlıların ictimai həyatına, su dövrünə qədər bir çox sistem tamamilə dinamikdir. Heç bir canlı olduğu kimi qalmaz, davamlı təkamülləşər. Təbiət davamlı dəyişir. Qitələr davamlı hərəkət edər. Biz, məhdud hisslərimizlə hər şeyin "mükəmməl nizamlı" olduğu yanılmasına düşər, ətrafımızdakı bir çox şeyin var olduqlarından bəri sabit və dəyişməz olduqlarını sanarıq. Halbuki, Qədim Yunanıstanda yaşayan Heraklietosun e.ə 500-cü illərdə təsbit etdiyi kimi, gerçəkdə, "dəyişməyən tək şey dəyişmənin özüdür".
Xaos nəzəriyyəsi (tamamilə riyazi modelləşdirmə mənşəli olan bir elm sahəsi), Təkamülə mükəmməl bir şəkildə uyğunlaşdırıla bilməkdə və uyğunlaşmaqdadır. Bunun səbəbi Təkamülün bir təbiət gerçəyi olması və təbii olaraq digər elm sahələriylə də bir çox fərqli və təxmin edilə bilməz kimi görünən şəkildə dəstəklənilməsindən qaynaqlanmaqdadır. Təkamül, dinamik bir sistem olan canlılıq üzərinə təsir göstərən bir başqa dinamik sistemdir. Bu səbəbdən Təkamül də, canlılıq və canlılar arası əlaqələr də Xaos nəzəriyyəsinin imtahanlarına tabe tutula biləcək.
Çarlz Darvin, Növlərin Mənşəyində Təkamülün Təbii Seçim mexanizmi ilə sürdüyünü açıqlamışdır. Bunu, bol nümunə və şərhlərlə dəstəkləmiş və sarsılmaz bir elmi gerçək olduğunu gözlər önünə sərmişdir. Daha sonradan Təkamülçü Bioloqların fədakarlıqlı səyləri sayəsində, Təbii Seçim çox daha gücləndirildi və sonsuz sayda örnəklə dəstəklənildi. Üstəlik Təkamülün işləməsini təmin edən başqa mexanizmlər də tapıldı . Ancaq Təbii Seçim ilə əlaqədar olaraq elm insanları ikiyə bölündü (bu bölünmə, elm düşmənlərinin iddia etdiyi kimi Təkamülün ya da Təbii Seçimin etibarlılığı mövzusunda deyil, üsullar və formalarla əlaqədardır, elmdə hər vaxt fərqli görüşlər bir yerdə olar və bunların dialektika qarşılıqlı təsirindən ən yaxşı nəticələr tapılmağa çalışılar): bir qisimi "Adaptasiyaçılıq" olaraq adlandırdığımız, tam Darvinçi bir fikri dəstəkləyirdi və bu görüşə görə mikrotəkamül də (məsələn quş dimdiyinin təkamülləşərək şəkil dəyişdirməsi), makrotəkamül də (məsələn yeni növlərin təkamülləşməsi və biosistemin dəyişməsi) Təbii Seçim ilə ola bilərdi (Richard Dawkins bu məktəbin ən gözdə müdafiəçilərindəndir). Digər qrup isə, Təbii Seçimin mikrotəkamül mövzusunda şübhəsiz möhtəşəm bir vasitə olduğu və müzakirəsiz elmi bir gerçək olduğu; ancaq söz mövzusu makrotəkamül olduğunda Təbii Seçimin çox sadə və gücsüz qaldığını irəli sürməkdədir (Richard Lewontin, Stephen Jay Gould, Niles Eldredge vs. bu məktəbin qabaqcıllarındandır).
Bu ikinci qrupun düşüncələrindən biri belə idi: Darvinə və "Adaptasiyaçılar"ın fikrinə görə Təkamül olduqca deterministik bir şəkildə işləməkdə idi. Yəni Təkamül, davamlı və addım-addım reallaşmaqda idi. Ancaq xüsusilə Gould və Eldredge buna şiddətlə qarşı çıxışlar və Təkamülün yavaş və pilləli olması yerinə, müəyyən zamanlarda, xaotik və ani sıçramalarla meydana gəldiyini və daha sonra, bir dahaki sıçrayışa qədər bir tarazlığa çatdığını irəli sürdülər. Buna kəsilməli tarazlığı (punctuated equilibrium) adını verdilər.
Onların düşüncələrinin arxasında yatan təməl fikir, təbiətin "Əgər güclü isə seç, zəif isə məhv et." kimi həddindən artıq sadə və sadə bir məntiqlə işləmədiyi, çox daha xaotik və kompleks bir quruluşu olduğu fikri idi. Onlara görə, təbiət şərtlərinin xaotik olmasından ötəri, Təkamül də xaotik olmalı idi. Buna ən güclü dəlillərdən biri olaraq "" hadisəsini irəli sürdülər. Ayrıca təbii yenə Kambri Partlaması kimi onlarla tarazlığın pozulduğu nöqtə təsbit etdilər. Burada yatan təməl düşüncə də, təbiətdəki bu köklü dəyişmələrə, canlıların cavab vermək adına köklü dəyişmələr keçirmələri və ilkin mədaxillərin əvvəldən təyin oluna bilməyəcək qədər kompleks olmasıdır. Yəni Təkamüldəki Kəpənək Effektini nəzərdə tutmanın çox çətin, hətta qeyri-mümkün olduğunu irəli sürmüşlər.
Bu ikinci kateqoriyadakıların ən sıx müraciət etdikləri şərh, iqlim dəyişmələrin Təkamüllü müddətdəki təsirləridir. Bu sahədəki ən məşhur işlərdən biri, 1970 və 1980 arasında paleoekolog olan Minnesota Universitetindəki etdiyi Şimal Amerika flora (bitki örtüyü) dəyişməsi xəritəsidir. Davis, son buz çağının bitimindən sonra bitkilərin necə təkamül keçirdiyini, bitkilərin özlərini və polenlərini bir sıra testlərə tabe tutaraq bir xəritəyə tökdü. Tapıntıları, həqiqətən çox maraqlı idi: heç bir bitki, əvvəldən təxmin edilə bilər bir istiqamətdə təkamül keçirməmişdi. Hamısı, köklü bir təkamül müddətindən keçmiş; ancaq bunlar son dərəcə xaotik bir şəkildə bütün Şimali Amerikaya dağılmışdı. Qısaca, bitkilərin iqlim dəyişikliyinə göstərdikləri təkamüllü reaksiya təxmin edilə bilməz idi.
Bəzi bənzər araşdırmalar, iki buz çağı arasındakı dövrləri də araşdırma altına almışlar. Bu dövrlərdə Dünya şərtləri günümüzdəkinə olduqca bənzəməsinə baxmayaraq bitki örtüyü kökdən bir şəkildə fərqli idi və bugünkü ilə əlaqəsi belə yox idi. Bu da, Xaos Nəzəriyyəsinin ilkin dəyər ilə əlaqədar şərhlərini ağla gətirirdi: çox kiçik bir dəyişmə belə, dinamik sistemdə köklü dəyişmələrə səbəb ola bilirdi.
Queen's University Belfastdan Prof. Keith Bennett, bu araşdırmaları araşdıraraq, təməldə iqlim dəyişikliklərinin "özlərinin", təkamüllü müddət ilə bir əlaqəsi olmadığını irəli sürdü. Bennettə görə, təkamülü tətikləyən şey, genotip (bir canlının genetik məlumatının bütünü) ilə fenotip (genlərin oxunması nəticəsində yaranan fiziki xüsusiyyətlərin bütünü) arasındakı xaotik əlaqələrdir. Bennett, mutasiyaların son dərəcə xaotik və deterministik olmayan bir təbiətdə meydana gəldiyini irəli sürdü. Bir nukleotitin mutasiya ilə dəyişməsi, heç bir təsir yaratmayacağı kimi, canlının ölməsinə çatacaq nəticələr doğura bilməkdə və ya onu var olan ətraf şərtlərinə daha adaptasiya olmuş hala gətirə bilməkdədir. Bu məlumatı, iddiaları üçün bir müdafiə etmə olaraq irəli sürdü. Bütün bunlara söykənərək makrotəkamülün xaotik (çizgili/lineer olmayan, non-linear) bir quruluşu olduğunu açıqladı.
Bu səbəbdən Bennett: iki tərəfin fərqli və dəstəkli / elmi düşüncələrini bir-biriylə qərib, dialektikal bir həllə çatdıraraq, ən yaxşı nəticəni əldə etdi. Mikrotəkamül, tamamilə deterministik ola bilən bir məntiqlə ("Yaxşıdırsa seç, pisdirsə məhv et" və ya "Ən müvəffəqiyyətlinin həyatda qalması") var olurdu; ancaq makrotəkamül, çox dahaxkaotik təməllərə söykənməkdə idi və bu xaotik səbəblər, Təbii Seçim mexanizminə nəzərdə tutula bilməz bir vəsait təqdim edirdi. Ancaq vəsaitin təqdimindən sonra Təbii Seçim, bir təbii gerçək olaraq, bu vəsait içərisindən ən müvəffəqiyyətli olanları seçirdi. Bu səbəbdən, Təkamülün istiqamətini təsbit etmək qeyri-mümkün idi.
Bu fikirlər belə uzanıb getməkdədir; ancaq təməl olaraq Xaos Nəzəriyyəsinin Təkamül üzərində tətbiqlərini belə yekunlaşdıra bilərik (bu vaxt bu sahədə çox ciddi riyazi hesablamalar dönməkdədir, bunları öyrənmək üçün universitet səviyyəsində əhatəli məlumatlar lazımdır). Ancaq bunu da söyləməkdə fayda görürük: İndiki vaxtda, çoxu "Adaptasiyaçı" olaraq adlandırılan və qəribə bir şəkildə kənarlanan elm insanı, onsuz da təbiətin bu xaotik quruluşunu qəbul etməkdədir. Bu səbəbdən bu tip sərt ikiyə bölmələr yerinə, Prof. Bennettin də etdiyi kimi daha inteqrasiya olundurucu və açıqlayıcı bir quruluşda olmaqda fayda vardır.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalede hec bir melumatin menbesi gosterilmemisdir Lutfen etibarli menbeler elave etmekle meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Qerez yaradan menbesiz hisseler muzakiresiz siline biler Xaos nezeriyyesi riyazi aparat A double rod pendulum animation showing chaotic behavior Starting the pendulum from a slightly different initial condition would result in a completely different trajectory The double rod pendulum is one of the simplest dynamical systems that has chaotic solutions Xaos nezeriyyesinin anlamiXaos nezeriyyesi temel olaraq Riyaziyyat elminin icerisinden dogulmus bir nezeriyyedir Bu nezeriyye dinamik olan sistemlerin riyazi iqtisadi fiziki bioloji felsefi vs ola biler ilkin sertlere initial conditions olan bagliliqlarini arasdiran bir nezeriyyedir Nezeriyye daxilinde bu ilkin sertlerin sistemin butunundeki umumi tesirine Kepenek effekti adi verilmekdedir Onsuz da Hollywood sayesinde bu anlayis heyatimiza Kepenek effekti adli filmlerle girmisdir Ayrica bu tesir bir coxumuzun cox yaxsi bildiyi Braziliyadaki bir kepeneyin qanad cirpislari Amerikada bir qasirgaya sebeb ola biler sozuyle de izah edilmeye calisilmaqdadir Soz 1972 ci ilde Amerikan Elminin Irelilemesi Birliyinin 139 yigincaginda Philip Merilees terefinden ireli suruldu HessasliqEsas meqale Kepenek effekti Kepenek effekti 1890 larda Anri Puankare terefinden ortaya atilmisdir ancaq termin 1952 e qeder unudulmusdur 1952 ci ilde uzun bir aradan sonra Rey Bredberi zaman seyahetiyle elaqedar bir hekayede tesirde dalgalanma tesiri olaraq behs etmisdir Termin 1961 de Edvard Norton Lorenz terefinden yeniden meshurlasdirilmisdir ve onun adiyla xatirlanmaqdadir Lorenz meteoroloq ido ve hava proqnozu vermek meqsediyle bir komputer proqrami yaratmaga calisirdi Lorenz ilkin daxil edilecek reqemi olmasi lazim olandan bir az daha artiq daxil etdi 0 506 deyerini daxil etmesi lazim olarken 0 506127 deyerini daxil etdi Bu kicik ferqliliyin gozlenilen neticeden cox cox ferqli bir neticesi dogurdugunu ferq etdi ve bir muddet bu veziyyete mena vere bilmedi Daha sonra bunun Kepenek effekti oldugunu anladi ve termin o zamandan beri meshur olaraq elm dunyasinda yerini aldi bir veren Lorenz bir qagayinin qanad cirpislarinin iqlimin hamisinin sonsuza qeder ve kokden deyisdireceyi melumatini verdi Kepenek effektinin temel olaraq kepeneyin qanad cirpislariyla elaqedar metafor ile izah edilmek istenen terefi budur Elbette hec bir kepeneyin qanad cirpislari tek basina bir qasirga meydana getire bilmez Ancaq bir kepeneyin qanad cirpisinin yaratdigi tesir olmadan ortaya cixa bilmeyecek serhed enerjisine cata bilmeyecek bir xortum kepeneyin qanad cirpislarinin tesiriyle o serheddi asa biler ve xortum meydana gele biler Yeni burada eslinde limit bir veziyyetden behs edilmekdedir Muxtelif fiziki hadiseler neticesinde bir xortumun meydana gele bilmesi ucun lazimli hallar ve enerjinin limit seviyyede temin edildiyi ancaq hele de xortumun cox kicik miqdar da olsa bir enerjiye ehtiyac duydugunu dusunseniz kicik bir kepeneyin kicik bir qanad cirpisinin bu limitin asilmasina yaraya bileceyini anlaya bilersiniz Buradaki mena ise budur Dinamik sistemlerde goz ardi edile bilermis kimi gorunen tesirler bele yigilaraq hellin ya da neticenin koklu bir sekilde deyismesine ya da hec var olmayacaqken var olmasina yaraya bilerler Bu Xaos nezeriyyesinin esas faktorudur Xaos nezeriyyesine nezer salsaq yuxarida da qeyd etdiyimiz kimi nezerde tutulan mueyyen neticeni vermek meqsediyle yaradilan bir sistemin ilkin sertlerin sehv nizamlanmasi ve ya tebietde hal hazirda olan sistemlerin ilkin sertlerinin deyismesi bu sistemlerin var oluslarinda ya da var olmalarinin neticelerinde koklu gozlenilmez ve cox vaxt evvelden gorule bilmeyen deyismelere sebeb ola biler Xaos nezeriyyesi bu deyismeleri ve tesirleri arasdiran elm sahesidir Bu movzuda deyilesi ve behs edilmesi lazim olan cox soz hadise ve insan var ancaq biz yene de movzumuza donek ve Xaos Nezeriyyesinin Biologiyadaki xususile de Tekamullu Biologiyadaki tetbiqlerine bir nezer salaq Dunya butun canliligi ve cansizligi ile birlikde dinamik bir sistemdir Xaos nezeriyyesini doguran hava veziyyetinden iqlimden tutmus ov ovcu elaqelerine Tekamulun ozune canlilarin ictimai heyatina su dovrune qeder bir cox sistem tamamile dinamikdir Hec bir canli oldugu kimi qalmaz davamli tekamulleser Tebiet davamli deyisir Qiteler davamli hereket eder Biz mehdud hisslerimizle her seyin mukemmel nizamli oldugu yanilmasina duser etrafimizdaki bir cox seyin var olduqlarindan beri sabit ve deyismez olduqlarini sanariq Halbuki Qedim Yunanistanda yasayan Heraklietosun e e 500 cu illerde tesbit etdiyi kimi gercekde deyismeyen tek sey deyismenin ozudur Xaos nezeriyyesi tamamile riyazi modellesdirme menseli olan bir elm sahesi Tekamule mukemmel bir sekilde uygunlasdirila bilmekde ve uygunlasmaqdadir Bunun sebebi Tekamulun bir tebiet gerceyi olmasi ve tebii olaraq diger elm saheleriyle de bir cox ferqli ve texmin edile bilmez kimi gorunen sekilde desteklenilmesinden qaynaqlanmaqdadir Tekamul dinamik bir sistem olan canliliq uzerine tesir gosteren bir basqa dinamik sistemdir Bu sebebden Tekamul de canliliq ve canlilar arasi elaqeler de Xaos nezeriyyesinin imtahanlarina tabe tutula bilecek Carlz Darvin Novlerin Menseyinde Tekamulun Tebii Secim mexanizmi ile surduyunu aciqlamisdir Bunu bol numune ve serhlerle desteklemis ve sarsilmaz bir elmi gercek oldugunu gozler onune sermisdir Daha sonradan Tekamulcu Bioloqlarin fedakarliqli seyleri sayesinde Tebii Secim cox daha guclendirildi ve sonsuz sayda ornekle desteklenildi Ustelik Tekamulun islemesini temin eden basqa mexanizmler de tapildi Ancaq Tebii Secim ile elaqedar olaraq elm insanlari ikiye bolundu bu bolunme elm dusmenlerinin iddia etdiyi kimi Tekamulun ya da Tebii Secimin etibarliligi movzusunda deyil usullar ve formalarla elaqedardir elmde her vaxt ferqli gorusler bir yerde olar ve bunlarin dialektika qarsiliqli tesirinden en yaxsi neticeler tapilmaga calisilar bir qisimi Adaptasiyaciliq olaraq adlandirdigimiz tam Darvinci bir fikri destekleyirdi ve bu goruse gore mikrotekamul de meselen qus dimdiyinin tekamulleserek sekil deyisdirmesi makrotekamul de meselen yeni novlerin tekamullesmesi ve biosistemin deyismesi Tebii Secim ile ola bilerdi Richard Dawkins bu mektebin en gozde mudafiecilerindendir Diger qrup ise Tebii Secimin mikrotekamul movzusunda subhesiz mohtesem bir vasite oldugu ve muzakiresiz elmi bir gercek oldugu ancaq soz movzusu makrotekamul oldugunda Tebii Secimin cox sade ve gucsuz qaldigini ireli surmekdedir Richard Lewontin Stephen Jay Gould Niles Eldredge vs bu mektebin qabaqcillarindandir Bu ikinci qrupun dusuncelerinden biri bele idi Darvine ve Adaptasiyacilar in fikrine gore Tekamul olduqca deterministik bir sekilde islemekde idi Yeni Tekamul davamli ve addim addim reallasmaqda idi Ancaq xususile Gould ve Eldredge buna siddetle qarsi cixislar ve Tekamulun yavas ve pilleli olmasi yerine mueyyen zamanlarda xaotik ve ani sicramalarla meydana geldiyini ve daha sonra bir dahaki sicrayisa qeder bir tarazliga catdigini ireli surduler Buna kesilmeli tarazligi punctuated equilibrium adini verdiler Onlarin dusuncelerinin arxasinda yatan temel fikir tebietin Eger guclu ise sec zeif ise mehv et kimi heddinden artiq sade ve sade bir mentiqle islemediyi cox daha xaotik ve kompleks bir qurulusu oldugu fikri idi Onlara gore tebiet sertlerinin xaotik olmasindan oteri Tekamul de xaotik olmali idi Buna en guclu delillerden biri olaraq hadisesini ireli surduler Ayrica tebii yene Kambri Partlamasi kimi onlarla tarazligin pozuldugu noqte tesbit etdiler Burada yatan temel dusunce de tebietdeki bu koklu deyismelere canlilarin cavab vermek adina koklu deyismeler kecirmeleri ve ilkin medaxillerin evvelden teyin oluna bilmeyecek qeder kompleks olmasidir Yeni Tekamuldeki Kepenek Effektini nezerde tutmanin cox cetin hetta qeyri mumkun oldugunu ireli surmusler Bu ikinci kateqoriyadakilarin en six muraciet etdikleri serh iqlim deyismelerin Tekamullu muddetdeki tesirleridir Bu sahedeki en meshur islerden biri 1970 ve 1980 arasinda paleoekolog olan Minnesota Universitetindeki etdiyi Simal Amerika flora bitki ortuyu deyismesi xeritesidir Davis son buz caginin bitiminden sonra bitkilerin nece tekamul kecirdiyini bitkilerin ozlerini ve polenlerini bir sira testlere tabe tutaraq bir xeriteye tokdu Tapintilari heqiqeten cox maraqli idi hec bir bitki evvelden texmin edile biler bir istiqametde tekamul kecirmemisdi Hamisi koklu bir tekamul muddetinden kecmis ancaq bunlar son derece xaotik bir sekilde butun Simali Amerikaya dagilmisdi Qisaca bitkilerin iqlim deyisikliyine gosterdikleri tekamullu reaksiya texmin edile bilmez idi Bezi benzer arasdirmalar iki buz cagi arasindaki dovrleri de arasdirma altina almislar Bu dovrlerde Dunya sertleri gunumuzdekine olduqca benzemesine baxmayaraq bitki ortuyu kokden bir sekilde ferqli idi ve bugunku ile elaqesi bele yox idi Bu da Xaos Nezeriyyesinin ilkin deyer ile elaqedar serhlerini agla getirirdi cox kicik bir deyisme bele dinamik sistemde koklu deyismelere sebeb ola bilirdi Queen s University Belfastdan Prof Keith Bennett bu arasdirmalari arasdiraraq temelde iqlim deyisikliklerinin ozlerinin tekamullu muddet ile bir elaqesi olmadigini ireli surdu Bennette gore tekamulu tetikleyen sey genotip bir canlinin genetik melumatinin butunu ile fenotip genlerin oxunmasi neticesinde yaranan fiziki xususiyyetlerin butunu arasindaki xaotik elaqelerdir Bennett mutasiyalarin son derece xaotik ve deterministik olmayan bir tebietde meydana geldiyini ireli surdu Bir nukleotitin mutasiya ile deyismesi hec bir tesir yaratmayacagi kimi canlinin olmesine catacaq neticeler dogura bilmekde ve ya onu var olan etraf sertlerine daha adaptasiya olmus hala getire bilmekdedir Bu melumati iddialari ucun bir mudafie etme olaraq ireli surdu Butun bunlara soykenerek makrotekamulun xaotik cizgili lineer olmayan non linear bir qurulusu oldugunu aciqladi Bu sebebden Bennett iki terefin ferqli ve destekli elmi dusuncelerini bir biriyle qerib dialektikal bir helle catdiraraq en yaxsi neticeni elde etdi Mikrotekamul tamamile deterministik ola bilen bir mentiqle Yaxsidirsa sec pisdirse mehv et ve ya En muveffeqiyyetlinin heyatda qalmasi var olurdu ancaq makrotekamul cox dahaxkaotik temellere soykenmekde idi ve bu xaotik sebebler Tebii Secim mexanizmine nezerde tutula bilmez bir vesait teqdim edirdi Ancaq vesaitin teqdiminden sonra Tebii Secim bir tebii gercek olaraq bu vesait icerisinden en muveffeqiyyetli olanlari secirdi Bu sebebden Tekamulun istiqametini tesbit etmek qeyri mumkun idi Bu fikirler bele uzanib getmekdedir ancaq temel olaraq Xaos Nezeriyyesinin Tekamul uzerinde tetbiqlerini bele yekunlasdira bilerik bu vaxt bu sahede cox ciddi riyazi hesablamalar donmekdedir bunlari oyrenmek ucun universitet seviyyesinde ehateli melumatlar lazimdir Ancaq bunu da soylemekde fayda goruruk Indiki vaxtda coxu Adaptasiyaci olaraq adlandirilan ve qeribe bir sekilde kenarlanan elm insani onsuz da tebietin bu xaotik qurulusunu qebul etmekdedir Bu sebebden bu tip sert ikiye bolmeler yerine Prof Bennettin de etdiyi kimi daha inteqrasiya olundurucu ve aciqlayici bir qurulusda olmaqda fayda vardir IstinadlarHemcinin baxXarici kecidler