Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tərəkəmələr və ya Tərəkəmə xalqı — Rusiyanın Dağıstan bölgəsində yaşayan Azərbaycan türklərinin etnik qruplarından biri. Onlar tez-tez uzun müddət Qafqazda yaşamış, hal-hazırda Cənubi Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə və Özbəkistana yayılmış Qarapapaqların bir hissəsi hesab edilir. Dağıstan yaşayan tərəkəmələr əsasən qoyunçuluqla məşğul olurlar və onların böyük bir hissəsi köçəri həyat tərzi sürür.
Ad
Tərəkəmə termini türkmən etnonimi ilə əlaqəlidir. Əvvəlki dövrlərdə bu addan daha geniş anlamda istifadə edilirdi. Əvvəlki dövrlərdə bu ad etnik, tayfa adı kimi işlədilirdi. Azərbaycanda XIX və XX əsrlər boyunca əsasən köçərilərə bu ad deyilməyə başladı. Beləliklə, köçəri sözü tərəkəmə sözü ilə eyni məna ifadə etməyə başladı.
Tarixçi və yazıçı A. D. Yeritsov bildirir ki, əslində tərəkəmə termini yerli oturaq əhali tərəfindən ayrı etnos və ya ayrı xalq kimi işlədilməmişdir. Sadəcə yerli əhali köçəriliklə məşğul olan bütün Tatarları (Azərbaycan türklərini) bu adla adlandırmışdır. Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasında olan Yeritsov yazırdı ki, qəzanın əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən yerli tatarlar tərəkəmə olaraq tanınmaqdadırlar. Tərəkəmə qruplarının bir çoxu onun tərəfindən qeydə alınmışdı. Bunlara misal olaraq Ayrumluları, Bayatları, Qədirliləri, Qaraqoyunluları, Qaraxanlıları, Salahlıları, Sofuluları, Tatlıları misal göstərmək olar. Bunlardan bəziləri başqa ölkələrdə də yaşamaqda idilər.
İ. A. Abelova görə, Şamaxı və Göyçay qəzalarının tatarları köçəri həyat tərzi sürən insanları ya tərəkəmə, ya da köçəri adlandırmaqda idilər. Bunun əksinə isə, oturaq həyat tərzi sürənlər tat adlandırılmaqda idilər.
Tərəkəmə və Qarapapaq
Tərəkəmə adı ilə Qarapapaq adı tez-tez eyni şey kimi təqdim edilir. Baskakova görə, bu iki ifadənin arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, Tərəkəmə termini farslar tərəfindən onlara verilmiş bir addır. Onun fikrincə bu etnonim ərəbcə türk sözünün (تركي) cəm (تر ﻛـمـه) halıdır. Qarapapaq etnonimi isə əsasən istifadə etdikləri baş geyiminə (قـﺎ ﺭﺍ ﭘﺎ ﭘﺎ ﺥ) görə onlara türklərin köçəri olan tayfalara verdiyi addır.
“Tərəkəmə” etnonimi Tiflis quberniyasının Axalsıx və Axalkalaki qəzalarının türkdilli sakinlərinə aid edilirdi. Bu yerlərə araşdıran X. A. Vermişev bildirir ki, Axaltsıx qəzasında yaşayan tərəkəmə qrupuna baş ad verilmişdir. Müəllif bu adın binalı (yəni təsərrüfatı və daimi yaşayış yerli olan oturaq insan) olduğunu qeyd edir. O, həmçinin yerli azərbaycanlıların Qarapapaq adı ilə tanındığını da bildirməkdədir.
Türkiyə alimlərinin fikrincə Qars və Axaltsıx ərazilərində yaşayan tərəkəmələrin oturaq hissəsi daha çox Qarapapaq adlandırılmaqdadır. Hələ də heyvandarlıqla, köçəriliklə məşğul olanlar isə tərəkəmə adlandırılmaqdadırlar. Onlar eyni zamanda bezbaş, qaqavan və çinçavat da adlandırılmaqdadırlar. Əhməd Bican Ərcilasunun apardığı araşdırma zamanı danışdığı yaşlı tərəkəmələrdən biri ona babalarının Tiflis, Ağstafa və Bakıdan gəldiyini, yəni Kür çayı boyunca köç etdiklərini bildirmişdir.
Dağıstanda
Qumuq bölgəsinin şimalında tədricən Tərəkəmə sözü etnik kimlik bildirməkdən çox sosial aidiyyatı bildirməyə başlamışdır. Burada tərəkəmə daha çox asılı kəndliləri ifadə etmək üçün işlədilmişdir. Dağıstandakı Dərbənd azərbaycanlıları onları tərəkəmələr, qumuqlar tərkəmələr, darginlər tarkamalar deyə adlandırmaqdadır. Şimal qumuqları və dağlıq bölgədəki darginlər, avarlar onlara Padar deməkdədir.
Ümumi məlumat
Məskunlaşma
Azərbaycanın Gəncə, Qazax, Tovuz, Ağcabədi, İmişli, Beyləqan və Şamaxı bölgələrində tərəkəmələr yaşamışdır. Şamaxı qəzasının Qəbristan bölgəsindəki Quşçu kəndinin sakinlərinə tərəkəmə deyilirdi və bir əfsanəyə görə, onların Buxaradan gəldiklərinə inanılırdı. Abşeron yarımadasında yerləşən Qala kəndində də Tərəkəmə adlı məhəllə mövcuddur.
Dağıstan bölgəsinin Dərbənd rayonunda tərəkəmələrin kompakt şəkildə yaşadıqları məntəqələrin bir hissəsi bunlardır:
- Bərəkəy
- Dəliçoban
- Vəlikənd
- Cəmikənd
- Gecux
- Qaradağlı
- Qala
- Məmmədqala
- Padar
- Səlik
- Segelər
- Tatlar
- Ullu-Tərəkəmə
- Çinar
Tərəkəmələrin bir hissəsi Qumuqlarla qarışmış şəkildədir. Onlar qarışıq şəkildə Temiraul və Kostek (Tərəkəməaul məhəlləsi) kəndlərində, Xasavyurtda, Qızılyurd rayonunun Çontaul kəndlərində yaşamaqdadılar. Həmçinin Qayakənd, Usemikənd, Tumellər, Yengikənd kimi kəndlərdə yaşayan qumuqların da əslində tərəkəmələr olduğu düşünülməkdədir.
Dağıstandakı tərəkəmələrin bir hissəsi Azərbaycan İsmayıllı rayonundan köçüb oraya yerləşmişdir. Buradakı tərəkəmə etnik qrupunun yaranmasında tatlar da müəyyən qədər rol oynamışdırlar. Lkain indi onlar tərəkəmələr arasında tamamilə assimiliyasiya olublar.
Azərbaycanlılar Ermənistandan tamamilə qovulmamışdan əvvəl orada da bəzi tərəkəmə və ya oradakı adları ilə qarapapaqlar yaşamaqda idi. Belə yaşayış yerlərinə misal olaraq Vorontsovka rayonunun Qaraisa, Molla Eyyublu, Soyuqbulaq, Sarıyar, Dəmirçilər, Qızılkilsə kəndlərini göstırı bilərik.
Türkiyədə də xeyli sayda tərəkəmə yaşamaqdadır. Onlara orada ya tərəkəmə, ya da qarapapaq adı ilə tanınmaqdadırlar.
Dil
Dağıstan tərəkəmələrinin dili Azərbaycan Respublikasının Quba və Şamaxı bölgələrində danışılan dialektə aiddir. Beləliklə, onların danışdığı dil Azərbaycan türkcəsinin şərq dialektinə aiddir. Lakin Dağıstanda Qıpçaq dillərindən olan Qumuq dili ilə qarşılıqlı əlaqə nəticəsində tərəkəmələrin dilində bunun təsiri öz əksini tapmışdır.
1952-ci ildə N.A. Baskakov və A.N. Baskakov tərəfindən Ermənistan SSR-ın Kalinino rayonunda yaşayan qarapapaqlar və ya digər adları ilə tərəkəmələr arasında aparılmış araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, onların danışdığı dialekt Azərbaycan dialektlərinin cənub qrupuna aiddir. Bu təsnifat M. Şirəliyevin təsnifatına əsasən aparılmışdır.
Tarix
XVI əsrin sonlarında Qaytaq usmisi Əhməd xan Tərəkəmə mahalının əsasını qoyaraq Şirvandakı tərəkəmələrin bir hissəsini buraya köçürmüşdür. R.M. Maqomedovaya görə, tərəkəmələrin buraya köçməsi daha erkən tarixlərdə olmuşdur. O, tərəkəmələrlə qaytaqlılar arasında onlar adət-ənənə, torpaq mülkiyyət formaları, ictimai münasibətlər və s. sahələrdəki bənzərliklərin çox olmasını buna sübut kimi göstərir. Arxiv materiallarına əsasən bəlli olur ki, tərəkəmələr Dağıstana Lənkəran, Şamaxı, Quba, Sulak çayı ətrafından və Cənubi Qafqazın digər bölgələrindən köçüb gəlmişdirlər.
Tərəkəmələrin müasir Gürcüstan ərazilərinə böyük köçlərindən biri Şah I Abbasın Gürcüstan yürüşləri zamanı yaşanmışdır. Həmçinin 1656-cı ildə Gürcüstanın Səfəvi hakimi təyin edilən Gəncə hakimi Səlim xan daim buraya tərəkəmə köçlərini təşviq etmişdir. Knyaz Efim Myşetski I Teymurazın yanına səfir olaraq getdiyi zaman bu tərəkəmələri görmüş və onlar barədə yazmışdır. O, onların Alazan çayı boyunca yaşadıqlarını bildirmişdir. Buradakı tərəkəmələrin köçəri obaları və ya kəndləri Qremi ilə Zəyəm arasında da var idi.Şahzadə Vaxuşti öz əsərində bildirir ki, onların Qarayanın böyük sahələrində yaşayırlar. Müəllif onları dəmirçihəsənli və ya tərəkəmə deyə adlandırır. Vaxuşti və Güldenştedt qeyd edirlər ki, onlar minlərlə ailə halında burada yalnız qışları qalırlar, yayda isə Qaykul və Palakaçioya köç edirlər.
Səyyah və təbiət elmləri mütəxəsisi olan Güldenştedt Azərbaycan türklərini tərəkəmə və ya türkman deyə adlandırmışdır. Arxiv materiallarına əsasən, XVIII əsrin birinciyarısında 300-dən çox tərəkəmə ailəsi və 80-dən çox dağ yəhudisi ailəsi Qaytaq usmiliyindən daha aşağı bölgədə yerləşən Terek-Sulaq ovalığına, şimal qumuqlarının torpaqlarına köç etmişdirlər. Bu dövrdə feodal münasibətlər çərçivəsində Azərbaycan və Dağıstan eyni coğrafi bölgənin hissələri hesab edilirdi. Bu zaman tərəkəmələrin 3/4 rəiyyət idi.
Antropologiya
Ümumiyyətlə, Dağıstan tərəkəmləri tipik olmasa da, antropoloji cəhətdən Xəzər tipinin nümayəndələrdir. Q.F. Debets, N.N. Miklaşevskaya və A.Q. Hacıyevin apardıqları tədqiqatlar göstərir ki, onlar əsasən azərbaycanlılarla, qismən də cənub qumuqları ilə (xüsusilə Qayakənd kəndinin sakinləri ilə) oxşar xüsusiyyətləri paylaşırlar. Lakin onlar Azərbaycanda yaşayan türklərlə müqayisədə daha hündur boy, daha geniş üzlü, daha az piqmentli, saçları daha az buruq, daha az dolğun dodaqlı və nazik qaşlıdırlar.
Mədəniyyətdə
- Azərbaycan rəqslərindən hesab olunan Tərəkəmənin tərəkəmələrə məxsus olduğu düşünülməkdədir.
- Dramaturq Mirzə Fətəli Axundovun "Mollanın Tərəkəmə qadını ilə söhbəti" adlı poeması vardır.
- 2012-ci ildə Azərbaycanda istehsal edilmiş "Ağ qan" adlı film tərəkəmələrin köçəri həyat tərzindən bəhs etməkdədir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Гаджиева, 1990. səh. 3
- Магомедов, 2005. səh. 330
- Баскаков, 1987. səh. 5
- Гаджиева, 1990. səh. 9
- Волкова, 1996. səh. 26-27
- Баскаков, 1964. səh. 27
- Грунина, 2010. səh. 433
- Гаджиева, 1990. səh. 23-24
- Деминский, 1901. səh. 22
- Салимов, 1992. səh. 244
- Лексико-семантические особенности терекемейского говора азербайджанского языка : диссертация. Mahaçqala. 2005. səh. 140.
- Лексико-семантические особенности говоров дербентского диалекта азербайджанского языка. Mahaçqala. 2002. səh. 161.
- Гаджиева, 1990. səh. 4
- Арутюнов, 2002. səh. 510
- Ханмагомедов, 2010. səh. 71, 72
- Ercilasun, 1983. səh. 41
- Гаджиева, 1990. səh. 27
- Баскаков, 1964. səh. 27-28
- Очерки истории Дагестана. 1. Махачкала: Дагестанское книжное изд-во. 1957. səh. 104.
- Магомедов, 1957. səh. 232
- Гаджиева, 1990. səh. 10-13
- Волкова, 1976. səh. 264
- Гильденштедт, 2002. səh. 391
- Гильденштедт, 2002. səh. 394
- Гильденштедт, 2002. səh. 410
- Гаджиева, 1988
- Терекеме. 82. СПб: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. 1890—1907.
- Гаджиева, 1990. səh. 26
- Кулиева, 1986. səh. 256
- История Азербайджана. 2. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. səh. 124.
Mənbə
- С. Ш. Гаджиева. Дагестанские терекеменцы. XIX — начало XX в.: Историко-этнографическое исследование. Наука. 1990. ISBN .
- Н. А. Баскаков. Огузский ареал в истории консолидации тюркских языко // Советская тюркология. Bakı: Коммунист № 1. 1987.
- А.М. Магомедов. Этнопедагогическая культура Дагестана. Москва: ГОУВПО "Адыгейский государственный университет". 2005.
- Н. Г. Волкова. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов// Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. Moskva: Ин-т этнологии и антропологии. 1996. ISBN .
- Н. А. Баскаков. Карапапахи, или терекеме, и изучение их языка (из материалов по азербайджанским диалектам Армении) // Краткие сообщения Института народов Азии. Moskva: Наука. 1964.
- Dr. Ahmet B. Ercilasun. Kars ili ağızları. Ankara: Gazi Universitesi Yayınları. 1983. 386.
- Ф. А. Деминский. Некоторые сведения о Кабристанском полицейском участке Шемахинского уезда Бакинской губернии. Тифлис. 1901.
- Т. К. Салимов. О некоторых топонимах Апшерона // Azərbaycanda arxeologiya və etnoqrafiya elmlərinin son nəticələrinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. 1992. 244.
- Арутюнов С.А., Османов А.И., Сергеева Г.А. Народы Дагестана. Наука. 2002. 510.
- Х. Л. Ханмагомедов. Дагестанское Теркеме: Комплексное страноведческое исследование. Махачкала: Наука плюс. 2010. ISBN .
- Э. А. Грунина. Диалекты турецкого языка // Диалекты тюркских языков: очерки. Восточная литература. 2010. ISBN .
- Р.М. Магомедов. Общественно-экономический и политический строй Дагестана в XVIII - начале XIX в. 1957.
- Н. Г. Волкова. Статейные списки русских посольств XVI — XVII вв. как этнографический источник // Кавказский этнографический сборник. 6. Moskva: Наука Кавказский этнографический сборник. 1976.
- Иоаганн Антон Гильденштедт. Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг. СПб: Петербургское Востоковедение. 2002. ISBN .
- В. Г. Гаджиева. Русско-дагестанские отношения в XVIII- начале XIX в: сборник документов. Moskva: Наука. 1988.
- Дж. Кулиева. Тәрәкәмә // Азербайджанская советская энциклопедия. IX. Bakı: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии. 1986.
Xarici keçidlər
- Мансуров Муратбек - История возникновения селения Темираул
- Ağsu rayonundakı tərəkəmələr barədə film
- Axtaçı obası: tərəkəmə çərşənbəsi (I hissə) Азербайджана.
- Axtaçı obası: tərəkəmə çərşənbəsi (II hissə)
- Терекеменские ковры (на азерб.)
- Roza Cəlilova tərəfindən ifa edilən Tərəkəmə rəqsi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Terekemeler ve ya Terekeme xalqi Rusiyanin Dagistan bolgesinde yasayan Azerbaycan turklerinin etnik qruplarindan biri Onlar tez tez uzun muddet Qafqazda yasamis hal hazirda Cenubi Azerbaycan Gurcustan Turkiye ve Ozbekistana yayilmis Qarapapaqlarin bir hissesi hesab edilir Dagistan yasayan terekemeler esasen qoyunculuqla mesgul olurlar ve onlarin boyuk bir hissesi koceri heyat terzi surur AdTerekeme termini turkmen etnonimi ile elaqelidir Evvelki dovrlerde bu addan daha genis anlamda istifade edilirdi Evvelki dovrlerde bu ad etnik tayfa adi kimi isledilirdi Azerbaycanda XIX ve XX esrler boyunca esasen kocerilere bu ad deyilmeye basladi Belelikle koceri sozu terekeme sozu ile eyni mena ifade etmeye basladi Tarixci ve yazici A D Yeritsov bildirir ki eslinde terekeme termini yerli oturaq ehali terefinden ayri etnos ve ya ayri xalq kimi isledilmemisdir Sadece yerli ehali kocerilikle mesgul olan butun Tatarlari Azerbaycan turklerini bu adla adlandirmisdir Yelizavetpol quberniyasinin Qazax qezasinda olan Yeritsov yazirdi ki qezanin ehalisinin esas hissesini teskil eden yerli tatarlar terekeme olaraq taninmaqdadirlar Terekeme qruplarinin bir coxu onun terefinden qeyde alinmisdi Bunlara misal olaraq Ayrumlulari Bayatlari Qedirlileri Qaraqoyunlulari Qaraxanlilari Salahlilari Sofululari Tatlilari misal gostermek olar Bunlardan bezileri basqa olkelerde de yasamaqda idiler I A Abelova gore Samaxi ve Goycay qezalarinin tatarlari koceri heyat terzi suren insanlari ya terekeme ya da koceri adlandirmaqda idiler Bunun eksine ise oturaq heyat terzi surenler tat adlandirilmaqda idiler Terekeme ve QarapapaqTerekeme adi ile Qarapapaq adi tez tez eyni sey kimi teqdim edilir Baskakova gore bu iki ifadenin arasindaki ferq ondan ibaretdir ki Terekeme termini farslar terefinden onlara verilmis bir addir Onun fikrince bu etnonim erebce turk sozunun تركي cem تر ﻛـمـه halidir Qarapapaq etnonimi ise esasen istifade etdikleri bas geyimine قـﺎ ﺭﺍ ﭘﺎ ﭘﺎ ﺥ gore onlara turklerin koceri olan tayfalara verdiyi addir Terekeme etnonimi Tiflis quberniyasinin Axalsix ve Axalkalaki qezalarinin turkdilli sakinlerine aid edilirdi Bu yerlere arasdiran X A Vermisev bildirir ki Axaltsix qezasinda yasayan terekeme qrupuna bas ad verilmisdir Muellif bu adin binali yeni teserrufati ve daimi yasayis yerli olan oturaq insan oldugunu qeyd edir O hemcinin yerli azerbaycanlilarin Qarapapaq adi ile tanindigini da bildirmekdedir Turkiye alimlerinin fikrince Qars ve Axaltsix erazilerinde yasayan terekemelerin oturaq hissesi daha cox Qarapapaq adlandirilmaqdadir Hele de heyvandarliqla kocerilikle mesgul olanlar ise terekeme adlandirilmaqdadirlar Onlar eyni zamanda bezbas qaqavan ve cincavat da adlandirilmaqdadirlar Ehmed Bican Ercilasunun apardigi arasdirma zamani danisdigi yasli terekemelerden biri ona babalarinin Tiflis Agstafa ve Bakidan geldiyini yeni Kur cayi boyunca koc etdiklerini bildirmisdir Dagistanda Qumuq bolgesinin simalinda tedricen Terekeme sozu etnik kimlik bildirmekden cox sosial aidiyyati bildirmeye baslamisdir Burada terekeme daha cox asili kendlileri ifade etmek ucun isledilmisdir Dagistandaki Derbend azerbaycanlilari onlari terekemeler qumuqlar terkemeler darginler tarkamalar deye adlandirmaqdadir Simal qumuqlari ve dagliq bolgedeki darginler avarlar onlara Padar demekdedir Umumi melumatMeskunlasma Azerbaycanin Gence Qazax Tovuz Agcabedi Imisli Beyleqan ve Samaxi bolgelerinde terekemeler yasamisdir Samaxi qezasinin Qebristan bolgesindeki Quscu kendinin sakinlerine terekeme deyilirdi ve bir efsaneye gore onlarin Buxaradan geldiklerine inanilirdi Abseron yarimadasinda yerlesen Qala kendinde de Terekeme adli mehelle movcuddur Dagistan bolgesinin Derbend rayonunda terekemelerin kompakt sekilde yasadiqlari menteqelerin bir hissesi bunlardir Berekey Delicoban Velikend Cemikend Gecux Qaradagli Qala Memmedqala Padar Selik Segeler Tatlar Ullu Terekeme Cinar Terekemelerin bir hissesi Qumuqlarla qarismis sekildedir Onlar qarisiq sekilde Temiraul ve Kostek Terekemeaul mehellesi kendlerinde Xasavyurtda Qizilyurd rayonunun Contaul kendlerinde yasamaqdadilar Hemcinin Qayakend Usemikend Tumeller Yengikend kimi kendlerde yasayan qumuqlarin da eslinde terekemeler oldugu dusunulmekdedir Dagistandaki terekemelerin bir hissesi Azerbaycan Ismayilli rayonundan kocub oraya yerlesmisdir Buradaki terekeme etnik qrupunun yaranmasinda tatlar da mueyyen qeder rol oynamisdirlar Lkain indi onlar terekemeler arasinda tamamile assimiliyasiya olublar Azerbaycanlilar Ermenistandan tamamile qovulmamisdan evvel orada da bezi terekeme ve ya oradaki adlari ile qarapapaqlar yasamaqda idi Bele yasayis yerlerine misal olaraq Vorontsovka rayonunun Qaraisa Molla Eyyublu Soyuqbulaq Sariyar Demirciler Qizilkilse kendlerini gostiri bilerik Turkiyede de xeyli sayda terekeme yasamaqdadir Onlara orada ya terekeme ya da qarapapaq adi ile taninmaqdadirlar Dil Dagistan terekemelerinin dili Azerbaycan Respublikasinin Quba ve Samaxi bolgelerinde danisilan dialekte aiddir Belelikle onlarin danisdigi dil Azerbaycan turkcesinin serq dialektine aiddir Lakin Dagistanda Qipcaq dillerinden olan Qumuq dili ile qarsiliqli elaqe neticesinde terekemelerin dilinde bunun tesiri oz eksini tapmisdir 1952 ci ilde N A Baskakov ve A N Baskakov terefinden Ermenistan SSR in Kalinino rayonunda yasayan qarapapaqlar ve ya diger adlari ile terekemeler arasinda aparilmis arasdirmalar neticesinde melum olmusdur ki onlarin danisdigi dialekt Azerbaycan dialektlerinin cenub qrupuna aiddir Bu tesnifat M Sireliyevin tesnifatina esasen aparilmisdir Tarix XVI esrin sonlarinda Qaytaq usmisi Ehmed xan Terekeme mahalinin esasini qoyaraq Sirvandaki terekemelerin bir hissesini buraya kocurmusdur R M Maqomedovaya gore terekemelerin buraya kocmesi daha erken tarixlerde olmusdur O terekemelerle qaytaqlilar arasinda onlar adet enene torpaq mulkiyyet formalari ictimai munasibetler ve s sahelerdeki benzerliklerin cox olmasini buna subut kimi gosterir Arxiv materiallarina esasen belli olur ki terekemeler Dagistana Lenkeran Samaxi Quba Sulak cayi etrafindan ve Cenubi Qafqazin diger bolgelerinden kocub gelmisdirler Terekemelerin muasir Gurcustan erazilerine boyuk koclerinden biri Sah I Abbasin Gurcustan yurusleri zamani yasanmisdir Hemcinin 1656 ci ilde Gurcustanin Sefevi hakimi teyin edilen Gence hakimi Selim xan daim buraya terekeme koclerini tesviq etmisdir Knyaz Efim Mysetski I Teymurazin yanina sefir olaraq getdiyi zaman bu terekemeleri gormus ve onlar barede yazmisdir O onlarin Alazan cayi boyunca yasadiqlarini bildirmisdir Buradaki terekemelerin koceri obalari ve ya kendleri Qremi ile Zeyem arasinda da var idi Sahzade Vaxusti oz eserinde bildirir ki onlarin Qarayanin boyuk sahelerinde yasayirlar Muellif onlari demircihesenli ve ya terekeme deye adlandirir Vaxusti ve Guldenstedt qeyd edirler ki onlar minlerle aile halinda burada yalniz qislari qalirlar yayda ise Qaykul ve Palakacioya koc edirler Seyyah ve tebiet elmleri mutexesisi olan Guldenstedt Azerbaycan turklerini terekeme ve ya turkman deye adlandirmisdir Arxiv materiallarina esasen XVIII esrin birinciyarisinda 300 den cox terekeme ailesi ve 80 den cox dag yehudisi ailesi Qaytaq usmiliyinden daha asagi bolgede yerlesen Terek Sulaq ovaligina simal qumuqlarinin torpaqlarina koc etmisdirler Bu dovrde feodal munasibetler cercivesinde Azerbaycan ve Dagistan eyni cografi bolgenin hisseleri hesab edilirdi Bu zaman terekemelerin 3 4 reiyyet idi Antropologiya Umumiyyetle Dagistan terekemleri tipik olmasa da antropoloji cehetden Xezer tipinin numayendelerdir Q F Debets N N Miklasevskaya ve A Q Haciyevin apardiqlari tedqiqatlar gosterir ki onlar esasen azerbaycanlilarla qismen de cenub qumuqlari ile xususile Qayakend kendinin sakinleri ile oxsar xususiyyetleri paylasirlar Lakin onlar Azerbaycanda yasayan turklerle muqayisede daha hundur boy daha genis uzlu daha az piqmentli saclari daha az buruq daha az dolgun dodaqli ve nazik qaslidirlar MedeniyyetdeAzerbaycan reqslerinden hesab olunan Terekemenin terekemelere mexsus oldugu dusunulmekdedir Dramaturq Mirze Feteli Axundovun Mollanin Terekeme qadini ile sohbeti adli poemasi vardir 2012 ci ilde Azerbaycanda istehsal edilmis Ag qan adli film terekemelerin koceri heyat terzinden behs etmekdedir Hemcinin baxDagistan azerbaycanlilariIstinadlarGadzhieva 1990 seh 3 Magomedov 2005 seh 330 Baskakov 1987 seh 5 Gadzhieva 1990 seh 9 Volkova 1996 seh 26 27 Baskakov 1964 seh 27 Grunina 2010 seh 433 Gadzhieva 1990 seh 23 24 Deminskij 1901 seh 22 Salimov 1992 seh 244 Leksiko semanticheskie osobennosti terekemejskogo govora azerbajdzhanskogo yazyka dissertaciya Mahacqala 2005 seh 140 Leksiko semanticheskie osobennosti govorov derbentskogo dialekta azerbajdzhanskogo yazyka Mahacqala 2002 seh 161 Gadzhieva 1990 seh 4 Arutyunov 2002 seh 510 Hanmagomedov 2010 seh 71 72 Ercilasun 1983 seh 41 Gadzhieva 1990 seh 27 Baskakov 1964 seh 27 28 Ocherki istorii Dagestana 1 Mahachkala Dagestanskoe knizhnoe izd vo 1957 seh 104 Magomedov 1957 seh 232 Gadzhieva 1990 seh 10 13 Volkova 1976 seh 264 Gildenshtedt 2002 seh 391 Gildenshtedt 2002 seh 394 Gildenshtedt 2002 seh 410 Gadzhieva 1988 Terekeme 82 SPb Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona 1890 1907 Gadzhieva 1990 seh 26 Kulieva 1986 seh 256 Istoriya Azerbajdzhana 2 Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 1960 seh 124 MenbeS Sh Gadzhieva Dagestanskie terekemency XIX nachalo XX v Istoriko etnograficheskoe issledovanie Nauka 1990 ISBN 5 02 016761 4 N A Baskakov Oguzskij areal v istorii konsolidacii tyurkskih yazyko Sovetskaya tyurkologiya Baki Kommunist 1 1987 A M Magomedov Etnopedagogicheskaya kultura Dagestana Moskva GOUVPO Adygejskij gosudarstvennyj universitet 2005 N G Volkova Etnonimiya v trudah ekonomicheskogo obsledovaniya Kavkaza 1880 h godov Imya i etnos obshie voprosy onomastiki etnonimiya antroponimiya teonimiya toponimiya sbornik Moskva In t etnologii i antropologii 1996 ISBN 5 201 00825 9 N A Baskakov Karapapahi ili terekeme i izuchenie ih yazyka iz materialov po azerbajdzhanskim dialektam Armenii Kratkie soobsheniya Instituta narodov Azii Moskva Nauka 1964 Dr Ahmet B Ercilasun Kars ili agizlari Ankara Gazi Universitesi Yayinlari 1983 386 F A Deminskij Nekotorye svedeniya o Kabristanskom policejskom uchastke Shemahinskogo uezda Bakinskoj gubernii Tiflis 1901 T K Salimov O nekotoryh toponimah Apsherona Azerbaycanda arxeologiya ve etnoqrafiya elmlerinin son neticelerine hesr olunmus elmi konfransin materiallari 1992 244 Arutyunov S A Osmanov A I Sergeeva G A Narody Dagestana Nauka 2002 510 H L Hanmagomedov Dagestanskoe Terkeme Kompleksnoe stranovedcheskoe issledovanie Mahachkala Nauka plyus 2010 ISBN 978 5 903063 65 9 E A Grunina Dialekty tureckogo yazyka Dialekty tyurkskih yazykov ocherki Vostochnaya literatura 2010 ISBN 978 5 02 036421 9 R M Magomedov Obshestvenno ekonomicheskij i politicheskij stroj Dagestana v XVIII nachale XIX v 1957 N G Volkova Statejnye spiski russkih posolstv XVI XVII vv kak etnograficheskij istochnik Kavkazskij etnograficheskij sbornik 6 Moskva Nauka Kavkazskij etnograficheskij sbornik 1976 Ioagann Anton Gildenshtedt Puteshestvie po Kavkazu v 1770 1773 gg SPb Peterburgskoe Vostokovedenie 2002 ISBN 5 85803 213 3 V G Gadzhieva Russko dagestanskie otnosheniya v XVIII nachale XIX v sbornik dokumentov Moskva Nauka 1988 Dzh Kulieva Tәrәkәmә Azerbajdzhanskaya sovetskaya enciklopediya IX Baki Glavnaya redakciya Azerbajdzhanskoj sovetskoj enciklopedii 1986 Xarici kecidlerMansurov Muratbek Istoriya vozniknoveniya seleniya Temiraul Agsu rayonundaki terekemeler barede film Axtaci obasi terekeme cersenbesi I hisse Azerbajdzhana Axtaci obasi terekeme cersenbesi II hisse Terekemenskie kovry na azerb Roza Celilova terefinden ifa edilen Terekeme reqsi