Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qırmızı Günbəz Türbəsi (az-əbcəd. قیرمیزی گۆنبز توربهسی, fars. گنبد سرخ) — XII əsrdə Marağada tikilmiş qülləvari günbəzlərdən biri. Qırmızı Günbəz türbəsi Azərbaycan ərazisində inşa olunmuş ən qədim müsəlman xatirə tikililərindən biri olmaqla yanaşı Azərbaycan memarlıq tarixində kaşı, istifadəsinin ilk bəlli örnəyi olan abidədir. Azərbaycan memarlıq irsində də “memar” ixtisası adına birinci dəfə Qırmızı Günbəz türbəsinin kitabəsində rast gəlinir. Bu fakt XI-XII yüzilliklərdə Azərbaycanda memar nəsillərinin olduğunu sübut edir.
| Qırmızı Günbəz türbəsi | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ölkə |  İran |
| Şəhər | Marağa |
| Aidiyyatı | Böyük Səlcuq imperiyası |
| Memar | Bəkir Məhəmməd |
| Sifarişçi | Azərbaycan hakimi Əbüləziz Mahmud oğlu |
| Tikilmə tarixi | 1148 |
| Üslubu | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Türbənin tarixi
12-ci əsrdə iqamətgahı Naxçıvanda olan Azərbaycan Atabəyləri dövləti meydana gəlir. O, şimaldan Kür çayına qədər Azərbaycanın bütün cənub vilayətlərini, o cümlədən indiki İran və İraqın bir hissəsini əhatə edirdi. Bu dövrdə Naxçıvan böyük bir dövlətin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatının mərkəzinə çevrilir. Şəhərsalma və xalq sənətçiləri yüksək səviyyəyə qalxır. Cəmiyyətin zəngin təbəqələrinin artan tələbatından irəli gələn inşaat və memarlıq işləri geniş vüsət alır. Çoxlu mülk və dini tikililər inşa edilir. Bu səbəbdən Azərbaycanda dövrün görkəmli şəxsiyyətləri arasında həm də böyük memarlar yetişir. Türbələrdə üz baştağların klassik örnəklərini yaradan, Atabəy Eldənizlər dövlətinin baş memarı Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani Yusif Küseyir və Mömünə xatun abidələri ilə qonşu ölkələrə də səsə salmışdı.
Azərbaycan ərazisinin Atabəy Eldənizləri və Şirvanşahlar dövləti hüdudunda cəmlənməsi 12-ci əsrdə Azərbaycan-türk memarlığının yüksəliş mərhələsini müəyyənləşdirir. 10-cu əsrə qədər müəyyən dövrlərdə Azərbaycan və İran ərazisində böyük türk dövlətlərinin paytaxtı olmuş Marağa şəhəri 12-ci əsrdə artıq həm də ölkənin iri bədii-memarlıq mərkəzlərindən birinə çevrilir. Bu zaman baştağların müxtəlif növləri əmələ gəlir ki, sonralar memarlar onları müəyyən qruplara bölür. Abidəni nəzərə çarpdıran 12, 8 və 4 üzlü türbələrin baştağları üz baştağ qrupuna aiddir ki, bunların ən yaxşı nümunələri Marağada 1148-ci ildə tikilmiş Qırmızı Günbəz, Naxçıvanda 1162-ci ildə ucaldılmış Yusif ibn Küseyr türbəsi və yenə Marağada 1328-ci ildə bina olmuş Qaffariyyə abidələri aiddir.
Memarlıq xüsusiyyətləri
1148-ci ildə Marağada tikilmiş Qırmızı Günbəz türbəsi bir neçə cəhətdən dəyərli memarlıq əsəridir. Bu abidə sərdabəsinin ortasında dayaq sütunu olan ən əski abidədir. Azərbaycan memarlıq tarixində kaşı istifadəsinin ilk bəlli örnəyi də bu abidədədir. Həmçinin Azərbaycan memarlıq irsində “memar” ixtisas adına birinci dəfə Qırmızı günbəz türbəsinin tikinti kitabəsində tuş gəlinir. Abidənin müəllifi Bənna Bəndanın oğlu, Memar Möhsünün nəvəsi Bəkr Məhəmməddir. Azərbaycanda tikinti sənətinin yüksək ixtisaslaşma səviyyəsini tutarlı əks etdirən bu fakt XI yüzildə Azərbaycanda memar sülalələrinin olduğunu sübut edir.
Qırmızı günbəz türbəsi ikiqatlı olub həm sərdabə, həm də üst qülləsi planda kvadrat şəkillidir. Sərdabənin ortasında dördbucaqlı sütun qoyulmuş, sütunla sərdabənin bucaqlı sivri profilli tağla birləşdirilərək möhkəm köbələkvari konstruktiv sistem yaradılmışdır. Şərq tərəfdə daş kürsülükdə açılmış kiçik qapı gözündən sərdabənin içinə düşmək olur. Üst gövdə daş kürsülük üstündə qaldırıldığından sərdabə yarımzirzəmi şəklindədir.
Türbənin yerüstü kərpic gövdəsi kubvari tutumlu olub daş kürsü üzərində ucalır. İri daşlarla üzlənmiş kürsü kərpic gövdəni rütubətdən qorumaqla onun daha monumental görünməsinə səbəb olur. Gövdənin şimal divarı ortasında düzbucaqlı qapı gözü olan iri baştağ şəklində işlənmişdir. Qalan üç divarın isə hər birində (həm içəridə, həm də bayırda) qoşa sivri tağça qurulmuşdur. Belə bölgü türbənin görüm ucalığını gücləndirir. Türbənin bayır künclərini qapayan silindrik qülləciklər – kərpic sütunlar da əsasən bədii kompozisiya rolu oynayır. Bu sütunlar Xərrəqan türbələrinin sütunlarına bənzəyib, onlar kimi naxışla üzlənmişdir.
Kərpic gövdənin kubvari biçimi yuxarıda piramidal tutumlarla səkkizüzlü boyuna çevrilir. Vaxtilə bu boyun üzərində piramida biçimli bayır günbəz ucalırmış. Səkkizüzlü boyun tutumunda cəhətlərə yönələn və enişli şəkildə türbənin içinə açılan dörd pəncərə gözü var. Bayır üzlərdəki tağçaların içərisi kərpic hörgü üsulu ilə yaradılan saya naxışlarla doldurulmuşdur. Türbənin şimal baş fasadı daha zəngin bəzədilmişdir. Qapı gözü üstündəki mürəkkəb həndəsi naxış quruluşu gözəl kufi xəttli kitabə zolağı ilə haşiyələnmişdir. Haşiyə kitabədə türbənin sifarişçisi – Azərbaycan hakimi Əbüləziz Mahmud oğlunun adı yazılmışdır. Sivri tağça əyrisinin üstü kərpicdən yığılmış hörmə naxışlarla süslənmişdir. Firuzəyi rəngli kaşılı kərpiclər baş fasadın naxış kopozisiyasını xeyli zənginləşdirmişdir. Ancaq bu türbənin bişmiş kərpicdən ucaldılmış qırmızımtıl koloritinə hiss olunacaq təsir göstərməmişdir. Türbənin adın da məhz inşa zamanı istifadə edilmiş kərpic üzlüyün rəngi müəyyənləşdirmişdir.
Şəkillər
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
- Azərbaycan Arxeologiyası Orta Əsrlər , Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı, 2008. — VI cild. — Səh.: 166.
- Hatim, G.A., "Mimari-i lslami-i ıran dar dawrah-i Saljuqian", Tehran: 2000, s.193-198.
- Hoag, J.D., "lslamic Architecture", Nyu York: Rizzoli, 1987.
- Godard, A., The Art of ıran", Nyu York: Frederick A.Praeger, 1965, s.301-303.
İstinadlar
- "Memar adının və kaşının ilk dəfə işləndiyi abidə". trt.net. 14 iyul 2016. 12 fevral 2019 tarixində .
- . azpress.az. 8 avqust 2014. 2019-02-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Azərbaycan Arxeologiyası Orta Əsrlər (PDF). VI. Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2008. səh. 166. ISBN .
- "Azərbaycan milli memarlığı". anl.az. 24 iyun 2011. 12 fevral 2019 tarixində .
- Hamid Məlikoğlu (10 yanvar 2021).Marağa şəhərinin tarixi abidələri dağılır 2021-12-04 at the Wayback Machine
- "Red Tomb" (ing. ). selcuklumirasi.com. 12 fevral 2019 tarixində .
- "Arazın o tayındakı abidə tariximiz". anl.az. 19 oktyabr 2013. 12 fevral 2019 tarixində .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qirmizi Gunbez Turbesi az ebced قیرمیزی گۆنبز توربهسی fars گنبد سرخ XII esrde Maragada tikilmis qullevari gunbezlerden biri Qirmizi Gunbez turbesi Azerbaycan erazisinde insa olunmus en qedim muselman xatire tikililerinden biri olmaqla yanasi Azerbaycan memarliq tarixinde kasi istifadesinin ilk belli orneyi olan abidedir Azerbaycan memarliq irsinde de memar ixtisasi adina birinci defe Qirmizi Gunbez turbesinin kitabesinde rast gelinir Bu fakt XI XII yuzilliklerde Azerbaycanda memar nesillerinin oldugunu subut edir Qirmizi Gunbez turbesi37 22 53 sm e 46 14 25 s u Olke IranSeher MaragaAidiyyati Boyuk Selcuq imperiyasiMemar Bekir MehemmedSifarisci Azerbaycan hakimi Ebuleziz Mahmud ogluTikilme tarixi 1148UslubuQirmizi Gunbez turbesi Vikianbarda elaqeli mediafayllarTurbenin tarixi12 ci esrde iqametgahi Naxcivanda olan Azerbaycan Atabeyleri dovleti meydana gelir O simaldan Kur cayina qeder Azerbaycanin butun cenub vilayetlerini o cumleden indiki Iran ve Iraqin bir hissesini ehate edirdi Bu dovrde Naxcivan boyuk bir dovletin iqtisadi siyasi ve medeni heyatinin merkezine cevrilir Sehersalma ve xalq senetcileri yuksek seviyyeye qalxir Cemiyyetin zengin tebeqelerinin artan telebatindan ireli gelen insaat ve memarliq isleri genis vuset alir Coxlu mulk ve dini tikililer insa edilir Bu sebebden Azerbaycanda dovrun gorkemli sexsiyyetleri arasinda hem de boyuk memarlar yetisir Turbelerde uz bastaglarin klassik orneklerini yaradan Atabey Eldenizler dovletinin bas memari Ecemi Ebubekr oglu Naxcivani Yusif Kuseyir ve Momune xatun abideleri ile qonsu olkelere de sese salmisdi Azerbaycan erazisinin Atabey Eldenizleri ve Sirvansahlar dovleti hududunda cemlenmesi 12 ci esrde Azerbaycan turk memarliginin yukselis merhelesini mueyyenlesdirir 10 cu esre qeder mueyyen dovrlerde Azerbaycan ve Iran erazisinde boyuk turk dovletlerinin paytaxti olmus Maraga seheri 12 ci esrde artiq hem de olkenin iri bedii memarliq merkezlerinden birine cevrilir Bu zaman bastaglarin muxtelif novleri emele gelir ki sonralar memarlar onlari mueyyen qruplara bolur Abideni nezere carpdiran 12 8 ve 4 uzlu turbelerin bastaglari uz bastag qrupuna aiddir ki bunlarin en yaxsi numuneleri Maragada 1148 ci ilde tikilmis Qirmizi Gunbez Naxcivanda 1162 ci ilde ucaldilmis Yusif ibn Kuseyr turbesi ve yene Maragada 1328 ci ilde bina olmus Qaffariyye abideleri aiddir Memarliq xususiyyetleri1148 ci ilde Maragada tikilmis Qirmizi Gunbez turbesi bir nece cehetden deyerli memarliq eseridir Bu abide serdabesinin ortasinda dayaq sutunu olan en eski abidedir Azerbaycan memarliq tarixinde kasi istifadesinin ilk belli orneyi de bu abidededir Hemcinin Azerbaycan memarliq irsinde memar ixtisas adina birinci defe Qirmizi gunbez turbesinin tikinti kitabesinde tus gelinir Abidenin muellifi Benna Bendanin oglu Memar Mohsunun nevesi Bekr Mehemmeddir Azerbaycanda tikinti senetinin yuksek ixtisaslasma seviyyesini tutarli eks etdiren bu fakt XI yuzilde Azerbaycanda memar sulalelerinin oldugunu subut edir Qirmizi gunbez turbesi ikiqatli olub hem serdabe hem de ust qullesi planda kvadrat sekillidir Serdabenin ortasinda dordbucaqli sutun qoyulmus sutunla serdabenin bucaqli sivri profilli tagla birlesdirilerek mohkem kobelekvari konstruktiv sistem yaradilmisdir Serq terefde das kursulukde acilmis kicik qapi gozunden serdabenin icine dusmek olur Ust govde das kursuluk ustunde qaldirildigindan serdabe yarimzirzemi seklindedir Turbenin yerustu kerpic govdesi kubvari tutumlu olub das kursu uzerinde ucalir Iri daslarla uzlenmis kursu kerpic govdeni rutubetden qorumaqla onun daha monumental gorunmesine sebeb olur Govdenin simal divari ortasinda duzbucaqli qapi gozu olan iri bastag seklinde islenmisdir Qalan uc divarin ise her birinde hem iceride hem de bayirda qosa sivri tagca qurulmusdur Bele bolgu turbenin gorum ucaligini guclendirir Turbenin bayir kunclerini qapayan silindrik qullecikler kerpic sutunlar da esasen bedii kompozisiya rolu oynayir Bu sutunlar Xerreqan turbelerinin sutunlarina benzeyib onlar kimi naxisla uzlenmisdir Kerpic govdenin kubvari bicimi yuxarida piramidal tutumlarla sekkizuzlu boyuna cevrilir Vaxtile bu boyun uzerinde piramida bicimli bayir gunbez ucalirmis Sekkizuzlu boyun tutumunda cehetlere yonelen ve enisli sekilde turbenin icine acilan dord pencere gozu var Bayir uzlerdeki tagcalarin icerisi kerpic horgu usulu ile yaradilan saya naxislarla doldurulmusdur Turbenin simal bas fasadi daha zengin bezedilmisdir Qapi gozu ustundeki murekkeb hendesi naxis qurulusu gozel kufi xettli kitabe zolagi ile hasiyelenmisdir Hasiye kitabede turbenin sifariscisi Azerbaycan hakimi Ebuleziz Mahmud oglunun adi yazilmisdir Sivri tagca eyrisinin ustu kerpicden yigilmis horme naxislarla suslenmisdir Firuzeyi rengli kasili kerpicler bas fasadin naxis kopozisiyasini xeyli zenginlesdirmisdir Ancaq bu turbenin bismis kerpicden ucaldilmis qirmizimtil koloritine hiss olunacaq tesir gostermemisdir Turbenin adin da mehz insa zamani istifade edilmis kerpic uzluyun rengi mueyyenlesdirmisdir SekillerHemcinin baxGoy Gunbez turbesi Dairevi Gunbez turbesi Kafir Gunbed turbesi Uc Gunbez turbesiEdebiyyatAzerbaycan Arxeologiyasi Orta Esrler Baki Serq Qerb nesriyyati 2008 VI cild Seh 166 Hatim G A Mimari i lslami i iran dar dawrah i Saljuqian Tehran 2000 s 193 198 Hoag J D lslamic Architecture Nyu York Rizzoli 1987 Godard A The Art of iran Nyu York Frederick A Praeger 1965 s 301 303 Istinadlar Memar adinin ve kasinin ilk defe islendiyi abide trt net 14 iyul 2016 12 fevral 2019 tarixinde azpress az 8 avqust 2014 2019 02 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Azerbaycan Arxeologiyasi Orta Esrler PDF VI Baki Serq Qerb nesriyyati 2008 seh 166 ISBN 978 9952 448 28 3 Azerbaycan milli memarligi anl az 24 iyun 2011 12 fevral 2019 tarixinde Hamid Melikoglu 10 yanvar 2021 Maraga seherinin tarixi abideleri dagilir 2021 12 04 at the Wayback Machine Red Tomb ing selcuklumirasi com 12 fevral 2019 tarixinde Arazin o tayindaki abide tariximiz anl az 19 oktyabr 2013 12 fevral 2019 tarixinde