Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tomris (İran dilləriden Tahmirih, Cesur, Türkcə: Temir — "Dəmir"; e. ə. VI əsr, Mərkəzi Asiya, Massagetlər – e. ə. VI əsr, Mərkəzi Asiya, Massagetlər) — Massagetlərdən və saklardan olan məşhur peçeneq qadın sərkərdə, skif dövlət xanı. Sakların şahzadəsi olan Tomris/Tomarisin adı Azərbaycanda günümüzə qədər istifadə olunan qadın adıdır.
| Tomris | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | e. ə. VI əsr |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | e. ə. VI əsr |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | rəhbər[d], hərbi lider[d] |
| Uşağı | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Herodot Tomris barədə
Tomris haqqında əsas məlumat Herodotun Tarix əsərində qorunmuşdur. Onun doqquz hissədən ibarət "Tarix" əsəri yunan-fars müharibələrinə və bu müharibələrin ətrafında baş verən hadisələrə həsr olunmuşdur. Burada qələmə alınan hadisələr dövrünün tarixçilik ənənələrinə uyğun olaraq, miflə gerçək tarixi rəvayətçilik hüdudlarında yazılsa da, Heredot haqlı olaraq, dünyanın ən tarixçilərindən sayılır. Heredotun kitabında yer alan hadisələrdən biri də Əhəməni hökmdarı Kirin e. ə. 529-cu ildə öldürülməsi ilə bağlıdır. Əhəməni dövlətinin banisi II Kirin (e.ə. 550–530) ölümü bədii mövzu kimi antik müəlliflərin yaradıcılığında dərin iz buraxmış, əsrdən əsrə ötürülərək əfsanələşmişdir. E.ə. V əsrdən başlayaraq Herodot, Ktesi, Beros, Strabon, Arrian, Polien, Diodor, Ammian Marsellin və digər yazarlar bu mövzuya müraciət etmiş, onlara məlum detallarla fərqli hekayələrin yaranmasına səbəb olmuşlar. II Kirin ölümü ilə nəticələnən hərbi əməliyyatlar haqqında rəsmi qaynağın yoxluğundan indiyə kimi antik müəlliflərin yazdıqları ilə kifayətlənməli oluruq. Bu həlledici döyüşün harada baş verdiyi ilə bağlı ən mötəbər mənbə məhz Herodotun "Tarix" əsəri hesab edilir. müasir ərazisində, Araz çayından şimalda yerləşən (bir çox tarixçilər bu çarlığı Orta Asiyada yerləşdirir, Arazı isə Amudərya ilə eyniləşdirirlər. Çünki massagetlər Orta Asiyada da yaşayırdılar) yürüşü zamanı öldürülmüşdü.
Bu rəvayətin qəhrəmanı massagetlərin qətlə yetirilmiş şahının dul qadını Tomirisdir. Heredot yazır: "Massagetlər, deyilənə görə, çoxsaylı və cəsur bir tayfa olub. Onlar issedonlarla qarşı-qarşıya, Günəşin doğuşu istiqamətində şərqdə, Araz çayının arxasında yaşayırdılar." Bəziləri onları skif tayfalarından sayır. Massagetlərin şahı ölmüş, tayfanın başına onun dul qadını Tomiris keçmişdi. Kir öz elçilərini göndərərək, onunla evlənmək istədiyini bildirir. Ancaq Tomiris anlayır ki, Kir onunla evlənmək yox, bu yolla ələ keçirmək istəyir və elə buna görə də həmin təklifi rədd edir. Belə olduqda Kir hiyləgərliklə öz istəyinə nail ola bilmədiyini görüb, massagetlər üzərinə açıq hücuma keçdi. Araz çayından keçmək üçün Kir gəmilərdən körpü düzəltmək və həmin gəmilərin üzərində qüllələr qurmaq haqda əmr verir. Belıliklə, hərbi əməliyyatların həlledici mərhələsində II Kirin komandanlığı altında Əhəməni ordusu Araz çayını keçib, massagetlərin ölkəsinə daxil olur.
qoşunu bu işlərlə məşğul olarkən Tomiris carçıları çağırıb, onların dili ilə Kirə belə bir müraciət etdi: "Ey Əhəməni hökmdarı! Öz niyyətindən geri çəkil. Axı sən irəlicədən bilə bilməzsən ki, bu körpülərin qurulması sənə xeyirdir, yoxsa ziyan? Bu işin başını burax, get öz ölkəndə şahlıq elə və bizim öz ölkəmizdə hökmranlıq etməmizə paxıllığın tutmasın. Ancaq sən əlbət ki, bu məsləhətə qulaq asmayacaq və öz bildiyin kimi hərəkət edəcək, aramızdakı sülhü pozacaqsan. Əgər sən massagetlərin üzərinə hücuma keçməyi belə çox istəyirsənsə, körpü qurulmasını dayandır. Rahatca ölkəmizə gir, biz qoşunlarımızı çaydan üç günlük məsafəyə geri çəkərik. Yox, əgər sən bizi öz torpağına buraxmaq istəyirsənsə, işini davam elətdir." Bu müraciətdən sonra Kir fars əyanlarını öz yanına çağırtdırıb, onlardan məsləhət istəyir. Hamı bir ağızdan məsləhət görür ki, Tomirisin qoşununu burada gözləmək daha məqsədəuyğundur.
Müşavirədə iştirak eləyən lidiyalı Krez isə bu qərarın əleyhinə çıxır. "Mənə belə gəlir ki, biz gərək çayı keçərək, ölkənin içərilərinə doğru irəliləyək. Onlar geri çəkildikcə biz irəliləyək. Mən bilən fars həyat tərzinin gözəllikləri və bizim aldığımız böyük həzz və ləzzətlər massagetlərə məlum deyil. Buna görə də mən düşünürəm ki, biz gərək öz düşərgəmizdə onlar üçün qonaqlıq düzəldək, çoxlu qoyun kəsək, masaların üstünə şərab və cürbəcür yeməklər düzək. Bütün bunlardan sonra az miqdarda qoşunu orda saxlayıb, qalanları ilə çaya tərəf geri çəkilək. Əgər mən öz düşüncəmdə yanılmıramsa, düşmən bu tələyə düşərək, özünü nemətlərimizin üstünə atacaq və bizim böyük hünərlər göstərməmiz üçün şərait yaranacaqdır."
Beləliklə, məşvərətçilərin fikirləri haçalanır. Kir özünün əvvəlki fikrindən daşınaraq, Krezin təklifinə tərəfdar çıxır. Şah Tomirisə xəbər göndərir ki, biz sənin ölkənə keçmək istəyirik, geri çəkil. Tomiris də sözünə əməl edərək qoşununu geri çəkir. Belə olduqda Kir Krezi öz varisinə – oğlu Kambizə həvalə edir. Hökmdar oğlundan israrla xahiş edir ki, Krezə hörmət göstərilsin və (əgər massaketlər üzərinə hücum baş tutmasa) onu himayə etsin. Beləliklə, Kir İrana göndərib, özü qoşunla birgə çayı keçir. Bir günün içində Arazı keçən Kir Krezin təklifinə əməl edir. Düşərgəsində ən zəif dəstəsini qoyaraq, özü güclü qoşunları ilə geri çəkilir. Massaget hissələri düşərgəyə hücum çəkib, zəif farslara qələbə çalır. Krezin dediyi kimi, qələbəni qeyd etmək də yaddan çıxmır. Yeyib-içdikdən sonra massagetləri yuxu tutur. Beləliklə, onlar yuxuda ikən farsların hücumuna məruz qalır, bir çoxları ölür, bir çoxları isə əsir düşürlər. Massagetlərin sərkərdəsi, Tomirisin oğlu Sparqapis də əsir düşənlərin içərisində idi.
Tomiris qoşununun və oğlunun aqibətindən xəbər tutan kimi Kirin yanına çapar göndərir. Çapar deyir: "Qaniçən Kir! Öz hünərinlə öyünmə! Şərab başa vuranda siz farslar bu üzüm suyundan məst olur və ləyaqətsiz sözlər danışarsınız. Bax, elə həmin zəhrimarla da siz mənim oğlumun qoşununa qalib gəlibsiz. Əgər hiylə ilə qələbə çalmasaydınız, şərəfli döyüşdə silah gücünə heç nə eləyə bilməzdiniz. İndi gəl massagetlərin üçüncü hərbi hissəsini yenəndən sonra xoşluqla mənim məsləhətimə qulaq as: oğlumu qaytar və necə gəlmisənsə, eləcə də sağ-salamat çıx get. Əgər bunu etməsən, and olsun bütün massagetlərin pənahı olan Günəş allahına ki, mən doğrudan da səni qan gölündə boğaram."
Kir isə bu sözlərə əhəmiyyət vermədi. Tomirisin oğlu Sparqapis şərabın dumanı başından çəkilən kimi hansı vəziyyətə düşdüyünü anlayır və Kirdən əllərini açdırmasını xahiş edir. Əlləri açılan kimi şahzadə özünü öldürür.
Tomiris Kirin məsləhətə qulaq asmadığını bilən kimi öz qoşunu ilə farslar üzərinə hücuma keçir. Bu, türk tayfalarının düşmənə qarşı keçirdiyi ən böyük və ən qanlı döyüş idi. Döyüşün gedişi haqda məlum olanlar bunlardır: əvvəlcə düşmən qoşunları üz-üzə duraraq, uzaqdan bir-birini oxa tutdular. Sonra nizə və xəncərlə əlbəyaxa döyüşə keçdilər. Döyüş uzanır, heç kim geri çəkilmək istəmirdi. Nəhayət, massaketlər qələbə çaldılar. Az qala farsların hamısı döyüş meydanında həlak oldu. Kirin özü də öldürüldü. Onun 29 illik hakimiyyətinə son qoyuldu. Tomiris şərab badəsini insan qanı ilə dolduraraq, Kirin cəsədini tapmağı əmr etdi. Onun başını badənin içinə soxaraq belə söylədi: "Mən sağ qalsam da, sən məni məhv etdin. Sən hiyləgərliklə mənim oğlumu əlimdən aldın. Mən demişdim ki, sənə qan içirdəcəyəm. İndi nə qədər istəyirsən, iç bu insan qanından."
avropa
Hadisənin məhz Azərbaycan ərazisində baş verdiyini nəzərə alsaq massaget tayfalarının harada yaşamaqlarını aydınlaşdırmaq məqsədəuyğun olardı. Massagetlərin məskunlaşdığı ərazinin müəyyən edilməsi indiyə kimi mübahisə predmeti olaraq qalır. Bir sıra tədqiqatçılar massaget tayfalarının məskunlaşdığı ərazini Xəzər və Aral dənizləri arasında yerləşdiyini qeyd edirlər. Antik dövrün sonlarına və Erkən Orta əsrə aid qaynaqlara istinadən massagetlərin Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsində yayıldıqları qeyd olunsa da, bu məskunlaşmanı e.ə. I əsrdən sonrakı dövrlərə aid edirlər. Respublikamızın ərazisində massagetlərin göstərilən tarixdən də əvvəl yayıldıqlarına dair elmi-kütləvi ədəbiyyatda ara-sıra söylənən mülahizələr elmi cəhətdən yetərincə əsaslandırılmadığından elmi ictimaiyyət tərəfindən ciddi qarşılanmır.
Massagetlərin e.ə. I minilliyin ortalarında məskunlaşdıqları ərazi Herodotun əsərində belə təsvir olunur: "Onlar (yəni massagetlər) şərqdə, günəşin doğduğu tərəfdə, Araks çayının arxasında…yaşayırlar". Bənzər ifadə ilə II əsr müəllifi Dionisi Periegetin "Yerin təsviri" əsərində qarşılaşırıq: "…şərqdə, gurultulu Araksın qarşı tərəfində massagetlər yaşayır".
Ehtimal olunur ki, Herodot "Arakses" adı altında üç fərqli çayı – Volqanı, Amudəryanı və indiki Arazı qarışıq salmışdır. Bu onunla əsaslandırılır ki, onun əsərində "Araksın " təsviri hansısa konkret bir çaya uyğun gəlmir. Digər tərəfdən, massagetlərdən danışarkən Herodotun "deyirlər" sözünü işlətməsi güman etməyə əsas verir ki, onun məlumatları, o cümlədən Araz çayı haqqında informasiyası fərqli şifahi mənbələrdən alınmışdır. "Araks" çayı haqqında Herodot yazır: "Araks çayı matienlərin [ölkəsindən] axır…. Araksın qollarından biri açıq ərazilərdən Kaspi dənizinə axır". Əsərin başqa yerində o, "Araksı" "gündöğan [tərəfə] axan çay" kimi xarakterizə edir. Güman olunur ki, Herodot massagetlərin təzyiqi ilə skiflərin "Araksı" keçdiyindən danışarkən Volqanı, II Kirin keçdiyi "Araks" hidronimində Amudəryanın qollarından birini, mənbəyi matienlərin ölkəsindən başlayan "Araks " deyərkən indiki Arazı nəzərdə tutmuşdur. Əhəməni dövləti ilə massagetlərin ölkəsi arasında sərhəddin Volqadan keçdiyi qeyri-mümkün görünür, çünki bu çay Xəzərə şimaldan tökülür.
Herodotun mənbəyi "matienlərin (ölkəsinədən)" başlayan, mənsəbi Xəzərdə bitən "Araks"ı ilə indiki Arazın coğrafi mövqeyi üst-üstə düşür. Eyni kontekstdə 3 dəfə Qafqaz dağlarının və onun sakinlərinin xatırlanması əbəs yerə deyildir. Hesab olunur ki, Herodotun Araz haqqındakı məlumatı Miletli Hekateydən qaynaqlanır. Hekatey yazır ki, matienlərin ölkəsi "qordilərin ölkəsindən mosxların ölkəsinə qədər uzanır". Maraqlıdır ki, Ksenofont Matiena ölkəsindən başlayan Habur çayını "Araks" adlandırırdı. "Armeniyadan gur axan Araks" deyərkən Strabon məhz bu çayı nəzərdə tuturdu. Bundan fərqli olaraq, Strabona "mənbəyi Armeniyadan başlayan" digər "Araks" da məlum idi. Məhz bu "Araks" mənbəyi Türkiyənin şimal-şərqindəki Bingöl silsiləsindən başlayan və Xəzərə tökülən indiki Arazla eyniləşdirilməlidir. "Matienlərin ölkəsi" Herodotun zamanında Əhəməni dövlətinin XVII satraplığına (Bu satraplığın ərazisi şərqdə Urmiya gölü ilə sərhədləndiyindən antik müəlliflər hidronimi "Matiena gölü" adlandırırdılar) daxil idi və burada matienlərlə yanaşı alarodilər və sasperlər də yaşayırdılar. Təbii ki, Əhəmənilərə heç vaxt boyun əyməyən massagetləri "Araks"/ Habur çayının axdığı bu satraplıqda lokalizə etmək olmaz.
Massagetlərin etnik kimliyi mübahisə predmeti olmaqda qalır. Məsələ ilə bağlı söylənən fikirlər, başlıca olaraq, antik yazarların ziddiyyətli məlumatlarına əsaslandığından birmənalı qarşılanmır. Onların maddi izləri konkret arxeoloji mədəniyyətlə eyniləşdirilmədiyindən məsələnin həlli daha da qəlizləşib. Bir çox tədqiqatçılar massagetləri skif-sak mənşəli tayfa hesab edirlər. Bunun başlıca səbəbi odur ki. Yustin, Polien və Frontin kimi antik müəlliflər Tomirisi skiflərin hökmdarı hesab edirdilər. Antik dövr yazarlarının əsərlərində massagetlərin skiflərlə bağlılığına "işarə" edən iki faktı nəzərdən keçirmək yerinə düşür. Bunlardan birincisi, Herodotun yazdığına görə, "geyimlərinə və həyat tərzinə görə massagetlər skiflərə bənzəyir". İkincisi isə Strabonun "Coğrafiya" əsərində yazdığına görə, "xarəzmlilər skiflərin və massagetlərin tərkibinə daxil idilər".
Həm Herodot, həm də Strabon massagetlərlə skiflərin eyniliyinə şübhə ilə yanaşırdı. Eyni coğrafi mühiti paylaşan fərqli etnosların yaşam tərzindəki bənzərliklər isə adi hal hesab olunmalıdır. Herodotun tanıdığı və haqqında bəhs etdiyi skiflər kimmerlərin ardınca Qafqazdan kecərək Madaya daxil olmuşlar, skiflər də, öz növbəsində, massagetlərin təzyiqi nəticəsində Ön Asiyaya hərəkət etmişlər. Göründüyü kimi, həm kimmerlər, həm də skiflər Ön Asiyaya eyni marşrutla və eyni səbəbdən yayılmışlar. Bu marşrutun Qafqazdan keçdiyi şübhə doğurmur, çünki kimmerlərin nə vaxtsa Orta Asiyada yaşamalarına dair heç bir məlumat yoxdur. Mənbələrdəki məlumatların müqayisəli təhlili də göstərir ki, vaxtı ilə kimmer və skif yürüşlərinin yolları üzərində yerləşən Qafqaz keçidləri e.ə. VI yüzilliyin əvvəllərindən gec olmayaraq yeni toplumun, massagetlərin yayıldığı ərazilərə çevrilir. Məhz Qafqazdan danışarkən Pomponi Mela kadusilərlə yanaşı massagetləri yad edir. 135–136-cı illərdə baş verən hadisələri şərh edən Dion Kassi "soykökü massagetlərdən başlayan" albanları xatırlayır. Ammian Marsellin də massagetlərin ölkəsinin albanların qonşuluğunda yerləşdiyini qeyd edirdi.
II Kirin Araz çayı sahilində Tomrislə döyüşməsindən əvvəl regionun ictimai-siyasi mənzərəsinə nəzər saldıqda bir daha məlum olur ki, massagetlərin yaşadığı coğrafiya Azərbaycan mühitindən kənarda yerləşmirdi. Bunu II Kirin 20 illik şahlığı dövründə bir sıra ölkələrə qarşı hərbi əməliyyatları da sübut edir.
Həlledici döyüş ərəfəsində yaranmış siyasi vəziyyət və hərbi əməliyyatların uğurlu keçməsi üçün II Kir hərbi-strateji tədbirləri də, nəticə etibarilə, Tomirisin rəhbəri olduğu massaget toplumunun Orta Asiyada deyil, Cənibu Qafqazda məskunlaşdığını söyləməyə əsas verir. Herodotun, Ktesinin və Ksenofontun məlumatları göstərir ki, Lidiyanın işğalından sonra e.ə. 545–539-cu illər ərzində II Kir Orta Asiyanın mühüm siyasi mərkəzlərini – Baktriyanı, Marqiananı, Xarəzmi, Sattaqidiyanı, Areyanı, Dranqiananı, Qedroziyanı, Araxoziyanı və Babilistanı zəbt etmişdi. Məntiqi baxımdan, massagetlər də, geniş Orta Asiya coğrafiyasının sakinləri kimi, e.ə. 539-cu ilə qədər Əhəmənilərin hakimiyyətinə tabe edilməli idilər və yalnız sonradan onların itaətdən çıxması II Kiri yeni hərbi əməliyyatlara sövq edə bilərdi. Lakin bütün mənbələr massagetlərin Əhəməni imperiyasının tərkibinə qatılmadıqlarını, müstəqilliklərini qoruyub saxladıqlarını vurğulayır.
Herodotun yazdığına görə Tomirisin təklifi ilə həlledici döyüşlər Arazdan şimala doğru 3 günlük məsafədə yerləşən düzən ərazidə baş vermişdi, halbuki Əhəməni əyanları döyüşün imperiyanın hüdudları daxilində aparılmasının tərəfdarı idilər. O zaman Arazın suyu gur, yatağı dərin olduğundan Əhəmənilərin qoşun hissələri Krezin taktiki planına uyğun olaraq gəmilərdən körpü (sal) yaradaraq çayı keçə bilirlər. Bununla iş bitmirdi; döyüş meydanına çatmaq üçün daha 3 gün yol getmək lazım idi. Əhəməni qoşununun düşmən ərazidə dislokasiyasını məhdudlaşdıran mühüm amillərdən biri də, heç şübhəsis ki, proviant imkanlarından, yəni terli əhalinin hesabına ərzaq və texniki təchizatdan tamamilə məhrum olması idi. Burada Tomirisin seçdiyi hərbi-strateji planın effektliyi üzə çıxır; məqsəd Əhəməni ordusunu ağır manevrlərə təhrik etməklə yormaq və bu yolla da döyüş qabiliyyətini zəiflətmək idi. Görünür, bu planın tərkib hissəsi olan 3 günlük yol yaşayış yerlərindən uzaq, "ilan mələyən" quraq yerlərdən keçirdi. Belə ağır şərtlərlə qoşunun gün ərzində 35–40 km yol qət edə biləcəyini nəzərə alsaq, tərəflər arasında həlledici döyüşün Arazdan şimala doğru təxminən 110–120 km məsafədə baş verdiyini söyləmək olar. Hərbi əməliyyatlar massagetlərin tam qələbəsilə nəricələndi. Döyüş meydanında öldürülmüş II Kirin başını bədənindən ayırıb qanla dolu tuluğa salan Tomirisin düşmən üzərində qələbəsini Herodot belə vəsf etmişdi: "Mən sağ qaldım və döyüşdə səni məğlub etdim, sən isə oğlumu hiylə ilə tutmuşdun. Buna görə də səni, necə ki hədələmişdim, qanla doyduracağam". Massagetlərin qələbəsi Tomirisin vətən sevgisindən, elinə bağlılığından, düşmənə boyun əyməmək istəyindən doğurdu. Bu qələbə, eyni zamanda, qısa müddətdə neçə-neçə ölkələr fəth edən Əhəməni dövlətinin beynəlxalq nüfuzuna və imperiya iddialarına ağır zərbə vurdu. Massagetlərin II Kirin üzərində qələbəsi, həm də, Qafqaz xalqlarının tarixi ənənəsinə keçərək nəsillərin yaddaşına hopdu. Qəhrəmanlıq simvoluna çevrilən "Tomiris" adı və onunla məna eyniliyi təşkil edən Təhmraz, Teymuraz, Təhməz, Tamara kimi isimlər Qafqazda indi də yayılmaqdadır.
Tomris incəsənətdə
- ;
- ;
- "Tomris" bədii filmi, Qazaxıstan, 2019. Tomris rolunda Almira Tursın çəkilmişdir;
- Tomris və onun həyatı ilə bağlı hadisələr Qərb incəsənətində öz əksini tapmışdır. Rəssamlar Rubens, , , , Güstav Moro, və heykəltaraş Tomrisi və onun həyatından səhnələri təsvir etmişlər.
Maraqlı faktlar
- kompüter oyununda Tomris skiflərin lideri kimi təsfir edilir;
- Qazaxstanın Şımkent (Çimkənd) şəhərində Tomris adına küçə var;
- 1906-cı ildə kəşf edilmiş (590) Tomris asteroidi Tomrisin şərəfinə adlandırılmışdır;
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- For the etymology see: F. Altheim und R. Stiehl, Geschichte Mittelasiens im Altertum (Berlin, 1970), pp. 127–8
- Adolf Erman: Archiv fur wissenschaftliche Kunde von Russland, Cilt 1, Reimer, 1968, s.386 2014-03-04 at the Wayback Machine
- Necati Gültepe, Türk kadın tarihine giriş: Amazonlardan Bâcıyân-ı Rûmʼa, Ötüken, 2008, s.54–55 2022-09-03 at the Wayback Machine
- İlyas Kara: Fedâi, Çatı Kitapları, 2008, s.17 2023-07-27 at the Wayback Machine
- The Turks. Volume 1: Early Ages. Part 3: Old nomads of the steppes: Scythian age in Eurasia. Prof. Dr. A. Chay — Prof. Dr. I. Durmus, Scythians, Yeni Türkiye, Ankara 2002, S. 147–166 2013-10-16 at the Wayback Machine,
- İbrahim Ateş, Sadi Bayram, Mehmet Narince: 10. Vakıf Haftası, Vakıflar Genel Müdirlüğü Yayınları, 1993, s.147
- Ümit Hassan, Sina Akşin: Türkiye tarihi: Osmanlı devletine kadar Türkler, Cem Yayınevi, 1987, s.140
- Türk Kültürünü Araştırma Enstitütü. Türk kültürü: aylık dergi yayınlayan Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 11'ci Cilt, 1972, s.618 2023-07-27 at the Wayback Machine
- Gazanfer İltar, Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu: 2008, Cilt 1, 2009, s.373
- Herodotos, I, s. 201–216
- Струве В. В. Поход Дария I на саков-массагетов // ИАН СССР, 1946, Том. 3, № 4, с. 231–250
- Дандамаев М. А. Поход Дария против скифского племени тиграхауда // КСИНА, 1963, 61, с. 175–187
- Пьянков И. В. К вопросу о маршруте похода Кира II на массагетов // ВДИ, 1964, № 3, с. 115–130
- Пьянков И. В. Массагеты Геродота // ВДИ, 1975, № 2, с. 46–70
- Литвинский Б. А. Древние кочевники "Крыши мира". Москва, 1972, с. 127, 172
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев (историко-этнографическое исследование). Том I, Баку, 1991, с. 144
- Алиев И. О некоторых вопросах этнической истории Азербайджанского народа. Баку, 2002, с. 157–159; 177
- Herodotos, I, 201
- Dionis Perieget, 739–740
- Пьянков И. В. Массагеты Геродота…, с. 65–66
- Толстов С. П. Древний Хорезм. Москва, 1948, с. 53
- Куклина И. В. Этнография Скифии по античным источникам. Ленинград, 1985, с. 123
- Herodotos, I, 202
- Herodotos, IV, 40
- Herodotos, I, 203, 204
- Пьянков И. В. Массагеты Геродота…, с. 56–57
- Anabazis, IV, 19
- Strabon, XI, 4,2
- Strabon, XI, 3, 2
- Струве В. В. Поход Дария I…, c. 244
- Дандамаев М. А. Поход Дария…, с. 183
- Пьянков И. В. К вопросу…, с. 116
- Литвинский Б. А. Древние кочевники…, с. 159–163, 172
- Herodotos, I, 215
- Strabon, XI,8,8
- Strabon, XI, 6–7, 8
- Dion Kassi, LXIX, 15
- Ammian Marsellin, XXIII, 5, 16
- Herodotos, I, 177
- Persiaka, 29
- Cyropedia, I, 1, 4; V, 3
- Herodotos, I, 206
- Herodotos, I, 214
Xarici keçidlər
- Azərbaycan Tarixi Portalı :Каджар Чингиз. Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана. — Баку, издательство "Азербайджан" — 370146, Метбуат проспекти, 520-й квартал., издательство "Эргюн", 1995. — 392 с.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediyada bu adli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Tomris ad Bu adin diger istifade formalari ucun bax Tomris deqiqlesdirme Tomris Iran dilleriden Tahmirih Cesur Turkce Temir Demir e e VI esr Merkezi Asiya Massagetler e e VI esr Merkezi Asiya Massagetler Massagetlerden ve saklardan olan meshur peceneq qadin serkerde skif dovlet xani Saklarin sahzadesi olan Tomris Tomarisin adi Azerbaycanda gunumuze qeder istifade olunan qadin adidir TomrisSexsi melumatlarDogum tarixi e e VI esrDogum yeri Merkezi Asiya MassagetlerVefat tarixi e e VI esrVefat yeri Merkezi Asiya MassagetlerFealiyyeti rehber d herbi lider d Usagi Sparqapis Vikianbarda elaqeli mediafayllarHerodot Tomris baredeTomris haqqinda esas melumat Herodotun Tarix eserinde qorunmusdur Onun doqquz hisseden ibaret Tarix eseri yunan fars muharibelerine ve bu muharibelerin etrafinda bas veren hadiselere hesr olunmusdur Burada qeleme alinan hadiseler dovrunun tarixcilik enenelerine uygun olaraq mifle gercek tarixi revayetcilik hududlarinda yazilsa da Heredot haqli olaraq dunyanin en tarixcilerinden sayilir Heredotun kitabinda yer alan hadiselerden biri de Ehemeni hokmdari Kirin e e 529 cu ilde oldurulmesi ile baglidir Ehemeni dovletinin banisi II Kirin e e 550 530 olumu bedii movzu kimi antik muelliflerin yaradiciliginda derin iz buraxmis esrden esre oturulerek efsanelesmisdir E e V esrden baslayaraq Herodot Ktesi Beros Strabon Arrian Polien Diodor Ammian Marsellin ve diger yazarlar bu movzuya muraciet etmis onlara melum detallarla ferqli hekayelerin yaranmasina sebeb olmuslar II Kirin olumu ile neticelenen herbi emeliyyatlar haqqinda resmi qaynagin yoxlugundan indiye kimi antik muelliflerin yazdiqlari ile kifayetlenmeli oluruq Bu helledici doyusun harada bas verdiyi ile bagli en moteber menbe mehz Herodotun Tarix eseri hesab edilir muasir erazisinde Araz cayindan simalda yerlesen bir cox tarixciler bu carligi Orta Asiyada yerlesdirir Arazi ise Amuderya ile eynilesdirirler Cunki massagetler Orta Asiyada da yasayirdilar yurusu zamani oldurulmusdu Bu revayetin qehremani massagetlerin qetle yetirilmis sahinin dul qadini Tomirisdir Heredot yazir Massagetler deyilene gore coxsayli ve cesur bir tayfa olub Onlar issedonlarla qarsi qarsiya Gunesin dogusu istiqametinde serqde Araz cayinin arxasinda yasayirdilar Bezileri onlari skif tayfalarindan sayir Massagetlerin sahi olmus tayfanin basina onun dul qadini Tomiris kecmisdi Kir oz elcilerini gondererek onunla evlenmek istediyini bildirir Ancaq Tomiris anlayir ki Kir onunla evlenmek yox bu yolla ele kecirmek isteyir ve ele buna gore de hemin teklifi redd edir Bele olduqda Kir hiylegerlikle oz isteyine nail ola bilmediyini gorub massagetler uzerine aciq hucuma kecdi Araz cayindan kecmek ucun Kir gemilerden korpu duzeltmek ve hemin gemilerin uzerinde qulleler qurmaq haqda emr verir Belilikle herbi emeliyyatlarin helledici merhelesinde II Kirin komandanligi altinda Ehemeni ordusu Araz cayini kecib massagetlerin olkesine daxil olur qosunu bu islerle mesgul olarken Tomiris carcilari cagirib onlarin dili ile Kire bele bir muraciet etdi Ey Ehemeni hokmdari Oz niyyetinden geri cekil Axi sen ireliceden bile bilmezsen ki bu korpulerin qurulmasi sene xeyirdir yoxsa ziyan Bu isin basini burax get oz olkende sahliq ele ve bizim oz olkemizde hokmranliq etmemize paxilligin tutmasin Ancaq sen elbet ki bu meslehete qulaq asmayacaq ve oz bildiyin kimi hereket edecek aramizdaki sulhu pozacaqsan Eger sen massagetlerin uzerine hucuma kecmeyi bele cox isteyirsense korpu qurulmasini dayandir Rahatca olkemize gir biz qosunlarimizi caydan uc gunluk mesafeye geri cekerik Yox eger sen bizi oz torpagina buraxmaq isteyirsense isini davam eletdir Bu muracietden sonra Kir fars eyanlarini oz yanina cagirtdirib onlardan meslehet isteyir Hami bir agizdan meslehet gorur ki Tomirisin qosununu burada gozlemek daha meqsedeuygundur Musavirede istirak eleyen lidiyali Krez ise bu qerarin eleyhine cixir Mene bele gelir ki biz gerek cayi kecerek olkenin icerilerine dogru irelileyek Onlar geri cekildikce biz irelileyek Men bilen fars heyat terzinin gozellikleri ve bizim aldigimiz boyuk hezz ve lezzetler massagetlere melum deyil Buna gore de men dusunurem ki biz gerek oz dusergemizde onlar ucun qonaqliq duzeldek coxlu qoyun kesek masalarin ustune serab ve curbecur yemekler duzek Butun bunlardan sonra az miqdarda qosunu orda saxlayib qalanlari ile caya teref geri cekilek Eger men oz dusuncemde yanilmiramsa dusmen bu teleye duserek ozunu nemetlerimizin ustune atacaq ve bizim boyuk hunerler gostermemiz ucun serait yaranacaqdir Piter Paul Rubensin cekdiyi Tomris Efsanesi eserinde Tomrisin fars hokmdari Kirin basini qan dolu qaba salmasi Belelikle mesveretcilerin fikirleri hacalanir Kir ozunun evvelki fikrinden dasinaraq Krezin teklifine terefdar cixir Sah Tomirise xeber gonderir ki biz senin olkene kecmek isteyirik geri cekil Tomiris de sozune emel ederek qosununu geri cekir Bele olduqda Kir Krezi oz varisine oglu Kambize hevale edir Hokmdar oglundan israrla xahis edir ki Kreze hormet gosterilsin ve eger massaketler uzerine hucum bas tutmasa onu himaye etsin Belelikle Kir Irana gonderib ozu qosunla birge cayi kecir Bir gunun icinde Arazi kecen Kir Krezin teklifine emel edir Dusergesinde en zeif destesini qoyaraq ozu guclu qosunlari ile geri cekilir Massaget hisseleri dusergeye hucum cekib zeif farslara qelebe calir Krezin dediyi kimi qelebeni qeyd etmek de yaddan cixmir Yeyib icdikden sonra massagetleri yuxu tutur Belelikle onlar yuxuda iken farslarin hucumuna meruz qalir bir coxlari olur bir coxlari ise esir dusurler Massagetlerin serkerdesi Tomirisin oglu Sparqapis de esir dusenlerin icerisinde idi Tomiris qosununun ve oglunun aqibetinden xeber tutan kimi Kirin yanina capar gonderir Capar deyir Qanicen Kir Oz hunerinle oyunme Serab basa vuranda siz farslar bu uzum suyundan mest olur ve leyaqetsiz sozler danisarsiniz Bax ele hemin zehrimarla da siz menim oglumun qosununa qalib gelibsiz Eger hiyle ile qelebe calmasaydiniz serefli doyusde silah gucune hec ne eleye bilmezdiniz Indi gel massagetlerin ucuncu herbi hissesini yenenden sonra xosluqla menim meslehetime qulaq as oglumu qaytar ve nece gelmisense elece de sag salamat cix get Eger bunu etmesen and olsun butun massagetlerin penahi olan Gunes allahina ki men dogrudan da seni qan golunde bogaram Aleksandr Zikin cekdiyi Tomrisin Kirin basini qan dolu tuluga salmasini tesvir eden qravur Kir ise bu sozlere ehemiyyet vermedi Tomirisin oglu Sparqapis serabin dumani basindan cekilen kimi hansi veziyyete dusduyunu anlayir ve Kirden ellerini acdirmasini xahis edir Elleri acilan kimi sahzade ozunu oldurur Tomiris Kirin meslehete qulaq asmadigini bilen kimi oz qosunu ile farslar uzerine hucuma kecir Bu turk tayfalarinin dusmene qarsi kecirdiyi en boyuk ve en qanli doyus idi Doyusun gedisi haqda melum olanlar bunlardir evvelce dusmen qosunlari uz uze duraraq uzaqdan bir birini oxa tutdular Sonra nize ve xencerle elbeyaxa doyuse kecdiler Doyus uzanir hec kim geri cekilmek istemirdi Nehayet massaketler qelebe caldilar Az qala farslarin hamisi doyus meydaninda helak oldu Kirin ozu de olduruldu Onun 29 illik hakimiyyetine son qoyuldu Tomiris serab badesini insan qani ile dolduraraq Kirin cesedini tapmagi emr etdi Onun basini badenin icine soxaraq bele soyledi Men sag qalsam da sen meni mehv etdin Sen hiylegerlikle menim oglumu elimden aldin Men demisdim ki sene qan icirdeceyem Indi ne qeder isteyirsen ic bu insan qanindan avropaHadisenin mehz Azerbaycan erazisinde bas verdiyini nezere alsaq massaget tayfalarinin harada yasamaqlarini aydinlasdirmaq meqsedeuygun olardi Massagetlerin meskunlasdigi erazinin mueyyen edilmesi indiye kimi mubahise predmeti olaraq qalir Bir sira tedqiqatcilar massaget tayfalarinin meskunlasdigi erazini Xezer ve Aral denizleri arasinda yerlesdiyini qeyd edirler Antik dovrun sonlarina ve Erken Orta esre aid qaynaqlara istinaden massagetlerin Azerbaycanin simal serq bolgesinde yayildiqlari qeyd olunsa da bu meskunlasmani e e I esrden sonraki dovrlere aid edirler Respublikamizin erazisinde massagetlerin gosterilen tarixden de evvel yayildiqlarina dair elmi kutlevi edebiyyatda ara sira soylenen mulahizeler elmi cehetden yeterince esaslandirilmadigindan elmi ictimaiyyet terefinden ciddi qarsilanmir Massagetlerin e e I minilliyin ortalarinda meskunlasdiqlari erazi Herodotun eserinde bele tesvir olunur Onlar yeni massagetler serqde gunesin dogdugu terefde Araks cayinin arxasinda yasayirlar Benzer ifade ile II esr muellifi Dionisi Periegetin Yerin tesviri eserinde qarsilasiriq serqde gurultulu Araksin qarsi terefinde massagetler yasayir Ehtimal olunur ki Herodot Arakses adi altinda uc ferqli cayi Volqani Amuderyani ve indiki Arazi qarisiq salmisdir Bu onunla esaslandirilir ki onun eserinde Araksin tesviri hansisa konkret bir caya uygun gelmir Diger terefden massagetlerden danisarken Herodotun deyirler sozunu isletmesi guman etmeye esas verir ki onun melumatlari o cumleden Araz cayi haqqinda informasiyasi ferqli sifahi menbelerden alinmisdir Araks cayi haqqinda Herodot yazir Araks cayi matienlerin olkesinden axir Araksin qollarindan biri aciq erazilerden Kaspi denizine axir Eserin basqa yerinde o Araksi gundogan terefe axan cay kimi xarakterize edir Guman olunur ki Herodot massagetlerin tezyiqi ile skiflerin Araksi kecdiyinden danisarken Volqani II Kirin kecdiyi Araks hidroniminde Amuderyanin qollarindan birini menbeyi matienlerin olkesinden baslayan Araks deyerken indiki Arazi nezerde tutmusdur Ehemeni dovleti ile massagetlerin olkesi arasinda serheddin Volqadan kecdiyi qeyri mumkun gorunur cunki bu cay Xezere simaldan tokulur Herodotun menbeyi matienlerin olkesineden baslayan mensebi Xezerde biten Araks i ile indiki Arazin cografi movqeyi ust uste dusur Eyni kontekstde 3 defe Qafqaz daglarinin ve onun sakinlerinin xatirlanmasi ebes yere deyildir Hesab olunur ki Herodotun Araz haqqindaki melumati Miletli Hekateyden qaynaqlanir Hekatey yazir ki matienlerin olkesi qordilerin olkesinden mosxlarin olkesine qeder uzanir Maraqlidir ki Ksenofont Matiena olkesinden baslayan Habur cayini Araks adlandirirdi Armeniyadan gur axan Araks deyerken Strabon mehz bu cayi nezerde tuturdu Bundan ferqli olaraq Strabona menbeyi Armeniyadan baslayan diger Araks da melum idi Mehz bu Araks menbeyi Turkiyenin simal serqindeki Bingol silsilesinden baslayan ve Xezere tokulen indiki Arazla eynilesdirilmelidir Matienlerin olkesi Herodotun zamaninda Ehemeni dovletinin XVII satrapligina Bu satrapligin erazisi serqde Urmiya golu ile serhedlendiyinden antik muellifler hidronimi Matiena golu adlandirirdilar daxil idi ve burada matienlerle yanasi alarodiler ve sasperler de yasayirdilar Tebii ki Ehemenilere hec vaxt boyun eymeyen massagetleri Araks Habur cayinin axdigi bu satrapliqda lokalize etmek olmaz Massagetlerin etnik kimliyi mubahise predmeti olmaqda qalir Mesele ile bagli soylenen fikirler baslica olaraq antik yazarlarin ziddiyyetli melumatlarina esaslandigindan birmenali qarsilanmir Onlarin maddi izleri konkret arxeoloji medeniyyetle eynilesdirilmediyinden meselenin helli daha da qelizlesib Bir cox tedqiqatcilar massagetleri skif sak menseli tayfa hesab edirler Bunun baslica sebebi odur ki Yustin Polien ve Frontin kimi antik muellifler Tomirisi skiflerin hokmdari hesab edirdiler Antik dovr yazarlarinin eserlerinde massagetlerin skiflerle bagliligina isare eden iki fakti nezerden kecirmek yerine dusur Bunlardan birincisi Herodotun yazdigina gore geyimlerine ve heyat terzine gore massagetler skiflere benzeyir Ikincisi ise Strabonun Cografiya eserinde yazdigina gore xarezmliler skiflerin ve massagetlerin terkibine daxil idiler Hem Herodot hem de Strabon massagetlerle skiflerin eyniliyine subhe ile yanasirdi Eyni cografi muhiti paylasan ferqli etnoslarin yasam terzindeki benzerlikler ise adi hal hesab olunmalidir Herodotun tanidigi ve haqqinda behs etdiyi skifler kimmerlerin ardinca Qafqazdan kecerek Madaya daxil olmuslar skifler de oz novbesinde massagetlerin tezyiqi neticesinde On Asiyaya hereket etmisler Gorunduyu kimi hem kimmerler hem de skifler On Asiyaya eyni marsrutla ve eyni sebebden yayilmislar Bu marsrutun Qafqazdan kecdiyi subhe dogurmur cunki kimmerlerin ne vaxtsa Orta Asiyada yasamalarina dair hec bir melumat yoxdur Menbelerdeki melumatlarin muqayiseli tehlili de gosterir ki vaxti ile kimmer ve skif yuruslerinin yollari uzerinde yerlesen Qafqaz kecidleri e e VI yuzilliyin evvellerinden gec olmayaraq yeni toplumun massagetlerin yayildigi erazilere cevrilir Mehz Qafqazdan danisarken Pomponi Mela kadusilerle yanasi massagetleri yad edir 135 136 ci illerde bas veren hadiseleri serh eden Dion Kassi soykoku massagetlerden baslayan albanlari xatirlayir Ammian Marsellin de massagetlerin olkesinin albanlarin qonsulugunda yerlesdiyini qeyd edirdi II Kirin Araz cayi sahilinde Tomrisle doyusmesinden evvel regionun ictimai siyasi menzeresine nezer saldiqda bir daha melum olur ki massagetlerin yasadigi cografiya Azerbaycan muhitinden kenarda yerlesmirdi Bunu II Kirin 20 illik sahligi dovrunde bir sira olkelere qarsi herbi emeliyyatlari da subut edir Helledici doyus erefesinde yaranmis siyasi veziyyet ve herbi emeliyyatlarin ugurlu kecmesi ucun II Kir herbi strateji tedbirleri de netice etibarile Tomirisin rehberi oldugu massaget toplumunun Orta Asiyada deyil Cenibu Qafqazda meskunlasdigini soylemeye esas verir Herodotun Ktesinin ve Ksenofontun melumatlari gosterir ki Lidiyanin isgalindan sonra e e 545 539 cu iller erzinde II Kir Orta Asiyanin muhum siyasi merkezlerini Baktriyani Marqianani Xarezmi Sattaqidiyani Areyani Dranqianani Qedroziyani Araxoziyani ve Babilistani zebt etmisdi Mentiqi baximdan massagetler de genis Orta Asiya cografiyasinin sakinleri kimi e e 539 cu ile qeder Ehemenilerin hakimiyyetine tabe edilmeli idiler ve yalniz sonradan onlarin itaetden cixmasi II Kiri yeni herbi emeliyyatlara sovq ede bilerdi Lakin butun menbeler massagetlerin Ehemeni imperiyasinin terkibine qatilmadiqlarini musteqilliklerini qoruyub saxladiqlarini vurgulayir Herodotun yazdigina gore Tomirisin teklifi ile helledici doyusler Arazdan simala dogru 3 gunluk mesafede yerlesen duzen erazide bas vermisdi halbuki Ehemeni eyanlari doyusun imperiyanin hududlari daxilinde aparilmasinin terefdari idiler O zaman Arazin suyu gur yatagi derin oldugundan Ehemenilerin qosun hisseleri Krezin taktiki planina uygun olaraq gemilerden korpu sal yaradaraq cayi kece bilirler Bununla is bitmirdi doyus meydanina catmaq ucun daha 3 gun yol getmek lazim idi Ehemeni qosununun dusmen erazide dislokasiyasini mehdudlasdiran muhum amillerden biri de hec subhesis ki proviant imkanlarindan yeni terli ehalinin hesabina erzaq ve texniki techizatdan tamamile mehrum olmasi idi Burada Tomirisin secdiyi herbi strateji planin effektliyi uze cixir meqsed Ehemeni ordusunu agir manevrlere tehrik etmekle yormaq ve bu yolla da doyus qabiliyyetini zeifletmek idi Gorunur bu planin terkib hissesi olan 3 gunluk yol yasayis yerlerinden uzaq ilan meleyen quraq yerlerden kecirdi Bele agir sertlerle qosunun gun erzinde 35 40 km yol qet ede bileceyini nezere alsaq terefler arasinda helledici doyusun Arazdan simala dogru texminen 110 120 km mesafede bas verdiyini soylemek olar Herbi emeliyyatlar massagetlerin tam qelebesile nericelendi Doyus meydaninda oldurulmus II Kirin basini bedeninden ayirib qanla dolu tuluga salan Tomirisin dusmen uzerinde qelebesini Herodot bele vesf etmisdi Men sag qaldim ve doyusde seni meglub etdim sen ise oglumu hiyle ile tutmusdun Buna gore de seni nece ki hedelemisdim qanla doyduracagam Massagetlerin qelebesi Tomirisin veten sevgisinden eline bagliligindan dusmene boyun eymemek isteyinden dogurdu Bu qelebe eyni zamanda qisa muddetde nece nece olkeler feth eden Ehemeni dovletinin beynelxalq nufuzuna ve imperiya iddialarina agir zerbe vurdu Massagetlerin II Kirin uzerinde qelebesi hem de Qafqaz xalqlarinin tarixi enenesine kecerek nesillerin yaddasina hopdu Qehremanliq simvoluna cevrilen Tomiris adi ve onunla mena eyniliyi teskil eden Tehmraz Teymuraz Tehmez Tamara kimi isimler Qafqazda indi de yayilmaqdadir Tomris incesenetde Tomris bedii filmi Qazaxistan 2019 Tomris rolunda Almira Tursin cekilmisdir Tomris ve onun heyati ile bagli hadiseler Qerb incesenetinde oz eksini tapmisdir Ressamlar Rubens Gustav Moro ve heykeltaras Tomrisi ve onun heyatindan sehneleri tesvir etmisler Maraqli faktlarkomputer oyununda Tomris skiflerin lideri kimi tesfir edilir Qazaxstanin Simkent Cimkend seherinde Tomris adina kuce var 1906 ci ilde kesf edilmis 590 Tomris asteroidi Tomrisin serefine adlandirilmisdir IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir For the etymology see F Altheim und R Stiehl Geschichte Mittelasiens im Altertum Berlin 1970 pp 127 8 Adolf Erman Archiv fur wissenschaftliche Kunde von Russland Cilt 1 Reimer 1968 s 386 2014 03 04 at the Wayback Machine Necati Gultepe Turk kadin tarihine giris Amazonlardan Baciyan i Rumʼa Otuken 2008 s 54 55 2022 09 03 at the Wayback Machine Ilyas Kara Fedai Cati Kitaplari 2008 s 17 2023 07 27 at the Wayback Machine The Turks Volume 1 Early Ages Part 3 Old nomads of the steppes Scythian age in Eurasia Prof Dr A Chay Prof Dr I Durmus Scythians Yeni Turkiye Ankara 2002 S 147 166 2013 10 16 at the Wayback Machine ISBN 975 6782 56 0 Ibrahim Ates Sadi Bayram Mehmet Narince 10 Vakif Haftasi Vakiflar Genel Mudirlugu Yayinlari 1993 s 147 Umit Hassan Sina Aksin Turkiye tarihi Osmanli devletine kadar Turkler Cem Yayinevi 1987 s 140 Turk Kulturunu Arastirma Enstitutu Turk kulturu aylik dergi yayinlayan Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu 11 ci Cilt 1972 s 618 2023 07 27 at the Wayback Machine Gazanfer Iltar Uluslararasi Giresun ve Dogu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu 2008 Cilt 1 2009 s 373 Herodotos I s 201 216 Struve V V Pohod Dariya I na sakov massagetov IAN SSSR 1946 Tom 3 4 s 231 250 Dandamaev M A Pohod Dariya protiv skifskogo plemeni tigrahauda KSINA 1963 61 s 175 187 Pyankov I V K voprosu o marshrute pohoda Kira II na massagetov VDI 1964 3 s 115 130 Pyankov I V Massagety Gerodota VDI 1975 2 s 46 70 Litvinskij B A Drevnie kochevniki Kryshi mira Moskva 1972 s 127 172 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev istoriko etnograficheskoe issledovanie Tom I Baku 1991 s 144 Aliev I O nekotoryh voprosah etnicheskoj istorii Azerbajdzhanskogo naroda Baku 2002 s 157 159 177 Herodotos I 201 Dionis Perieget 739 740 Pyankov I V Massagety Gerodota s 65 66 Tolstov S P Drevnij Horezm Moskva 1948 s 53 Kuklina I V Etnografiya Skifii po antichnym istochnikam Leningrad 1985 s 123 Herodotos I 202 Herodotos IV 40 Herodotos I 203 204 Pyankov I V Massagety Gerodota s 56 57 Anabazis IV 19 Strabon XI 4 2 Strabon XI 3 2 Struve V V Pohod Dariya I c 244 Dandamaev M A Pohod Dariya s 183 Pyankov I V K voprosu s 116 Litvinskij B A Drevnie kochevniki s 159 163 172 Herodotos I 215 Strabon XI 8 8 Strabon XI 6 7 8 Dion Kassi LXIX 15 Ammian Marsellin XXIII 5 16 Herodotos I 177 Persiaka 29 Cyropedia I 1 4 V 3 Herodotos I 206 Herodotos I 214Xarici kecidlerVikianbarda Tomris ile elaqeli mediafayllar var Azerbaycan Tarixi Portali Kadzhar Chingiz Vydayushiesya syny drevnego i srednevekovogo Azerbajdzhana Baku izdatelstvo Azerbajdzhan 370146 Metbuat prospekti 520 j kvartal izdatelstvo Ergyun 1995 392 s Hemcinin baxMassagetler Saklar Sak carligi