Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Toğay — Kür çayının subasarında, əsasən söyüd və ağyarpaq qovaq ağacları üstünlük təşkil edən nadir meşədir. Bu meşələrin azalmasını nəzərə alaraq 1978-ci ildə Kür qırağında Ağstafa meşə təsərrüfatı ərazisində sahəsi 4860 ha olan Qarayazı dövlət təbiət qoruğu yaradılmışdır. Hazırda Kürqırağında meşə ilə örtülü sahə 23 min ha təşkil edir. Bu meşələrin 8 min ha qovaq meşələridir, lakin onların çoxusu bu və ya digər dərəcədə pozulmuş vəziyyətdədir. Nisbətən normal doluluqlu qovaq meşələrinin sahəsi cəmi təşkil edir. Vaxtilə palıd, qarağac və meşələri Kürboyu ərazidə geniş sahə tuturmuş, indi palıd meşəsinin ərazisindədir, lakin onlar da lazımi səviyyədə qorunmayıb pozulmaqda davam edir.
Tuqay meşəaltı torpaqları ən çox Orta Asiyada — Amudarya və Sırdarya çayları boyunda və onların ətraflarında yayılmışdır. Burada bitən sıx meşələr "Tuqay" meşələri adlanır. Bu zolaqda əmələ gəlmiş torpaqlara isə tuqay torpaqları deyilir.
Azərbaycanın şimal-şərq düzənliyində, Kür, İori, Alazan və başqa çaylar ətrafında tuqay torpaqları inkişaf edərək böyük sahə tutur. Tuqay meşəaltı torpaqların torpaq əmələgəlmə prosesi zonallıq qanuna uyğun gedir. Bununla əlaqədar olaraq, və həmin ərazinin boz torpaqların yayılmasını qeyd etmişlər.
Hidrobioloji şəraitin təsirindən Qarabağ-Mil düzündə üfüqi zonallıq üzrə boz torpaqlar zonasında geniş yayılmış şabalıdı, çəmən, şoran, şorakət və s. torpaq tipi və yarımtiplərinə təsadüf edilir.
Tuqay meşəaltı torpaqları səhra və yarımsəhra boz torpaqlar dairəsində yayılmalarına baxmayaraq, onların əmələ gəldikləri mühitin hidroloji şəraiti çox müxtəlif olur.(K. Ə. Ələkbərov, Ə. Q. Zeynalov). Belə ki, Tuqay meşələri inkişaf etdiyi sahələrdə çoxlu şirin (şorlaşmamış) torpaqaltı suların olmasə aran rayonlarında qalın meşəliklərin inkişaf etməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Tuqay meşələrinin inkişaf etməsi ilə yerli mikroiqlim şəraiti dəyişir. Bu və ya başqa səbəbdən yeraltı suyun səviyyəsi aşağı endikcə meşə bitkilərinin yaşayış şəraiti pozulur və nəhayət bu meşələr məhv olur. Belə halda bu meşələrin yerində yarımsəhra-çöl bitkiləri inkişaf etməyə başlayır və torpaqlar quru mühitə düşür. Bu hadisə uzun müddət davam etdikdə keçmiş tuqay torpaqları boz torpaqlara qədər dəyişirilir.
Qarabağ-Mil düzündə təbii aran meşəsi düzənliyin müxtəlif yerində, əsas etibarilə Kür çayı boyunca ensiz zolaq şəklində tuqay, allüvial-çəmən və boz-çəmən torpaqları üzərində inkişaf etmişdir. Burada yayılmış allüvial-çəmən və boz-çəmən torpaqlarının qranulometrik tərkibi orta, yüngül gillicəli və bəzən isə gilli olmaqla yüksək rütubətlənmə şəraitində inkişaf etmişdir.. Həmin torpaqlarda humus qatının qalınlığı 15–25 sm, humusun miqdarı 3–5 % və bəzən də çox ola bilir.
Son 10–20 ildə yanacağın çatışmazlığı, qaçqın ailələrinin Kürətrafı rayonlarda yerləşdirilməsi ilə əlaqədar tuqay meşələrinin qalıqlarına təzyiq daha da kəskinləşmişdir. Bunun nəticəsində mövcud meşələrin vəziyyəti daha da pisləşmiş, şübhəsiz sahəsi də azalmışdır. Bunun nəticəsində təbii və süni salınmış meşələr seyrəlir, kolluqlara çevrilir, gələcək nəsil kəsilir, meşəsizləşdirmə intensiv gedir. Kür qırağında meşə yox edilən sahələri kolluqlar, qamışlıqlar, bataqlıqlar tutur. Yevlax, Sabirabad, Haçıqabul rayonlarında meşənin yerində kənd təsərrüfatı bitkiləri sistemsiz suvarıldığından sahələr şorlaşır və ya bataqlığa çevrilir. Bu isə tuqay meşələrinin qalıqlarının tamamilə sıradan çıxması təhlükəsini yaradır.
İstinadlar
Mənbə
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Bakı 2007 səh.34
Xarici keçidlər
- Kürqırağı Tuqay meşələri bərpa olunur — REPORTAJ
- Tuqay meşələrinin bərpa olunması imkanları
- Tuqay meşələrinin bərpası üçün tarlaqoruyucu zolaqlar çəkilməlidir
- "Vaxtında Kürboyu Tuqay meşələrini bərpa etsəydilər, belə fəlakət olmazdı"
- Kür qırağının zümrüd gözəlliyi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Togay Kur cayinin subasarinda esasen soyud ve agyarpaq qovaq agaclari ustunluk teskil eden nadir mesedir Bu meselerin azalmasini nezere alaraq 1978 ci ilde Kur qiraginda Agstafa mese teserrufati erazisinde sahesi 4860 ha olan Qarayazi dovlet tebiet qorugu yaradilmisdir Hazirda Kurqiraginda mese ile ortulu sahe 23 min ha teskil edir Bu meselerin 8 min ha qovaq meseleridir lakin onlarin coxusu bu ve ya diger derecede pozulmus veziyyetdedir Nisbeten normal doluluqlu qovaq meselerinin sahesi cemi teskil edir Vaxtile palid qaragac ve meseleri Kurboyu erazide genis sahe tuturmus indi palid mesesinin erazisindedir lakin onlar da lazimi seviyyede qorunmayib pozulmaqda davam edir Tuqay mesealti torpaqlari en cox Orta Asiyada Amudarya ve Sirdarya caylari boyunda ve onlarin etraflarinda yayilmisdir Burada biten six meseler Tuqay meseleri adlanir Bu zolaqda emele gelmis torpaqlara ise tuqay torpaqlari deyilir Azerbaycanin simal serq duzenliyinde Kur Iori Alazan ve basqa caylar etrafinda tuqay torpaqlari inkisaf ederek boyuk sahe tutur Tuqay mesealti torpaqlarin torpaq emelegelme prosesi zonalliq qanuna uygun gedir Bununla elaqedar olaraq ve hemin erazinin boz torpaqlarin yayilmasini qeyd etmisler Hidrobioloji seraitin tesirinden Qarabag Mil duzunde ufuqi zonalliq uzre boz torpaqlar zonasinda genis yayilmis sabalidi cemen soran soraket ve s torpaq tipi ve yarimtiplerine tesaduf edilir Tuqay mesealti torpaqlari sehra ve yarimsehra boz torpaqlar dairesinde yayilmalarina baxmayaraq onlarin emele geldikleri muhitin hidroloji seraiti cox muxtelif olur K E Elekberov E Q Zeynalov Bele ki Tuqay meseleri inkisaf etdiyi sahelerde coxlu sirin sorlasmamis torpaqalti sularin olmase aran rayonlarinda qalin meseliklerin inkisaf etmesi ucun elverisli serait yaradir Tuqay meselerinin inkisaf etmesi ile yerli mikroiqlim seraiti deyisir Bu ve ya basqa sebebden yeralti suyun seviyyesi asagi endikce mese bitkilerinin yasayis seraiti pozulur ve nehayet bu meseler mehv olur Bele halda bu meselerin yerinde yarimsehra col bitkileri inkisaf etmeye baslayir ve torpaqlar quru muhite dusur Bu hadise uzun muddet davam etdikde kecmis tuqay torpaqlari boz torpaqlara qeder deyisirilir Qarabag Mil duzunde tebii aran mesesi duzenliyin muxtelif yerinde esas etibarile Kur cayi boyunca ensiz zolaq seklinde tuqay alluvial cemen ve boz cemen torpaqlari uzerinde inkisaf etmisdir Burada yayilmis alluvial cemen ve boz cemen torpaqlarinin qranulometrik terkibi orta yungul gilliceli ve bezen ise gilli olmaqla yuksek rutubetlenme seraitinde inkisaf etmisdir Hemin torpaqlarda humus qatinin qalinligi 15 25 sm humusun miqdari 3 5 ve bezen de cox ola bilir Son 10 20 ilde yanacagin catismazligi qacqin ailelerinin Kuretrafi rayonlarda yerlesdirilmesi ile elaqedar tuqay meselerinin qaliqlarina tezyiq daha da keskinlesmisdir Bunun neticesinde movcud meselerin veziyyeti daha da pislesmis subhesiz sahesi de azalmisdir Bunun neticesinde tebii ve suni salinmis meseler seyrelir kolluqlara cevrilir gelecek nesil kesilir mesesizlesdirme intensiv gedir Kur qiraginda mese yox edilen saheleri kolluqlar qamisliqlar bataqliqlar tutur Yevlax Sabirabad Haciqabul rayonlarinda mesenin yerinde kend teserrufati bitkileri sistemsiz suvarildigindan saheler sorlasir ve ya bataqliga cevrilir Bu ise tuqay meselerinin qaliqlarinin tamamile siradan cixmasi tehlukesini yaradir IstinadlarMenbeAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi Baki 2007 seh 34Xarici kecidlerKurqiragi Tuqay meseleri berpa olunur REPORTAJ Tuqay meselerinin berpa olunmasi imkanlari Tuqay meselerinin berpasi ucun tarlaqoruyucu zolaqlar cekilmelidir Vaxtinda Kurboyu Tuqay meselerini berpa etseydiler bele felaket olmazdi Kur qiraginin zumrud gozelliyi