Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi – Qeyrət Partiyasının xələfi olaraq qurulmuş Rusiya imperiyası ərazisində yaşayan türk xalqları üçün federativ dövlət prinsipini dəstəkləmiş siyasi partiya.
Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi | |
|---|---|
| Sədri | Nəsib bəy Yusifbəyli |
| Qurucu | |
| Quruluş tarixi | 1917 |
| Dağılma tarixi | 20 iyun 1918 |
| Birləşən | Müsavat Partiyası |
| Sələfi | Qeyrət Partiyası |
| Xələfi | Müsavat Partiyası |
| Baş qərargah | |
| İdeologiya | Türkçülük, millətçilik, Xalqçılıq, Müasirlik |
Tarixi
Xələfi
1905-ci ilin yayında Gəncədə Türk Sosial-Federativ İnqilabi Komitəsinin əsasında "Qeyrət" adlı qrup yaradıldı. Partiya sıralarında Gəncənin tanınmış hüquqşünasları və ictimai xadimləri Ələkbər bəy Rəfibəyli və Adil bəy Xasməmmədov, bəzi mənbələrə görə, Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsinin başçısı Nəsib bəy Yusifbəyli də var idi..
Qeyrət Partiyası 1908-ci ilə qədər fəaliyyət göstərdi, lakin bəzi sənədlərə görə, 1912-ci ildə Balkan müharibələri başladığı dövrdə federalistlər fəallaşmaqda idilər.
Qeyrət yenidən 1917-ci ilin Fevral inqilabından sonra yeni liderlər, yeni Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi adı və yeni proqramı ilə fəaliyyətə başladı.
Quruluş
1917-ci ilin mart ayının sonunda Nəsib bəy Yusifbəyli, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Həsən bəy Ağayev və digərləri ilə Gəncədə Milli Federalistlərin Türk Partiyasını yaratmışdır. Yeni yaradılan partiyanın əsas tələbi Rusiyanın milli ərazi muxtariyyətləri əsasında təşkili idi.
Partiyanın əsas dayağını kəndlilər və fəhlələr təşkil edirdilər. Öndərləri içərisində torpaq sahibləri də var idi. Partiyanın ideoloji təməli türkçülük idi. Partiya 1917-ci il aprelin 2-də Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə Gəncədə Şah Abbas məscidinin həyətində mitinq təşkil etmişdir. Mitinqdə üzərində "Yaşasın demokratik respublika", "Yaşasın Azərbaycan muxtariyyəti" və "Yaşasın türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası!" sözləri yazılan qırmızı bayraqlar dalğalanırılmışdır. "Kaspi" qəzetinin yazdığına görə, natiqlər gurultulu alqışlarla qarşılandılar. Qısa müddət ərzində partiyaya 500-dən çox şəxs üzv oldu. Partiya fonduna böyük məbləğdə ianə toplandı.
Birləşmə
Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında eyni mövqedən çıxış etmiş Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi və Müsəlman Demokrat Müsavat Partiyası 1917 il 17 iyun tarixində vahid ad — Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi "Müsavat" adı altında birləşdi. Daha sonralar vahid partiya qısaca "Müsavat" adlandırıldı. Birləşmiş partiyanın proqramlarında millətçi federalistlərin əsas tələbi – Rusiyanın milli ərazi muxtariyyətləri əsasında qurulması saxlanılmışdır. Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra partiya öz nizamnaməsində dəyişiklik edərək Azərbaycanın tam müstəqilliyini tələb etməyə başlamışdır.
Vahid partiyanın Bakı və Gəncə bürolarını əhatə edən 8 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitəsi yaradıldı. Bakı bürosuna Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məmmədhəsən Hacınski, Musa Rəfiyev, Mustafa Vəkilov, Gəncə bürosuna isə Nəsib bəy Yusifbəyli, Həsən Ağayev, Şəfi bəy Rüstəmbəyli və Mirzə Məhəmməd Axundov seçildilər.
Proqramı
Partiyanın proqramı 19, 20, 24 may tarixli "Kaspi" qəzetində dərc olunmuşdu. Proqramda deyilirdi ki, Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi demokratik partiya kimi zəhmətkeş xalq kütlələrinə arxalanır və Rusiyanın islama etiqad edən bütün türk zəhmətkeş kütlələrinin iqtisadi-sinfi və milli-mədəni mənafelərini müdafiə etməyə çalışır.
- Partiya dövlətin federativ əsaslarla yenidən qurulması üçün "Dövlət quruluşu" adh birinci bölmədə 9 tələb irəli sürürdü. Bütün türk xalqlarına, o cümlədən Azərbaycan, Türküstan, Qırğızıstan və Başqırdıstana ərazi muxtariyyəti verilməsi və beynəlxalq sülhün saxlanması üçün daimi qoşunun xalq milisi ilə əvəz olunması tələb edilirdi.
- "Ümummilli məsələ" adlı ikinci bölmədə Rusiya türklərinin mədəni-milli ittifaqın yaradılması, onun forma, tərkib və funksiyasının müəyyən edilməsi üçün qurultay çağırılması nəzərdə tutulurdu.
- "Dini məsələlər" adlı üçüncü bölmədə Rusiyanın bütün müsəlmanlarının müftinin başçılığı altında birləşdirilməsi fıkri irəli sürülürdü. Dördüncü bölmə muxtar qurum vətəndaşlarının cinsi, milli mənsubiyyəti və dini etiqadından asılı olmayaraq, bərabər hüquqlara malik olmasını nəzərdə tuturdu. Proqram maliyyə və iqtisadi siyasət sahəsində mütərəqqi vergi sistemini məqbul hesab edirdi.
- "Aqrar məsələ" bölməsində partiya dövlət mülkiyyətində və xüsusi mülkiyyətdə olan bütün torpaq sahələrinin, əvəzi ödənilmək şərtilə, müsadirə edilib torpaq fondu yaradılmasını nəzərdə tuturdu.
- Yeddinci bölmə olan "Fəhlə məsələsi" bölməsində fəhlə qanunvericiliyinin yayılması və qanunun icrası üzərində fəhlə nəzarətinin qoyulması, 8 saatlıq əmək günü, qocalığa və iş qabiliyyətini itirməyə görə dövlət sığortası və s. öz əksini tapmışdı.
- "Məhkəmə icrası" bölməsi məhkəmənin hər cür təsirdən və təzyiqdən azad olmasını nəzərdə tuturdu.
- "Məktəb məsələsi" adlı doqquzuncu bölmədə xalq maarifinin demokratik əsasda təşkili və azad tədrisi planlaşdırılırdı. Təhsil ibtidaidən aliyə birbaşa əlaqəli surətdə qurulmaq idi. İbtidai və orta məktəblərdə, türk və rus dilləri məcburi olmaq şərtilə, çoxluğun dili, ali məktəblərdə ümumi türk dili tədris olunmalı idi.
Rəhbərlik
 Nəsib bəy Yusifbəyli |
Mənbə
Ədəbiyyat
- Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 414. ISBN .
- Azərbaycan tarixi (7 cilddə). 5. Bakı. 2001.
- Məmmədov X.M. Azərbaycan milli hərəkatı (1875-1918-ci illər). Bakı. 1996.
- Süleymanova S. Y. Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu-XX yüzilliyin əvvəlləri). Bakı. 1999.
- XX əsr Azərbaycan tarixi. 2. Bakı. 2004.
- Валаев А., Азербаиджанское национальное движение в 1917-1918 гг. Баку. 1998.
- Nağı bəy Şeyxzamanlı. Nağı Bəy Şeyxzamanlı – “Xatirələr”. Bakı: Xan nəşriyyatı. 2016.
İstinadlar
- Azərb. MDTA, f. 7, siy. 1, iş 620, v. 162; f. 12, siy. 13, iş 250, v. 44–45; С а м е д о в В . Ю. Распространение марксизма-ленинизма в Азербайджане. Ч. II Баку, 1966, стр. 58.
- Azərb. MDTA, f. 83, siy. 1, iş 201, v. 21; iş 253, v. 2.
- Yenə orada, f. 821, siy. 133, iş 461, v. 61–6 arxası.
- Bakı qəzeti, 12 aprel 1917, 80-ci sayı
- Şeyxzamanlı, 2016. səh. 263
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turk Edemi Merkeziyyet Firqesi Qeyret Partiyasinin xelefi olaraq qurulmus Rusiya imperiyasi erazisinde yasayan turk xalqlari ucun federativ dovlet prinsipini desteklemis siyasi partiya Turk Edemi Merkeziyyet FirqesiSedri Nesib bey YusifbeyliQurucu Nesib bey YusifbeyliQurulus tarixi 1917Dagilma tarixi 20 iyun 1918Birlesen Musavat PartiyasiSelefi Qeyret PartiyasiXelefi Musavat PartiyasiBas qerargah GenceIdeologiya Turkculuk milletcilik Xalqciliq MuasirlikTarixiXelefi Esas meqale Qeyret Partiyasi 1905 1905 ci ilin yayinda Gencede Turk Sosial Federativ Inqilabi Komitesinin esasinda Qeyret adli qrup yaradildi Partiya siralarinda Gencenin taninmis huquqsunaslari ve ictimai xadimleri Elekber bey Refibeyli ve Adil bey Xasmemmedov bezi menbelere gore Turk Edemi Merkeziyyet Firqesinin bascisi Nesib bey Yusifbeyli de var idi Qeyret Partiyasi 1908 ci ile qeder fealiyyet gosterdi lakin bezi senedlere gore 1912 ci ilde Balkan muharibeleri basladigi dovrde federalistler feallasmaqda idiler Qeyret yeniden 1917 ci ilin Fevral inqilabindan sonra yeni liderler yeni Turk Edemi Merkeziyyet Firqesi adi ve yeni proqrami ile fealiyyete basladi Qurulus 1917 ci ilin mart ayinin sonunda Nesib bey Yusifbeyli Sefi bey Rustembeyli Hesen bey Agayev ve digerleri ile Gencede Milli Federalistlerin Turk Partiyasini yaratmisdir Yeni yaradilan partiyanin esas telebi Rusiyanin milli erazi muxtariyyetleri esasinda teskili idi Partiyanin esas dayagini kendliler ve fehleler teskil edirdiler Onderleri icerisinde torpaq sahibleri de var idi Partiyanin ideoloji temeli turkculuk idi Partiya 1917 ci il aprelin 2 de Nesib bey Yusifbeylinin rehberliyi ile Gencede Sah Abbas mescidinin heyetinde mitinq teskil etmisdir Mitinqde uzerinde Yasasin demokratik respublika Yasasin Azerbaycan muxtariyyeti ve Yasasin turk edemi merkeziyyet partiyasi sozleri yazilan qirmizi bayraqlar dalgalanirilmisdir Kaspi qezetinin yazdigina gore natiqler gurultulu alqislarla qarsilandilar Qisa muddet erzinde partiyaya 500 den cox sexs uzv oldu Partiya fonduna boyuk meblegde iane toplandi Birlesme Esas meqale Musavat Partiyasi Qafqaz muselmanlarinin qurultayinda eyni movqeden cixis etmis Turk Edemi Merkeziyyet Firqesi ve Muselman Demokrat Musavat Partiyasi 1917 il 17 iyun tarixinde vahid ad Turk Edemi Merkeziyyet Firqesi Musavat adi altinda birlesdi Daha sonralar vahid partiya qisaca Musavat adlandirildi Birlesmis partiyanin proqramlarinda milletci federalistlerin esas telebi Rusiyanin milli erazi muxtariyyetleri esasinda qurulmasi saxlanilmisdir Rusiyada bolsevikler hakimiyyete geldikden sonra partiya oz nizamnamesinde deyisiklik ederek Azerbaycanin tam musteqilliyini teleb etmeye baslamisdir Vahid partiyanin Baki ve Gence burolarini ehate eden 8 neferden ibaret Merkezi Komitesi yaradildi Baki burosuna Mehemmed Emin Resulzade Memmedhesen Hacinski Musa Refiyev Mustafa Vekilov Gence burosuna ise Nesib bey Yusifbeyli Hesen Agayev Sefi bey Rustembeyli ve Mirze Mehemmed Axundov secildiler ProqramiPartiyanin proqrami 19 20 24 may tarixli Kaspi qezetinde derc olunmusdu Proqramda deyilirdi ki Turk Edemi Merkeziyyet Firqesi demokratik partiya kimi zehmetkes xalq kutlelerine arxalanir ve Rusiyanin islama etiqad eden butun turk zehmetkes kutlelerinin iqtisadi sinfi ve milli medeni menafelerini mudafie etmeye calisir Partiya dovletin federativ esaslarla yeniden qurulmasi ucun Dovlet qurulusu adh birinci bolmede 9 teleb ireli sururdu Butun turk xalqlarina o cumleden Azerbaycan Turkustan Qirgizistan ve Basqirdistana erazi muxtariyyeti verilmesi ve beynelxalq sulhun saxlanmasi ucun daimi qosunun xalq milisi ile evez olunmasi teleb edilirdi Umummilli mesele adli ikinci bolmede Rusiya turklerinin medeni milli ittifaqin yaradilmasi onun forma terkib ve funksiyasinin mueyyen edilmesi ucun qurultay cagirilmasi nezerde tutulurdu Dini meseleler adli ucuncu bolmede Rusiyanin butun muselmanlarinin muftinin basciligi altinda birlesdirilmesi fikri ireli surulurdu Dorduncu bolme muxtar qurum vetendaslarinin cinsi milli mensubiyyeti ve dini etiqadindan asili olmayaraq beraber huquqlara malik olmasini nezerde tuturdu Proqram maliyye ve iqtisadi siyaset sahesinde mutereqqi vergi sistemini meqbul hesab edirdi Aqrar mesele bolmesinde partiya dovlet mulkiyyetinde ve xususi mulkiyyetde olan butun torpaq sahelerinin evezi odenilmek sertile musadire edilib torpaq fondu yaradilmasini nezerde tuturdu Yeddinci bolme olan Fehle meselesi bolmesinde fehle qanunvericiliyinin yayilmasi ve qanunun icrasi uzerinde fehle nezaretinin qoyulmasi 8 saatliq emek gunu qocaliga ve is qabiliyyetini itirmeye gore dovlet sigortasi ve s oz eksini tapmisdi Mehkeme icrasi bolmesi mehkemenin her cur tesirden ve tezyiqden azad olmasini nezerde tuturdu Mekteb meselesi adli doqquzuncu bolmede xalq maarifinin demokratik esasda teskili ve azad tedrisi planlasdirilirdi Tehsil ibtidaiden aliye birbasa elaqeli suretde qurulmaq idi Ibtidai ve orta mekteblerde turk ve rus dilleri mecburi olmaq sertile coxlugun dili ali mekteblerde umumi turk dili tedris olunmali idi RehberlikSira Sedr Baslangic Bitme1 Nesib bey Yusifbeyli Mart 1917 17 iyun 1917MenbeEdebiyyat Turk Edemi Merkeziyyet Firqesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 414 ISBN 9952 417 44 4 Azerbaycan tarixi 7 cildde 5 Baki 2001 Memmedov X M Azerbaycan milli herekati 1875 1918 ci iller Baki 1996 Suleymanova S Y Azerbaycanda ictimai siyasi herekat XIX yuzilliyin sonu XX yuzilliyin evvelleri Baki 1999 XX esr Azerbaycan tarixi 2 Baki 2004 Valaev A Azerbaidzhanskoe nacionalnoe dvizhenie v 1917 1918 gg Baku 1998 Nagi bey Seyxzamanli Nagi Bey Seyxzamanli Xatireler Baki Xan nesriyyati 2016 Istinadlar Azerb MDTA f 7 siy 1 is 620 v 162 f 12 siy 13 is 250 v 44 45 S a m e d o v V Yu Rasprostranenie marksizma leninizma v Azerbajdzhane Ch II Baku 1966 str 58 Azerb MDTA f 83 siy 1 is 201 v 21 is 253 v 2 Yene orada f 821 siy 133 is 461 v 61 6 arxasi Baki qezeti 12 aprel 1917 80 ci sayi Seyxzamanli 2016 seh 263