Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Təcrübə (Təcrübəyə əsaslanan bilik və ya təcrübi bilik) - Epistemologiyanın əsas anlayışlarından biri, bir anda və ya uzun müddət ərzində müşahidə, praktiki fəaliyyət və ya hər hansı bir təəssürat nəticəsində qazanılmış bilik və bacarıqlar toplusu.
Bilikdən fərqli olaraq abstrakt düşüncə yolu ilə əldə edilə bilməz. Lakin burada düşüncənin özü ilə bağlı əldə edilən təcrübə istisnadır.
İnsan düşünərək, öz düşünmə tərzini, düşünmə sürətini və ya digər düşünməyə aid xüsusiyyətlərini dəyişdirə, inkişaf etdirə bilirsə, buna öz düşüncələrini müşahidə edərək nail olur. Deməli, bu yolla əldə edilmiş düşünmədəki dəyişikliklər də təcrübə yolu ilə əldə edilmiş hesab edilə bilər.
Təcrübə - bilik və bacarıq, hissiyat və iradə kimi mövhümlərin birgəliyini ifadə etməklə, bəşəriyyətin bu mövhümlərin, - irs kimi, nəsildən nəsilə ötürülməsinin sistematikliyini xarakterizə edir.
Təcrübə anlayışı onu ya bilik mənbəyi hesab etməyən və ya varlığını tamamilə inkar edən empirizm və rasionalizmlə qızğın mübarizə mühitində aktiv inkişaf etmişdir. Təcrübə biliyi refleksiyaya tabe olmayan dən fərqli anlayışdır.
Fəlsəfə ənənəsində təcrübə anlayışı
Aristotelə görə təcrübə
Aristotel hesab edirdi ki, təcrübənin insanlarda əmələ gəlməsinin səbəbi yaddaşdır. Aristotelə görə bir obyekt haqqında olan bir neçə fikir - bir təcrübə dərəcəsinə yüksəlir. "Təcrübə elm və incəsəntlə, demək olar ki, eyni əhəmiyyət kəsb edir. Lakin, elm və incəsənt təcrübə əsasında meydana çıxır."
Aristotel yazır:
"Müəyyən bir xəstəliyə düçar olmuş Kalliyə bir dərman kömək edib, bu dərman Sokratı da sağaldıb, sonra isə eyni dərman daha çox insana da kömək edib, deməli, bu dərman bu xəstəliyin çarəsidir fikri - təcrübəyə dayanır. Bir dərman müəyyən bədən quruluşuna, anotomik və ya fizioloji xüsusiyyətlərə sahib olan insanlara bir xəstəlik keçirdikləri zaman kömək edir fikri isə tamamilə incəsənət işidir"
"Görürük ki, əslində təcrübə incəsənətdən geri qalmır, heç nə ilə fərqlənmir, hətta bəzən daha üstündür. Görürük ki, təcrübəyə malik insanlar, quru biliyi olub, təcrübəsi olmayanlardan daha irəlidədirlər.
Səbəb isə ondadır ki, təcrübə müəyyən bilikdir, incəsənət isə - ümumi bilik. Hər növ praktiki hərəkət də müəyyən olunmuş biliyə aiddir. Həkim insanın ümumi olaraq sağaltmır. Kaliy və ya Sokrat və ya, adı nə olursa olsun, başqa bir insan həkimin ümumi bilikləri ilə sağalmır. Ümumi bilikləri olan həkim çox vaxt müalicədə səhv edir, çünki müalicədə çox vaxt müəyyən nə isə sağaltmaq lazım olur"
F. Bekona görə təcrübə
yazır: " Dünyamızın binası və quruluşu onu dərk etməyə çalışan beyin üçün, qarışıq yollarla, əşyaların və simvolların yalançı obrazları ilə, təbiətin qəliz və açılmaz düyünləri ilə dolu kimidir. Bu labirintlə insan səhv işıqlanmış hisslərlə təcrübə meşələrini keçib getməyə məcburdur"
Aydın olur ki, Bekon "təcrübə meşəsi" dedikdə, bu anlayışa neqativ məna verir. Lakin o, burada passiv təcrübəni nəzərdə tutur. Bekona görə passiv, təbii, həyatın özünün gətirdiyi təcrübə yalan mənbəyidir, bu təcrübənin əksi isə - aktiv, insan fəaliyyətinin iştirakı ilə yaranan, eksperiment adlandırdığımız təcrübə - həqiqət mənbəyidir.
Bekon yazır:
"Baxmayaraq ki, hisslər bizi çox vaxt aldadır, onlar insan fəaliyyəti ilə birləşdikdə bizə kifayət qədər bilik verə bilərlər; və bu instrumentlər vasitəsilə əldə olunmaqdan daha çox ( bəli, instrumentlər də kifayət qədər xeyir gətirir), bizim hissiyat orqanlarımız üçün tanış olmayan obyektləri, hiss edə bildiyimiz obyektlərlə uzlaşdıran eksperimentlərlə əldə olunur"
Kanta görə təcrübə
Alman klassik fəlsəfəsinin banisi hesab edilən İmmanuil Kant da təcrübə yolu ilə əldə edilən biliyin düşüncələrə əsaslanmağı haqqında fikirlərini qələmə almışdır.
Elmi bilik haqqında olan təlimini inkişaf etdirən Kant, biliyin təməlində hissiyatın olduğunu vurğulayan empirizmin ənənəvi mövqesini inkar etmir, lakin bu fikri "Təcrübəyə elm dərəcəsini verən onun ümumi, qaçınılmaz və lazım olduğu haqqında olan həqiqəti təcrübəyə subyektin transendental strukturu gətirir" tezisi ilə tamamlayır. Kantın təliminə əsasən noumenlər bizim hissiyat orqanlarımızla əlaqədə olduğu zaman, bizə müxtəlif hisslər yaşatmaqla yanaşı, biliyimiziə müəyyən formaya salan daxili bacarıqlarımızı aktivləşdirir. Kant düşünürdü ki, insan istəmədən, bilmədən aktiv eksperimental təcrübə əldə edir.
Marksa görə təcrübə
Karl Marksın fəlsəfəsində, təcrübənin əldə edilməsi, sı, sı (ötürülməsi) və inkişafı təcrübə işindən, yəni şüurlu, məqsədyönlü fəaliyyətdən asılıdır. Təcrübə işi və onun nəticəsində əldə edilən təcrübə, subyektiv və obyektiv olanın sintezi kimi düşünülür.
Millə görə təcrübə
metodunu inkişaf etdirib. O öz işlərində təcrübə (eksperiment) və müşahidə anlayışlarının dixotomiyasını fəlsəfəyə daxil edir. Müşahidə formalaşmamış, bilikdir. Təcrübə eksperimentini isə Mill daha böyük əhəmiyyət verir: Müşahidə və eksperiment arasında olan ilkin və ən böyük fərq, eksperimentin müşahidəni genişləndirə bilməsidir. Eksperiment bizə yanlız mühitə və vəziyyətə daha çox dəyişiklik etmək imkanı yaratmır, o həm də bizə minlərlə vəziyyətdə sırf bizə müəyyən bir mövhümün işləmə qanununu açmaq üçün lazım olan mühitin yaradılmasında kömək edəcək dəyişiklikləri etməyə imkan yaradır.
Təcrübə növləri
Fiziki təcrübə
Fiziki təcrübə ətraf mühitdəki dəyişiklikləri müşahidə etməyə əsaslanır. Başqa sözlərlə desək, fiziki təcrübə xarici dünyanın obyektlərinin müşahidə olunması ilə bağlıdır və onunla da sərhədlənir. Sensualizm, Empirik bilikləri düşüncə vasitəsilə ümumiləşdirib, sistemə salan fəlsəfi anlayışdır. Sensualizm bütün növ biliklərin hiss üzvləri vasitəsilə əldə edilməsi konsepsiyasıdır. Bu konsepsiyaya görə, hisslər, qavrayış və yaddaş təklikdə cism və hadisələr haqqında biliklərin əsasini təşkil edir. İlkin biliyin düşüncə ilə ümumiləşdirilməsinə, biliklərin formalaşdırılmasına gətirir.
əmin idi ki, bütün elmlərin əvvəllində bizim hisslərimiz və düşüncəmiz vasitəsilə qəbul etdiyimiz sadə fikirlər dayanır.
Mental təcrübə
Mental təcrübə bütün şüursuz idrak prosessləri daxil olmaqla, dərk etmə, yaddaş, emosiyalar, iradə, təsəvvür kimi anlayışlarda inkişafını tapan təfəkkür və şüur nümunələrini özünə aid edir. Mental təcrübə ilə fiziki beynin əlaqələri böyük fəlsəfi mübahisələr meydanı yaradır.
Bəziləri beyni mental təcrübənin əsası və səbəbi adlandırır, digərləri isə beyini sadəcə düşünmək üçün lazım olan şərt kimi görür.
Riyaziyyatçılar mental təcrübənin canlı nümunələridir. Onlar öz işlərinə və bacarıqlarına çox böyük reallıq hissi ilə yanaşırlar. və realizm ümumilikdə riyazi anlayışları və həqiqətləri insan şüurundan asılı olmadan var olan mövhümlər kimi qəbul edir.
Dini (mistik) təcrübə
Təcrübənin digər növlərindən Dini təcrübəni ayırmaq lazımdır. Onu fərqli edən xüsusiyyəti hisslərin subyektivliyidir. Bu subyektivlik səbəbi ilə bu növ təcrübə translasiya edilə bilməz. Müxtəlif dini ənənələr öz davamçılarını dini təcrübəyə fərqli yollarla gətirir, bu təcrübəni yaşamaqlarına, qəbul etməklərinə, yozmaqlarına və qiymətləndirmələrinə kömək edirlər. Bəzi ənənələrdə bu təcrübəyə simvolik əhəmiyyət verilir ("Təbiətin bir hissəsi olmaq" fikri kimi), bəzi ənənələrdə isə bu təcrübənin əhəmiyyəti böyükdür ( Tanrını görmək və ya Tanrılaşmaq kimi fikirlər).
Sosial təcrübə
Sosial təcrübənin yığılmasında və inkişafında həyatın özü və cəmiyyətdə böyümə yardım edir.
Sosial təcrübə insanı cəmiyyət içində yaşamaq üçün ona lazım olan bilik və bacarıqlarla təmin edir. Bu mütləqdir, çünki cəmiyyət ənənələr, adətlər, dəyərlər. sosial rollar və dil vasitəsilə qurulur, sadalananların köməyi ilə də yaşayır.
İstinadlar
Folk psychology and the philosophy of mind
Bekon, F. Əsərləri iki cilddə. Т. I. АН СССР, Fəlsəfə institutu. М.: «Мысль», 1971, С. 68.
Aristotel - "Metafizika"
Kant İ. Təmiz təfəkkür tənqidi. СПб.: «Наука», 2008 — (Слово о сущем.)
Новейший справочник необходимых знаний.
Кондильяк, Э.Б. дэ. Сочинения в трёх томах. Т.I. АН СССР, Институт философии. М.: «Мысль», 1980.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tecrube Tecrubeye esaslanan bilik ve ya tecrubi bilik Epistemologiyanin esas anlayislarindan biri bir anda ve ya uzun muddet erzinde musahide praktiki fealiyyet ve ya her hansi bir teessurat neticesinde qazanilmis bilik ve bacariqlar toplusu Dusunen insan heykeli Bilikden ferqli olaraq abstrakt dusunce yolu ile elde edile bilmez Lakin burada dusuncenin ozu ile bagli elde edilen tecrube istisnadir Insan dusunerek oz dusunme terzini dusunme suretini ve ya diger dusunmeye aid xususiyyetlerini deyisdire inkisaf etdire bilirse buna oz dusuncelerini musahide ederek nail olur Demeli bu yolla elde edilmis dusunmedeki deyisiklikler de tecrube yolu ile elde edilmis hesab edile biler Tecrube bilik ve bacariq hissiyat ve irade kimi movhumlerin birgeliyini ifade etmekle beseriyyetin bu movhumlerin irs kimi nesilden nesile oturulmesinin sistematikliyini xarakterize edir Tecrube anlayisi onu ya bilik menbeyi hesab etmeyen ve ya varligini tamamile inkar eden empirizm ve rasionalizmle qizgin mubarize muhitinde aktiv inkisaf etmisdir Tecrube biliyi refleksiyaya tabe olmayan den ferqli anlayisdir Felsefe enenesinde tecrube anlayisiAristotele gore tecrube Aristotel Aristotel hesab edirdi ki tecrubenin insanlarda emele gelmesinin sebebi yaddasdir Aristotele gore bir obyekt haqqinda olan bir nece fikir bir tecrube derecesine yukselir Tecrube elm ve incesentle demek olar ki eyni ehemiyyet kesb edir Lakin elm ve incesent tecrube esasinda meydana cixir Aristotel yazir Mueyyen bir xesteliye ducar olmus Kalliye bir derman komek edib bu derman Sokrati da sagaldib sonra ise eyni derman daha cox insana da komek edib demeli bu derman bu xesteliyin caresidir fikri tecrubeye dayanir Bir derman mueyyen beden qurulusuna anotomik ve ya fizioloji xususiyyetlere sahib olan insanlara bir xestelik kecirdikleri zaman komek edir fikri ise tamamile incesenet isidir Goruruk ki eslinde tecrube incesenetden geri qalmir hec ne ile ferqlenmir hetta bezen daha ustundur Goruruk ki tecrubeye malik insanlar quru biliyi olub tecrubesi olmayanlardan daha irelidedirler Sebeb ise ondadir ki tecrube mueyyen bilikdir incesenet ise umumi bilik Her nov praktiki hereket de mueyyen olunmus biliye aiddir Hekim insanin umumi olaraq sagaltmir Kaliy ve ya Sokrat ve ya adi ne olursa olsun basqa bir insan hekimin umumi bilikleri ile sagalmir Umumi bilikleri olan hekim cox vaxt mualicede sehv edir cunki mualicede cox vaxt mueyyen ne ise sagaltmaq lazim olur F Bekona gore tecrube yazir Dunyamizin binasi ve qurulusu onu derk etmeye calisan beyin ucun qarisiq yollarla esyalarin ve simvollarin yalanci obrazlari ile tebietin qeliz ve acilmaz duyunleri ile dolu kimidir Bu labirintle insan sehv isiqlanmis hisslerle tecrube meselerini kecib getmeye mecburdur Aydin olur ki Bekon tecrube mesesi dedikde bu anlayisa neqativ mena verir Lakin o burada passiv tecrubeni nezerde tutur Bekona gore passiv tebii heyatin ozunun getirdiyi tecrube yalan menbeyidir bu tecrubenin eksi ise aktiv insan fealiyyetinin istiraki ile yaranan eksperiment adlandirdigimiz tecrube heqiqet menbeyidir Bekon yazir Baxmayaraq ki hissler bizi cox vaxt aldadir onlar insan fealiyyeti ile birlesdikde bize kifayet qeder bilik vere bilerler ve bu instrumentler vasitesile elde olunmaqdan daha cox beli instrumentler de kifayet qeder xeyir getirir bizim hissiyat orqanlarimiz ucun tanis olmayan obyektleri hiss ede bildiyimiz obyektlerle uzlasdiran eksperimentlerle elde olunur Kanta gore tecrube I Kant Alman klassik felsefesinin banisi hesab edilen Immanuil Kant da tecrube yolu ile elde edilen biliyin dusuncelere esaslanmagi haqqinda fikirlerini qeleme almisdir Elmi bilik haqqinda olan telimini inkisaf etdiren Kant biliyin temelinde hissiyatin oldugunu vurgulayan empirizmin enenevi movqesini inkar etmir lakin bu fikri Tecrubeye elm derecesini veren onun umumi qacinilmaz ve lazim oldugu haqqinda olan heqiqeti tecrubeye subyektin transendental strukturu getirir tezisi ile tamamlayir Kantin telimine esasen noumenler bizim hissiyat orqanlarimizla elaqede oldugu zaman bize muxtelif hissler yasatmaqla yanasi biliyimizie mueyyen formaya salan daxili bacariqlarimizi aktivlesdirir Kant dusunurdu ki insan istemeden bilmeden aktiv eksperimental tecrube elde edir Marksa gore tecrube Karl Marksin felsefesinde tecrubenin elde edilmesi si si oturulmesi ve inkisafi tecrube isinden yeni suurlu meqsedyonlu fealiyyetden asilidir Tecrube isi ve onun neticesinde elde edilen tecrube subyektiv ve obyektiv olanin sintezi kimi dusunulur Mille gore tecrube metodunu inkisaf etdirib O oz islerinde tecrube eksperiment ve musahide anlayislarinin dixotomiyasini felsefeye daxil edir Musahide formalasmamis bilikdir Tecrube eksperimentini ise Mill daha boyuk ehemiyyet verir Musahide ve eksperiment arasinda olan ilkin ve en boyuk ferq eksperimentin musahideni genislendire bilmesidir Eksperiment bize yanliz muhite ve veziyyete daha cox deyisiklik etmek imkani yaratmir o hem de bize minlerle veziyyetde sirf bize mueyyen bir movhumun isleme qanununu acmaq ucun lazim olan muhitin yaradilmasinda komek edecek deyisiklikleri etmeye imkan yaradir Tecrube novleriFiziki tecrube Fiziki tecrube etraf muhitdeki deyisiklikleri musahide etmeye esaslanir Basqa sozlerle desek fiziki tecrube xarici dunyanin obyektlerinin musahide olunmasi ile baglidir ve onunla da serhedlenir Sensualizm Empirik bilikleri dusunce vasitesile umumilesdirib sisteme salan felsefi anlayisdir Sensualizm butun nov biliklerin hiss uzvleri vasitesile elde edilmesi konsepsiyasidir Bu konsepsiyaya gore hissler qavrayis ve yaddas teklikde cism ve hadiseler haqqinda biliklerin esasini teskil edir Ilkin biliyin dusunce ile umumilesdirilmesine biliklerin formalasdirilmasina getirir emin idi ki butun elmlerin evvellinde bizim hisslerimiz ve dusuncemiz vasitesile qebul etdiyimiz sade fikirler dayanir Mental tecrube Mental tecrube butun suursuz idrak prosessleri daxil olmaqla derk etme yaddas emosiyalar irade tesevvur kimi anlayislarda inkisafini tapan tefekkur ve suur numunelerini ozune aid edir Mental tecrube ile fiziki beynin elaqeleri boyuk felsefi mubahiseler meydani yaradir Bezileri beyni mental tecrubenin esasi ve sebebi adlandirir digerleri ise beyini sadece dusunmek ucun lazim olan sert kimi gorur Riyaziyyatcilar mental tecrubenin canli numuneleridir Onlar oz islerine ve bacariqlarina cox boyuk realliq hissi ile yanasirlar ve realizm umumilikde riyazi anlayislari ve heqiqetleri insan suurundan asili olmadan var olan movhumler kimi qebul edir Dini mistik tecrube seher meditasiyasi Tecrubenin diger novlerinden Dini tecrubeni ayirmaq lazimdir Onu ferqli eden xususiyyeti hisslerin subyektivliyidir Bu subyektivlik sebebi ile bu nov tecrube translasiya edile bilmez Muxtelif dini eneneler oz davamcilarini dini tecrubeye ferqli yollarla getirir bu tecrubeni yasamaqlarina qebul etmeklerine yozmaqlarina ve qiymetlendirmelerine komek edirler Bezi enenelerde bu tecrubeye simvolik ehemiyyet verilir Tebietin bir hissesi olmaq fikri kimi bezi enenelerde ise bu tecrubenin ehemiyyeti boyukdur Tanrini gormek ve ya Tanrilasmaq kimi fikirler Sosial tecrube Sosial tecrubenin yigilmasinda ve inkisafinda heyatin ozu ve cemiyyetde boyume yardim edir Sosial tecrube insani cemiyyet icinde yasamaq ucun ona lazim olan bilik ve bacariqlarla temin edir Bu mutleqdir cunki cemiyyet eneneler adetler deyerler sosial rollar ve dil vasitesile qurulur sadalananlarin komeyi ile de yasayir IstinadlarFolk psychology and the philosophy of mind Bekon F Eserleri iki cildde T I AN SSSR Felsefe institutu M Mysl 1971 S 68 Aristotel Metafizika Kant I Temiz tefekkur tenqidi SPb Nauka 2008 Slovo o sushem Novejshij spravochnik neobhodimyh znanij Kondilyak E B de Sochineniya v tryoh tomah T I AN SSSR Institut filosofii M Mysl 1980