Səəd əl-Dövlə Əbhəri və ya tam adı ilə Səfi ibn Hibatullah ibn Mühasib əl-Dövlə əl-Əbhəri (d. 1240 - ö. 5 mart 1291) Elxanilər dövlətində fəaliyyət göstərmiş dövlət xadimi, vəzir və həkim.
Səəd əl-Dövlə Əbhəri | |
---|---|
Elxanlı ordusunun baş vəziri | |
1289 – 1301 | |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | 1240 |
Doğum yeri | |
Vəfat tarixi | 5 mart 1291 |
Vəfat yeri | |
Fəaliyyəti | həkim, vəzir |
Dini | Yəhudi |
O, Buğanın yerinə baş vəzir təyin edilmişdi. Buğa 16 yanvar 1289-cu ildə ölüm hökmünə məhkum edildi. Onun yerinə yəhudi həkim olan Səəd əl-Dövlə Əbhəri təyin edildi. Səəd əl-Dövlə Əbhəri monqol dövlət xadimlərinin dövlət əmlakını yağmalamasını və sui-istifadə hallarını pisləməklə, onlara qarşı mübarizə aparmaqla dövlətin mərkəzi hakimiyyətinin güclənməsində qismən uğurlu oldu. Sədəddövlənin dövründə iqtisadiyyat və mərkəzi hakimiyyət gücləndi, illik vergi 10 milyon dinara çatdı.
Həyatı
Əslən yəhudi olan əl-Dövlə İran Azərbaycanının Əbhər bölgəsində dünyaya gəlmişdir. O, 1289-1291-ci illərdə Elxani dövlətinin hökmdarı Arqun xanın baş vəziri olmuşdur. Əbu əl-Fərəcin bildirdiyinə görə, əl-Dövlə Bağdad prefektinin qayınatası idi. O, xəzinə bölməsində çalışmış, burada gördüyü işlərdə fərqlənmiş, nəticədə onu qısqanan Elxani hakimi əl-Dövlənin saraya həkim olaraq göndərilməsini təklif etmişdir. O, sarayda Ordu Kia adlı güclü sərkərdənin dostuna çevrilmiş, onun nüfuzu sayəsində Bağdad bölgəsinin vergilərini toplamaq ona əmanət edilmişdir. O, bu vəzifəsində də müsbət mənada fərqlənmiş, oradan toplanan verginin miqdarını arrtırmış, buna görə də Arqun xan onu Bağda vilayətinin maliyyə bölməsi rəisinin müavini təyin etmişdir. Eyni zamanda Ordu Kia da həmin vilayətin hərbi hakimi və ya əmiri təyin edilmişdir. Dövrün tarixçisi Vassaf əl-Dövlənin Arqun xanın xəstəliyini müalicə etdiyini, buna görə də onun etibarını qazandığını bildirir. Əl-Dövlə həmçinin Arqun xanı Bağdaddakı məmurlar arasında korrupsiya halları barədə də məlumatlandırmışdı. Eyni zamanda o, monqol və türk dillərini bilməsi, əyalətdə mövcud olan şəraitlə yaxından tanışlığı ilə Arqunu öz bacarığı ilə heyran etdi. Tezliklə o, Bağdadın, sonra isə bütün imperiyanın maliyyəsinin baş nəzarətçisi oldu və baş vəzir oldu. “Beləliklə,” Əbu əl-Fərəc qeyd edir, “müsəlmanlar şərəfli bir yerdə alçalaraq bir yəhudiyə çevrildilər” və bu, onların böyük narazılığına səbəb oldu. Arqunun bir Lamaist Buddist olaraq belə bir şey ilə bağlı heç bir problemi yox idi.
Fəaliyyətinə görə ona əl-Dövlə, yəni dövlətin səadəti titulu verilmişdi. Onun ağıllı və ədalətli kimi səciyyələnən baş vəzirliyi dövrü fon Hammer tərəfindən "qan və qızıl" sözləri ilə tərif edilmişdir. O, sərt olsa da, müdrik və gəliri əminliklə artırmaq məqsədi daşıyan qaydalar qoydu. Vergilər sabit əsasda idi və heç bir fövqəladə tələbata - qida və ya heyvanlara - icazə verilmirdi. O, vəzifədə yalnız yəhudi və xristianları işə götürdü və təbii olaraq, vəzifələrin böyük bir hissəsi öz qohumlarının əlinə keçdi. Onun baş vəzirliyi dövründə imperiya ərazisindəki yəhudilər qısa müddətə də olsa yaxşı həyat yaşamışdılar. Əbu əl-Fərəc bildirir ki, bu dövrdə dünyanın hər yerindən yəhudilər Bağdada axışıb gəlməkdə idilər. Həmçinin onun Avropa ilə əlaqələr formalaşdırılmasında mühüm rola malik olduğu da ehtimal edilir. Bununla yanaşı o, incəsənət və ədəbiyyatı himayə etmiş və ona həsr olunmuş şeirlər, mədhiyyələr toplusu hazırlanaraq Bağdadda tirajlanmışdır. Heinrich Grätz özünün əsərində əl-Dövləni Mordeçay ibn əl-Xarbiyə ilə eyniləşdirir. Çünki ona həsr olunmuş bir şeirdə (indiyə qədər qorunub saxlanılan) əl-Dövlı üçün uyğun ola biləcək şərtlər təsvir edilmişdir.
Əl-Dövlənin xeyli düşməni var idi. Elxani məmurları ona nifrət edirdilər. Çünki onun fəaliyyəti nəticəsində məmurlar dövlətin maliyyəsini öz şəxsi xeyirləri üçün istifadə edə bilmirdilər. Eyni zamanda müsəlmanlar da onun yəhudi olmasına görə özlərini alçaldılmış hesab edirdilər. Bundan başqa, əl-Dövlə Arqun xanın sevimliləri ilə də düşmənə çevrilmişdi, bu həm də onun təkəbbürlü və dikbaş olması ilə əlaqəli idi. Onun barədə saxta məruzələr sarayda dolanmaqda idi, ətrafdakı insanlar onu qaralamaq üçün ortaya çıxan heç bir imkanı boşa verməsələr də, bu Arqun xana o qədər də təsir etmirdi. Şayiə dolanırdı ki, əl-Dövlə yeni bir din yaymağa çalışırdı və bu dinin başında Elxan olmalı idi. Sonda Arqun xan xəstələndi və düşmənləri fürsətdən istifadə edərək yəhudilərdən xilas oldular. Tanrıçı şamanlar 1291-ci il yanvarın 19-da çaya atılaraq edam edilən Təkudarın dul qadını Toğaçaq xatunu cadugərlikdə günahlandırdılar. Arqunun xəstəliyi 27 yanvar da daha da şiddətləndi və o, insult keçirdi. Bu imkandan yararlanan Tağaçar və onun müttəfiqləri bir başqa cəhd daha edərək, Səəd əl-Dövlə və onun adamlarını 2 apreldə öldürdülər. Arqun nəhayət 7 mart sabahı və ya 10 mart 1291-ci ildə Aranda vəfat etdi..
Həmçinin bax
İstinadlar
- Amitai, 2010
- al-Faraj, 1789. səh. 610, 624-625
- Howorth, 1888
- Singer, 1901–1906
- Fisher, 1968. səh. 366–369
- Mantran, 1986. səh. 298
- Graetz, 1998. səh. 183-186
- Grousset, 1970. səh. 376
- Hamadani, 1998. səh. 575
- Jackson, 1986
Mənbə
- Amitai, Reuven. Saʿd al-Dawla". In Norman A. Stillman (ed.). Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Brill Online. 2010.
- Abu al-Faraj. Chronicon Syriacum. Leipzig. 1789.
- Howorth, Henry H. (Henry Hoyle), Sir. History of the Mongols, from the 9th to the 19th century. London: Longmans, Green, and Co. 1888.
- Singer, Isidore; et al., eds. (1901–1906).. Sa'ad al-Dawla. New York: The Jewish Encyclopedia: Funk & Wagnalls. 1901–1906.
- Heinrich Graetz. Volksthümliche Geschichte der Juden. 1998. 183–186. ISBN .
- W. B. Fisher. The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press. 1968. ISBN .
- Robert Mantran. "A Turkish or Mongolian Islam" in The Cambridge Illustrated History of the Middle Ages: 1250–1520. Robert Fossier. 1986.
- René Grousset. Histoire des Croisades III, 1188-1291. Editions Perrin. 1935. ISBN .
- Rashidaddin Hamadani. Compendium of Chronicles. Harvard University. translated by Thackston, W.M. 1998.
- P. Jackson. ARḠŪN KHAN. iranicaonline.org. 1986.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Seed el Dovle Ebheri ve ya tam adi ile Sefi ibn Hibatullah ibn Muhasib el Dovle el Ebheri d 1240 o 5 mart 1291 Elxaniler dovletinde fealiyyet gostermis dovlet xadimi vezir ve hekim Seed el Dovle EbheriElxanli ordusunun bas veziri1289 1301Sexsi melumatlarDogum tarixi 1240Dogum yeri Ebher Merkez bexsi Ebher sehristani Zencan ostani IranVefat tarixi 5 mart 1291Vefat yeri BagdadFealiyyeti hekim vezirDini Yehudi O Buganin yerine bas vezir teyin edilmisdi Buga 16 yanvar 1289 cu ilde olum hokmune mehkum edildi Onun yerine yehudi hekim olan Seed el Dovle Ebheri teyin edildi Seed el Dovle Ebheri monqol dovlet xadimlerinin dovlet emlakini yagmalamasini ve sui istifade hallarini pislemekle onlara qarsi mubarize aparmaqla dovletin merkezi hakimiyyetinin guclenmesinde qismen ugurlu oldu Sededdovlenin dovrunde iqtisadiyyat ve merkezi hakimiyyet guclendi illik vergi 10 milyon dinara catdi HeyatiEslen yehudi olan el Dovle Iran Azerbaycaninin Ebher bolgesinde dunyaya gelmisdir O 1289 1291 ci illerde Elxani dovletinin hokmdari Arqun xanin bas veziri olmusdur Ebu el Ferecin bildirdiyine gore el Dovle Bagdad prefektinin qayinatasi idi O xezine bolmesinde calismis burada gorduyu islerde ferqlenmis neticede onu qisqanan Elxani hakimi el Dovlenin saraya hekim olaraq gonderilmesini teklif etmisdir O sarayda Ordu Kia adli guclu serkerdenin dostuna cevrilmis onun nufuzu sayesinde Bagdad bolgesinin vergilerini toplamaq ona emanet edilmisdir O bu vezifesinde de musbet menada ferqlenmis oradan toplanan verginin miqdarini arrtirmis buna gore de Arqun xan onu Bagda vilayetinin maliyye bolmesi reisinin muavini teyin etmisdir Eyni zamanda Ordu Kia da hemin vilayetin herbi hakimi ve ya emiri teyin edilmisdir Dovrun tarixcisi Vassaf el Dovlenin Arqun xanin xesteliyini mualice etdiyini buna gore de onun etibarini qazandigini bildirir El Dovle hemcinin Arqun xani Bagdaddaki memurlar arasinda korrupsiya hallari barede de melumatlandirmisdi Eyni zamanda o monqol ve turk dillerini bilmesi eyaletde movcud olan seraitle yaxindan tanisligi ile Arqunu oz bacarigi ile heyran etdi Tezlikle o Bagdadin sonra ise butun imperiyanin maliyyesinin bas nezaretcisi oldu ve bas vezir oldu Belelikle Ebu el Ferec qeyd edir muselmanlar serefli bir yerde alcalaraq bir yehudiye cevrildiler ve bu onlarin boyuk naraziligina sebeb oldu Arqunun bir Lamaist Buddist olaraq bele bir sey ile bagli hec bir problemi yox idi Fealiyyetine gore ona el Dovle yeni dovletin seadeti titulu verilmisdi Onun agilli ve edaletli kimi seciyyelenen bas vezirliyi dovru fon Hammer terefinden qan ve qizil sozleri ile terif edilmisdir O sert olsa da mudrik ve geliri eminlikle artirmaq meqsedi dasiyan qaydalar qoydu Vergiler sabit esasda idi ve hec bir fovqelade telebata qida ve ya heyvanlara icaze verilmirdi O vezifede yalniz yehudi ve xristianlari ise goturdu ve tebii olaraq vezifelerin boyuk bir hissesi oz qohumlarinin eline kecdi Onun bas vezirliyi dovrunde imperiya erazisindeki yehudiler qisa muddete de olsa yaxsi heyat yasamisdilar Ebu el Ferec bildirir ki bu dovrde dunyanin her yerinden yehudiler Bagdada axisib gelmekde idiler Hemcinin onun Avropa ile elaqeler formalasdirilmasinda muhum rola malik oldugu da ehtimal edilir Bununla yanasi o incesenet ve edebiyyati himaye etmis ve ona hesr olunmus seirler medhiyyeler toplusu hazirlanaraq Bagdadda tirajlanmisdir Heinrich Gratz ozunun eserinde el Dovleni Mordecay ibn el Xarbiye ile eynilesdirir Cunki ona hesr olunmus bir seirde indiye qeder qorunub saxlanilan el Dovli ucun uygun ola bilecek sertler tesvir edilmisdir El Dovlenin xeyli dusmeni var idi Elxani memurlari ona nifret edirdiler Cunki onun fealiyyeti neticesinde memurlar dovletin maliyyesini oz sexsi xeyirleri ucun istifade ede bilmirdiler Eyni zamanda muselmanlar da onun yehudi olmasina gore ozlerini alcaldilmis hesab edirdiler Bundan basqa el Dovle Arqun xanin sevimlileri ile de dusmene cevrilmisdi bu hem de onun tekebburlu ve dikbas olmasi ile elaqeli idi Onun barede saxta meruzeler sarayda dolanmaqda idi etrafdaki insanlar onu qaralamaq ucun ortaya cixan hec bir imkani bosa vermeseler de bu Arqun xana o qeder de tesir etmirdi Sayie dolanirdi ki el Dovle yeni bir din yaymaga calisirdi ve bu dinin basinda Elxan olmali idi Sonda Arqun xan xestelendi ve dusmenleri fursetden istifade ederek yehudilerden xilas oldular Tanrici samanlar 1291 ci il yanvarin 19 da caya atilaraq edam edilen Tekudarin dul qadini Togacaq xatunu cadugerlikde gunahlandirdilar Arqunun xesteliyi 27 yanvar da daha da siddetlendi ve o insult kecirdi Bu imkandan yararlanan Tagacar ve onun muttefiqleri bir basqa cehd daha ederek Seed el Dovle ve onun adamlarini 2 aprelde oldurduler Arqun nehayet 7 mart sabahi ve ya 10 mart 1291 ci ilde Aranda vefat etdi Hemcinin baxFezlullah ResideddinIstinadlarAmitai 2010 al Faraj 1789 seh 610 624 625 Howorth 1888 Singer 1901 1906 Fisher 1968 seh 366 369 Mantran 1986 seh 298 Graetz 1998 seh 183 186 Grousset 1970 seh 376 Hamadani 1998 seh 575 Jackson 1986MenbeAmitai Reuven Saʿd al Dawla In Norman A Stillman ed Encyclopedia of Jews in the Islamic World Brill Online 2010 Abu al Faraj Chronicon Syriacum Leipzig 1789 Howorth Henry H Henry Hoyle Sir History of the Mongols from the 9th to the 19th century London Longmans Green and Co 1888 Singer Isidore et al eds 1901 1906 Sa ad al Dawla New York The Jewish Encyclopedia Funk amp Wagnalls 1901 1906 Heinrich Graetz Volksthumliche Geschichte der Juden 1998 183 186 ISBN 3 7605 8673 2 W B Fisher The Cambridge History of Iran Cambridge University Press 1968 ISBN 0 521 06935 1 Robert Mantran A Turkish or Mongolian Islam in The Cambridge Illustrated History of the Middle Ages 1250 1520 Robert Fossier 1986 Rene Grousset Histoire des Croisades III 1188 1291 Editions Perrin 1935 ISBN 2 262 02569 X Rashidaddin Hamadani Compendium of Chronicles Harvard University translated by Thackston W M 1998 P Jackson ARḠuN KHAN iranicaonline org 1986