Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qida zənciri — canlılar yaşamaq üçün qidalanmalıdırlar. Qida maddələri canlıların böyüməsi, inkişafı, hərəkəti və digər bioloji poseslərini həyata keçirmək üçün enerji mənbəyi rolunu oynayır. Hər bir orqanizm üzvi maddədə olan enerjidən istifadə edir. müəyyən mərhələyə qədər çatdırılır. Enerji ilə zəngin qida qalıqları başqa orqanizmlərin qidasını təşkil edir. Beləliklə, canlıların müxtəlif növləri arasında qida əlaqələri yaranır. Qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddə hazırlayan qida zəncirinin əsas halqasıdır. Bura xlorofil piqmentinə malik bütün canlılar və xemosintezedici bakteriyalar aiddir. Bu canlılar qida zəncirinin başlanğıc halqasını təşkil edir. Quruda yaşayan bitkilər üzərinə düşən Günəş enerjisinin 1%-dən istifadə edərək üzvi maddələr hazırlayır. Otyeyən heyvanlar bitkilərlə qidalanaraq qida zəncirini davam etdirir. Bu heyvanların ifrazatı və cəsədləri ilə müxtəlif cücülər və mikroorqanizmlər qidalanır. Təbii şəraitdə qida əlaqələri çoxşaxəli olur. Belə ki, canlılar arasında mövcud olan trofik əlaqələrə (yunanca “trofe” - qida) ətyeyən heyvanlar və parazitlər də qoşulur. Zəncirin bütün halqalarının həyat fəaliyyəti nəticəsində üzvi qalıqlar əmələ gəlir. Redusentlər isə qalıqları minerallaşdıraraq torpağa qaytarır..
Qida zəncirinin uzunluğu
Qida zəncirinin birinci dərəcəli konsumentlərinə bitki ilə qidalanan heyvanlar və həşəratlar: maral, cüyür, dəvə, dovşan, siçan, çəyitkə, şala, may böcəyi , yosunlarla qidalanan balıqlar və s. aid edilir. İkincili dərəcəli konsumentlər isə birinci dərəcəli konsumentlərlə qidalanan canlılardır. Üçüncü dərəcəli konsumentlər isə, əsasən, yırtıcılardır. Qeyd etmək lazımdır ki, təbii şəraitdə qida zənciri mürəkkəb qidalanma şəbəkəsi əmələ gətirir. Bir növ bir neçə qida mənbəyindən istifadə edir. Ona görə də bir növün yox olması biogeosenozun dağılmasına və ya əvəz olunmasına səbəb olmur.
Çoxşaxəli mürəkkəb qida zənciri
Göstərilən qida zəncirində əlaqədə ayrıqotunun və ya maralın olmaması qida zəncirinin dağılması ilə nəticələnmir. Belə ki, maralın qidasını yalnız ayrıqotu, canavarın qidasını isə yalnız maral təşkil etmir. Biogeosenozda növ müxtəlifliyi nə qədər çox olarsa, o daha davamlı olar. Qida zəncirinin öyrənilməsi insanların canlılara münasibətini dəyişir. Məlum olmuşdur ki, yırtıcı heyvanların məhv edilməsi nəticəsində mürəkkəb qida zənciri dağıla bilər, beləliklə, mövcud biogeosenozlar məhv olar. Canavarların yırtıcı olmağı, onların, əsasən, dırnaqlı heyvanlarla qidalandığı məlumdur. Ancaq müşahidələr göstərmişdir ki, canavarların kökünün kəsildiyi ərazidə dırnaqlılar azalmağa başlamışlar. Müəyyən olunmuşdur ki, canavarlar xəstə heyvanları tutub yeməklə dırnaqlılar arasında epidemiyaların yayılmasının qarşısını alır. Tozlayıcı həşəratlar məhv edilərsə, bitkilər tozlanmaz, onların sayı azalar. Bu da bitki ilə qidalanan cücülərin azalmasına səbəb olar. Cücülərin azalması qurbağaların, qurbağaların sayının azalması isə ilanların sayının azalmasına gətirib çıxarır. Bunun nəticəsində cücülər sürətlə çoxaldığından yaşıl kütlələri məhv edirlər, beləliklə də biogeosenoz dağılır.
Qida zənciri halqası
Qida zəncirinin bir halqasından digərinə keçdikdə biokütlənin həcmi, enerjinin miqdarı, canlıların sayı azalır. Canlıların qidasından bədənlərinə keçən enerji 5-20% olur. Bu, ekoloji piramida qaydası adlanır. Qida zəncirinin halqalarında üzvi maddənin miqdarına görə biokütlə piramidası, fərdlərin sayına görə say piramidası, enerji miqdarına görə enerji piramidası tərtib edilir. Məsələn, göl biogeosenozunda qida zəncirinin ilk halqasını təşkil edən fitoplanktonlar zooplanktonların qidasını təşkil edir. Zooplanktonların aldıqları qidanın hamısı onlarla qidalanan balıqlara keçmir. Qəbul edilən qidanın bir qismindən hüceyrələrin qurulmasında, digər qismindən isə həyat fəaliyyəti üçün lazım olan enerji əldə etmək üçün istifadə olunur. Qida zəncirinin ilk halqasından sonuncu halqaya doğru getdikcə qida və enerjinin miqdarı azalır.
Eyni qayda ilə enerji piramidası da qurmaq mümkündür. Ekoloji piramidaları nəzərdən keçirərək belə nəticəyə gəlmək olar ki, piramidanın ilk halqasından sonuncuya doğru getdikcə:
- ümumi biokütlə azalır;
- növ sayı azalır;
- ehtiyat halında toplanan qidanın miqdarı azalır;
- enerji itkisi azalır.
İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində istifadə etdiyi zəhərli maddələr bəzən çoxşaxəli qida zənciri vasitəsilə onun özünün zəhərlənməsinə səbəb olur. Bu maddələr yağış suları ilə su hövzələrinə axaraq balıqlara, onlardan isə insan orqanizminə keçir. Bu kimyəvi maddələr meyvələrlə, tərəvəz və göyərtilərlə, heyvanların əti və südü vasitəsilə də insanın orqanizminə keçə bilir. Hətta orqanizmə keçən bu zərərli birləşmələr çox vaxt genotipə təsir göstərir və müxtəlif irsi xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Ekoloji piramidada dəyişikliklər müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər:
- Xəstəlik, hava şəraiti, qanunsuz ov, mühit çirkliliyi və s. kimi səbəblərdən ekoloji piramida dağıla bilir.
- Quraqlıq, şaxta, meşələrin qırılması, hava, su, torpağın çirkliliyi piramidanın ilk halqasını təşkil edən bitkiləri azaldır.
- Otyeyən heyvanların azalması bitkilərin artması ilə nəticələnir.
- Zərərli böcək və çəyirtkələrin sayının artması quşların sayının azalması nəticəsində baş verir
Bütün bunlar bioloji tarazlığı pozur. Qida zənciri. Ekoloji sistemdə orqanizmlərdən biri digərinin qidasını təşkil edir və nəticədə qidada olan enerji bir orqanizmdən digərinə ötürülür. Beləliklə, qida zənciri yaranır. Qida zəncirinə daxil olan ilkin həlqə produsentlərdən ibarət olur. Produsentlər birincidərəcəli konsumentlərin, bunlar isə, öz növbəsində, ikincidərəcəli konsumentlərin və s.-nin qidasını təşkil edir. Qida zəncirinin hər bir sonrakı həlqəsində qidada olan enerjinin 80–95%-i istilik şəklində ətraf mühitə yayılır. Bunun nəticəsində enerji itkisi baş verdiyindən qida zənciri 4–5 həlqədən çox olmur.
İstinadlar
- (az.). https://www.e-derslik.edu.az/. 12.02.2021. Archived from the original on 2022-01-22. İstifadə tarixi: 2021-02-04.
- Briand, F.; Cohen, J. E. (PDF). . 238 (4829). 1987: 956–960. Bibcode:1987Sci...238..956B. doi:10.1126/science.3672136. PMID 3672136. 2012-04-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- Post, D. M.; Pace, M. L.; Haristis, A. M. "Parasites dominate food web links". Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (30). 2006: 11211–11216. Bibcode:2006PNAS..10311211L. doi:10.1073/pnas.0604755103. PMC 1544067. PMID 16844774.
- "The Food Chain". www2.nau.edu. 2022-09-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-05-04.
- Rowland, Freya E.; Bricker, Kelly J.; Vanni, Michael J.; González, María J. "Light and nutrients regulate energy transfer through benthic and pelagic food chains". . Nordic Foundation Oikos. 124 (12). 2015-04-13: 1648–1663. doi:10.1111/oik.02106. ISSN 1600-0706. İstifadə tarixi: 2019-10-25 – ResearchGate vasitəsilə.
- Elton, C. S. Animal Ecology. London, UK.: Sidgwick and Jackson. 1927. ISBN .
- Vander Zanden, M. J.; Shuter, B. J.; Lester, N.; Rasmussen, J. B. (PDF). . 154 (4). 1999: 406–416. doi:10.1086/303250. PMID 10523487. 2016-03-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-12.
Ədəbiyyat
- Трофическая цепь / Биологический энциклопедический словарь / глав. ред. М. С. Гиляров. — М.: Советская энциклопедия, 1986. — С. 648—649.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qida zenciri canlilar yasamaq ucun qidalanmalidirlar Qida maddeleri canlilarin boyumesi inkisafi hereketi ve diger bioloji poseslerini heyata kecirmek ucun enerji menbeyi rolunu oynayir Her bir orqanizm uzvi maddede olan enerjiden istifade edir mueyyen merheleye qeder catdirilir Enerji ile zengin qida qaliqlari basqa orqanizmlerin qidasini teskil edir Belelikle canlilarin muxtelif novleri arasinda qida elaqeleri yaranir Qeyri uzvi maddelerden uzvi madde hazirlayan qida zencirinin esas halqasidir Bura xlorofil piqmentine malik butun canlilar ve xemosintezedici bakteriyalar aiddir Bu canlilar qida zencirinin baslangic halqasini teskil edir Quruda yasayan bitkiler uzerine dusen Gunes enerjisinin 1 den istifade ederek uzvi maddeler hazirlayir Otyeyen heyvanlar bitkilerle qidalanaraq qida zencirini davam etdirir Bu heyvanlarin ifrazati ve cesedleri ile muxtelif cuculer ve mikroorqanizmler qidalanir Tebii seraitde qida elaqeleri coxsaxeli olur Bele ki canlilar arasinda movcud olan trofik elaqelere yunanca trofe qida etyeyen heyvanlar ve parazitler de qosulur Zencirin butun halqalarinin heyat fealiyyeti neticesinde uzvi qaliqlar emele gelir Redusentler ise qaliqlari minerallasdiraraq torpaga qaytarir Qida zenciriQida zencirinin uzunluguQida zencirinin birinci dereceli konsumentlerine bitki ile qidalanan heyvanlar ve heseratlar maral cuyur deve dovsan sican ceyitke sala may boceyi yosunlarla qidalanan baliqlar ve s aid edilir Ikincili dereceli konsumentler ise birinci dereceli konsumentlerle qidalanan canlilardir Ucuncu dereceli konsumentler ise esasen yirticilardir Qeyd etmek lazimdir ki tebii seraitde qida zenciri murekkeb qidalanma sebekesi emele getirir Bir nov bir nece qida menbeyinden istifade edir Ona gore de bir novun yox olmasi biogeosenozun dagilmasina ve ya evez olunmasina sebeb olmur Coxsaxeli murekkeb qida zenciri Gosterilen qida zencirinde elaqede ayriqotunun ve ya maralin olmamasi qida zencirinin dagilmasi ile neticelenmir Bele ki maralin qidasini yalniz ayriqotu canavarin qidasini ise yalniz maral teskil etmir Biogeosenozda nov muxtelifliyi ne qeder cox olarsa o daha davamli olar Qida zencirinin oyrenilmesi insanlarin canlilara munasibetini deyisir Melum olmusdur ki yirtici heyvanlarin mehv edilmesi neticesinde murekkeb qida zenciri dagila biler belelikle movcud biogeosenozlar mehv olar Canavarlarin yirtici olmagi onlarin esasen dirnaqli heyvanlarla qidalandigi melumdur Ancaq musahideler gostermisdir ki canavarlarin kokunun kesildiyi erazide dirnaqlilar azalmaga baslamislar Mueyyen olunmusdur ki canavarlar xeste heyvanlari tutub yemekle dirnaqlilar arasinda epidemiyalarin yayilmasinin qarsisini alir Tozlayici heseratlar mehv edilerse bitkiler tozlanmaz onlarin sayi azalar Bu da bitki ile qidalanan cuculerin azalmasina sebeb olar Cuculerin azalmasi qurbagalarin qurbagalarin sayinin azalmasi ise ilanlarin sayinin azalmasina getirib cixarir Bunun neticesinde cuculer suretle coxaldigindan yasil kutleleri mehv edirler belelikle de biogeosenoz dagilir Qida zenciri halqasiQida zencirinin bir halqasindan digerine kecdikde biokutlenin hecmi enerjinin miqdari canlilarin sayi azalir Canlilarin qidasindan bedenlerine kecen enerji 5 20 olur Bu ekoloji piramida qaydasi adlanir Qida zencirinin halqalarinda uzvi maddenin miqdarina gore biokutle piramidasi ferdlerin sayina gore say piramidasi enerji miqdarina gore enerji piramidasi tertib edilir Meselen gol biogeosenozunda qida zencirinin ilk halqasini teskil eden fitoplanktonlar zooplanktonlarin qidasini teskil edir Zooplanktonlarin aldiqlari qidanin hamisi onlarla qidalanan baliqlara kecmir Qebul edilen qidanin bir qisminden huceyrelerin qurulmasinda diger qisminden ise heyat fealiyyeti ucun lazim olan enerji elde etmek ucun istifade olunur Qida zencirinin ilk halqasindan sonuncu halqaya dogru getdikce qida ve enerjinin miqdari azalir Eyni qayda ile enerji piramidasi da qurmaq mumkundur Ekoloji piramidalari nezerden kecirerek bele neticeye gelmek olar ki piramidanin ilk halqasindan sonuncuya dogru getdikce umumi biokutle azalir nov sayi azalir ehtiyat halinda toplanan qidanin miqdari azalir enerji itkisi azalir Insanin teserrufat fealiyyeti neticesinde istifade etdiyi zeherli maddeler bezen coxsaxeli qida zenciri vasitesile onun ozunun zeherlenmesine sebeb olur Bu maddeler yagis sulari ile su hovzelerine axaraq baliqlara onlardan ise insan orqanizmine kecir Bu kimyevi maddeler meyvelerle terevez ve goyertilerle heyvanlarin eti ve sudu vasitesile de insanin orqanizmine kece bilir Hetta orqanizme kecen bu zererli birlesmeler cox vaxt genotipe tesir gosterir ve muxtelif irsi xesteliklerin yaranmasina sebeb olur Ekoloji piramidada deyisiklikler muxtelif sebeblerden bas vere biler Xestelik hava seraiti qanunsuz ov muhit cirkliliyi ve s kimi sebeblerden ekoloji piramida dagila bilir Quraqliq saxta meselerin qirilmasi hava su torpagin cirkliliyi piramidanin ilk halqasini teskil eden bitkileri azaldir Otyeyen heyvanlarin azalmasi bitkilerin artmasi ile neticelenir Zererli bocek ve ceyirtkelerin sayinin artmasi quslarin sayinin azalmasi neticesinde bas verir Butun bunlar bioloji tarazligi pozur Qida zenciri Ekoloji sistemde orqanizmlerden biri digerinin qidasini teskil edir ve neticede qidada olan enerji bir orqanizmden digerine oturulur Belelikle qida zenciri yaranir Qida zencirine daxil olan ilkin helqe produsentlerden ibaret olur Produsentler birincidereceli konsumentlerin bunlar ise oz novbesinde ikincidereceli konsumentlerin ve s nin qidasini teskil edir Qida zencirinin her bir sonraki helqesinde qidada olan enerjinin 80 95 i istilik seklinde etraf muhite yayilir Bunun neticesinde enerji itkisi bas verdiyinden qida zenciri 4 5 helqeden cox olmur Istinadlar az https www e derslik edu az 12 02 2021 Archived from the original on 2022 01 22 Istifade tarixi 2021 02 04 Briand F Cohen J E PDF 238 4829 1987 956 960 Bibcode 1987Sci 238 956B doi 10 1126 science 3672136 PMID 3672136 2012 04 25 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Post D M Pace M L Haristis A M Parasites dominate food web links Proceedings of the National Academy of Sciences 103 30 2006 11211 11216 Bibcode 2006PNAS 10311211L doi 10 1073 pnas 0604755103 PMC 1544067 PMID 16844774 The Food Chain www2 nau edu 2022 09 22 tarixinde Istifade tarixi 2019 05 04 Rowland Freya E Bricker Kelly J Vanni Michael J Gonzalez Maria J Light and nutrients regulate energy transfer through benthic and pelagic food chains Nordic Foundation Oikos 124 12 2015 04 13 1648 1663 doi 10 1111 oik 02106 ISSN 1600 0706 Istifade tarixi 2019 10 25 ResearchGate vasitesile Elton C S Animal Ecology London UK Sidgwick and Jackson 1927 ISBN 0 226 20639 4 Vander Zanden M J Shuter B J Lester N Rasmussen J B PDF 154 4 1999 406 416 doi 10 1086 303250 PMID 10523487 2016 03 04 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 02 12 EdebiyyatTroficheskaya cep Biologicheskij enciklopedicheskij slovar glav red M S Gilyarov M Sovetskaya enciklopediya 1986 S 648 649