Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qars müqaviləsi (ing. Treaty of Kars; türk. Kars Antlaşması; rus. Карсский договор) — Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası ilə Türkiyə arasında 13 oktyabr 1921-ci ildə bağlanmış sülh müqaviləsi.
1921-ci il mart ayının 16-da Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi (1923-cü ildə qurulacaq Türkiyə Cümhuriyyətinin sələfi) arasında bağlanmış Moskva sülh müqaviləsinin tələblərinin yerinə yetirilməsi çərçivəsində həmin il oktyabr ayının 13-də Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan SSR-nin daxil olduğu Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası ilə Türkiyə arasında Qars şəhərində imzalanan sülh müqaviləsi. Müqavilə 1922-ci il sentyabr ayının 11-də qüvvəyə minmiş və bitmə müddəti müəyyənləşdirilməmişdir.
Qars müqaviləsini imzalayanlar
Bir tərəfdə Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası və Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası hökumətləri və o biri tərəfdə Türkiyə Böyük Millət Məclisi Hökuməti millətlərin qardaşlığına və xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ prinsiplərinə şərik çıxan, hər iki tərəfin qarşılıqlı maraqlarına əsaslanan daimi səmimi qarşılıqlı münasibətlərdən və fasiləsiz səmimi dostluq qurmaq istəyindən ruhlanaraq Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının iştirakı ilə dostluq haqqında müqavilə bağlamaq qərarına gəlmiş və bunun üçün öz Müvəkkillərini təyin etmişlər: Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının hökuməti: , xalq xarici işlər komissarı; , xalq daxili işlər komissarı. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının hökuməti: Behbud Şahtaxtinski, xalq dövlət nəzarəti komissarı. Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikasının hökuməti: , xalq hərbi-dəniz işləri komissarı; Aleksandr Svanidze xalq xarici işlər komissarı və xalq maliyyə işləri komissarı. Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökuməti: Kazım Qarabəkir Paşa, Böyük Millət Məclisində Ədirnədən millət vəkili, Şərq Cəbhəsi komandanı; Vəli bəy, Böyük Millət Məclisində Burdurdan millət vəkili; Muxtar bəy, İctimai İşlər Stats-Sekretarının keçmiş müavini; Məmduh Şövkət bəy, Türkiyənin Azərbaycanda səlahiyyətli nümayəndəsi. Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının hökuməti: Yakov Qanetski, Latviyada səlahiyyətli nümayəndə.
Qars müqaviləsi və erməni narazılıqları
Qars danışıqları və müqaviləsi, onun ayrı-ayrı maddələri Ermənistan və diaspor erməniləri tərəfindən birmənalı qəbul olunmadı. Əgər "Sovet Ermənistanı" qəzeti "Qars sülh konfransı" adlı yazısında (27.IX.1921) bu danışıqları Ermənistanın müstəqilliyini möhkəmləndirə biləcək bir akt kimi qiymətləndirirdisə, əks mövqedə dayanan qüvvələr və onların mətbu orqanları məsələyə başqa səpkidən yanaşırdılar.
Təbrizdə çıxan "Pərdə götürülmüşdür" adlı baş məqaləsi (13.XI.1921) bu baxımdan olduqca maraqlıdır. Orada yazılırdı ki, şanlı Qızıl ordunun komandanları Sovet federasiyasının tərkibinə daxil olan Ermənistanın mübahisəsiz hissəsini təşkil edən 1914-cü il sərhədlərində belə dayana və hətta balaca Naxçıvanı kamalçıların caynaqlarından qopara bilmədilər.
Məqalədə Qars müqaviləsinin nəinki Ermənistana, habelə Rusiyanın özünə də heç nə vermədiyi və sanki türk qoşunlarının təntənə ilə Moskvaya daxil olaraq məğlub Rusiyaya öz iradələrini diqtə etdirmələri təsiri bağışladığı göstərilirdi. Bu yazı belə bir sonluqla bitirdi: erməni xalqının "xilaskar Rusiyaya" bəslədiyi ümidlər sadəcə yalandır və Rusiya digər imperialist dövlətlərindən özünün fərsizliyi və kütlüyü ilə fərqlənir; Ermənistan da onun qurbanıdır.
Daşnakların orqanı "Çakatamart"ın "Ermənistanda vəziyyət" adlı yazısında (6.XII.1921) Qars konfransının qərarlarından yalnız azərbaycanlıların razı qaldıqları bildirilirdi. Bütün bunlar, sözsüz, daşnak təbliğatı idi və tarixin sübuta yetirdiyi kimi, Rusiya zamanın və şəraitin, habelə öz siyasi məqsədlərinin imkan verdiyi səviyyədə Ermənistan üçün çox şey eləmişdi və edirdi də.
Qars müqaviləsinin nəticələrindən narazı qalan və onun ermənilər üçün xeyirsiz olmasından (Naxçıvan bölgəsi, habelə digər ərazilərin ələ keçirilə bilməməsi və s.) şikayətlənən Ermənistandakı müəyyən dairələr və diaspor sakitləşməyərək başqa arxalar, vasitə və üsullar axtarışına girişmişdilər. Onlar hələ Moskva və Qars müqavilələri arasındakı bir dövrdə Millətlər Liqası cəmiyyətlərinin Cenevrədə keçirilən qurultayının (VI.1921) belə bir qətnamə qəbul etməsinə nail oldular: erməni millətinin müdafiəsi və inkişafı beynəlxalq ədalətin borcudur və erməni məsələsini ədalətlə həll etmədən Şərqdə sülh yaratmaq mümkün deyildir.
Türkiyənin "Vəqt" qəzetinin (30.X.1921) belə bir məlumatından aydın olur ki, "erməni məsələsi" Vaşinqton konfransının (12.XI.1921-6.II.1922) gündəliyinə daxil edilmədiyindən Amerika erməniləri, ümumiyyətlə, Yaxın Şərq və o cümlədən də, həmin problemin orada müzakirəsinə çalışırdılar. Erməni milli demokratlarının orqanı "Joqovurdi Dzaiyn" qəzetində (22.XII.1921) aşağıdakı maraqlı məlumatlar dərc olunmuşdu:
1921-ci il noyabrın 21-də erməni milli demokratlarının və gənc hnçakçıların nümayəndələri (B.Kurkçan, V.Malkolm – Roma və Londondakı keçmiş İran səfiri Mirzə Mülkümxan Mamikonyanın oğlu, Amerika Erməniləri İttifaqı Siyasi şöbəsinin üzvləri və katibi Q.Papazyan) "Ermənistan-Amerika komitəsi"nin katibi Montqomerinin vasitəçiliyi və həmin komitənin sədrinin müşayiətilə ABŞ prezidenti U.Hardinqin qəbuluna (21.XI.1921) gedərək Türkiyə Ermənistanının azad olunmasını tələb etmişdilər. Elə həmin gün Dövlət katibi A.Brianın qəbulunda olan daşnakların nümayəndələri isə Rusiya Ermənistanının azad edilməsi tələbini qoymuşdular.
Hər iki görüş zamanı gedən müzakirələrdən bəlli olur ki, ermənilər Moskva və Qars müqavilələrinə məhəl qoymayaraq öz qonşularına, o cümlədən də Azərbaycana və onun Naxçıvan bölgəsinə dair ərazi iddialarını təkrarən müdafiə etmişdilər. Qars konfransından sonra qaldırılan "erməni məsələsi" ilə bağlı Atatürkün bir fikrini burada xatırlatmaq yerinə düşərdi. O, çıxışlarından birində (1.III.1922) demişdi ki, bizim Şərqdəki faktiki vəziyyətimiz Qars müqaviləsilə hüquqi forma almışdır və bu müqavilə Sevr müqaviləsinin tətbiqolunmazlığını sübut edən amillərdən biridir, "erməni məsələsi" deyilən bu məsələ isə özünün ən düzgün həllini Qars müqaviləsində tapmışdır.
Ermənilərin hədsiz və eyni zamanda imkanları ilə əsla uzlaşmayan iddiaları Qərbin müəyyən dairələrində də birmənalı qarşılanmırdı. Məsələn, vaxtilə Ermənistana ABŞ-nin Ali komissarı təyin olunan polkovnik U.Haskel erməni xalqını "peşəkar dilənçi" şəklində səciyyələndirərək yazırdı ki, ermənilər oğru, yalançı, tamamilə alçalmış, özlərinə yardım göstərməyi bacarmayan və bir-birlərinə kömək etmək istəməyən və hər cür minnətdarlıq duyğularından yoxsul olan kimsələrdilər; erməni xalqı arasında yurd duyğusu olmadığı kimi, ölkəni idarə etmək qabiliyyəti, inkişaf üçün pul və mənbə də yoxdur; qaçqınlar üçün açılan xəstəxanalardakı naxoşlara muzdla baxan ermənilər dava-dərmanları oğurlayaraq satırlar və s. İngiltərənin Xarici İşlər naziri Lord C.Kerzon erməni liderlərini "dəyərsiz kimsələr" adlandırırdı. Həmin nazirliyin müşaviri Hardinq isə ermənilərin xarakterini yaxşı bildiyindən onların hərəkətlərinə təəccüblənmədiyini söyləmişdi.
Qars müqaviləsinin ləğvinə uğursuz cəhdlər
II Dünya müharibəsindən sonra SSRİ Qars müqaviləsinin ləğv olunmasına və Türkiyəyə verilmiş ərazilərin geri qaytarılmasına cəhd göstərdi.
1945-ci ilin iyununda SSRİ-nin Xarici işlər naziri V.Molotov Moskvadakı Türkiyə səfirinə Türkiyəyə verilmiş ərazilərin geri qaytarılması tələbi ilə müraciət etdi. Bu tələb Türkiyəni çıxılmaz vəziyyətdə qoyurdu: o, bir tərəfdən faşizm üzərində qələbədən sonra beynəlxalq nüfuzunu daha da artırmış SSRİ ilə münasibətləri korlamaq, digər tərəfdən isə mübahisəli ərazilərdən əl çəkmək istəmirdi. Bəzi ingilis diplomatları hələ 1939-cu ildə SSRİ-nin Qars müqaviləsinin ləğvi məsələsini gündəmə gətirəcəyini proqnozlaşdırmışdı. Türkiyə müharibədən sonra fövqəlgüc kimi meydana çıxan Sovet İttifaqı ilə müharibəyə başlamaq istəmirdi. Artıq 1945-ci ilin payızında Qafqazdakı Sovet qoşunları Türkiyəyə hücuma başlamaq üçün əmr gözləyirdilər.
Hətta SSRİ iddiaları ermənilər tərəfindən II Dünya Müharibəsinin qalib dövlətlərinin liderlərinə də çatdırılmışdı. Lakin İngiltərənin baş naziri U.Çörçill buna qarşı çıxış etdi, çünki əlavə ərazilərin əldə edilməsi onsuz da müharibədən sonra nüfuzunu artırmış SSRİ-nin öz təsirini daha da möhkəmləndirməsinə təkan verə bilərdi. ABŞ Prezidenti H.Truman isə məsələnin başqa tərəflərə aidiyyəti olmamasına əsaslanaraq bitərəflik nümayiş etdirməyi üstün tutdu. Nəhayət, SSRİ Türkiyəyə qarşı olan ərazi iddialarından əl çəkdi.
2016-cı ildə bəzi rus deputatların müqavilənin ləğvi ilə bağlı tələbləri KİV-də gündəmə gəlmişdir.
Xatirəsi
Müqavilənin 90 illiyi ilə əlaqədar "21-ci ilin payızı" adlı film çəkilmişdir.
İstinadlar
- . 2016-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-08.
- "Qars müqaviləsi haqqında "1921-ci ilin payızı" filmi çəkilir". Lent.az (az.). 13 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 13 may 2024.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Sevda İsmayıllı. "«Qars müqaviləsi» belə imzalandı və ya Beriyanın güllələdiyi adam" (az.). azadliq.org. 2014-10-13. İstifadə tarixi: 2014-10-20.
- . (az.). kaspi.az. Archived from the original on 2008-04-01. İstifadə tarixi: 2014-10-20.
- Qars müqaviləsi və Tağı bəy Şəfiyev - I Film
- Musa Qasımlı. Azərbaycan-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (aprel 1920-ci il-dekabr 1922-ci il). Bakı: Mütərcim, 1998, 7,5 ç.v.
- Musa Qasımlı. Ermənistanın sovetləşdirilməsindən Azərbaycan ərazilərinin işğalınadək erməni iddiaları: tarix-olduğu kimi (1920–1994-cü illər). Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu, 2016. – 520 səh.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qars muqavilesi ing Treaty of Kars turk Kars Antlasmasi rus Karsskij dogovor Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasi ile Turkiye arasinda 13 oktyabr 1921 ci ilde baglanmis sulh muqavilesi ZSFSR in ve Turkiyenin Qars muqavilesinde gosterilen serhedleriQars muqavilesinin 90 illiyi munasibetile buraxilmis poct markasi 1921 ci il mart ayinin 16 da Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasi ile Turkiye Boyuk Millet Meclisi 1923 cu ilde qurulacaq Turkiye Cumhuriyyetinin selefi arasinda baglanmis Moskva sulh muqavilesinin teleblerinin yerine yetirilmesi cercivesinde hemin il oktyabr ayinin 13 de Azerbaycan Ermenistan ve Gurcustan SSR nin daxil oldugu Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasi ile Turkiye arasinda Qars seherinde imzalanan sulh muqavilesi Muqavile 1922 ci il sentyabr ayinin 11 de quvveye minmis ve bitme muddeti mueyyenlesdirilmemisdir Qars muqavilesini imzalayanlarBir terefde Ermenistan Sovet Sosialist Respublikasi Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasi ve Gurcustan Sovet Sosialist Respublikasi hokumetleri ve o biri terefde Turkiye Boyuk Millet Meclisi Hokumeti milletlerin qardasligina ve xalqlarin oz muqedderatini teyin etmek huququ prinsiplerine serik cixan her iki terefin qarsiliqli maraqlarina esaslanan daimi semimi qarsiliqli munasibetlerden ve fasilesiz semimi dostluq qurmaq isteyinden ruhlanaraq Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikasinin istiraki ile dostluq haqqinda muqavile baglamaq qerarina gelmis ve bunun ucun oz Muvekkillerini teyin etmisler Ermenistan Sovet Sosialist Respublikasinin hokumeti xalq xarici isler komissari xalq daxili isler komissari Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasinin hokumeti Behbud Sahtaxtinski xalq dovlet nezareti komissari Gurcustan Sovet Sosialist Respublikasinin hokumeti xalq herbi deniz isleri komissari Aleksandr Svanidze xalq xarici isler komissari ve xalq maliyye isleri komissari Turkiye Boyuk Millet Meclisi hokumeti Kazim Qarabekir Pasa Boyuk Millet Meclisinde Edirneden millet vekili Serq Cebhesi komandani Veli bey Boyuk Millet Meclisinde Burdurdan millet vekili Muxtar bey Ictimai Isler Stats Sekretarinin kecmis muavini Memduh Sovket bey Turkiyenin Azerbaycanda selahiyyetli numayendesi Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikasinin hokumeti Yakov Qanetski Latviyada selahiyyetli numayende Qars muqavilesi ve ermeni naraziliqlariQars danisiqlari ve muqavilesi onun ayri ayri maddeleri Ermenistan ve diaspor ermenileri terefinden birmenali qebul olunmadi Eger Sovet Ermenistani qezeti Qars sulh konfransi adli yazisinda 27 IX 1921 bu danisiqlari Ermenistanin musteqilliyini mohkemlendire bilecek bir akt kimi qiymetlendirirdise eks movqede dayanan quv veler ve onlarin metbu orqanlari meseleye basqa sepkiden yanasirdilar Tebrizde cixan Hayk qezetinin Perde goturul mus dur adli bas meqalesi 13 XI 1921 bu baximdan olduqca maraqlidir Orada yazilirdi ki sanli Qizil ordunun komandanlari Sovet federasiyasinin terkibine daxil olan Ermenis tanin mubahisesiz hissesini teskil eden 1914 cu il serhedlerinde bele dayana ve hetta balaca Naxcivani kamalcilarin cay naqlarindan qopara bilmediler Meqalede Qars muqavi lesinin neinki Ermenistana habele Rusiyanin ozune de hec ne vermediyi ve sanki turk qosunlarinin tentene ile Mos kvaya daxil olaraq meglub Rusiyaya oz iradelerini diqte etdirmeleri tesiri bagisladigi gosterilirdi Bu yazi bele bir sonluqla bitirdi ermeni xalqinin xilaskar Rusiyaya beslediyi umidler sadece yalandir ve Rusiya diger imperialist dovletlerinden ozunun fersizliyi ve kutluyu ile ferqlenir Ermenis tan da onun qurbanidir Dasnaklarin orqani Cakatamart in Ermenistanda veziyyet adli yazisinda 6 XII 1921 Qars konfransinin qerarlarindan yalniz azerbaycanlilarin razi qaldiqlari bildirilirdi Butun bunlar sozsuz dasnak tebligati idi ve tarixin subuta yetirdiyi kimi Rusiya zamanin ve seraitin habele oz siyasi meqsedlerinin imkan verdiyi seviyyede Ermenistan ucun cox sey elemisdi ve edirdi de Qars muqavilesinin neticelerinden narazi qalan ve onun ermeniler ucun xeyirsiz olmasindan Naxcivan bolgesi habele diger erazilerin ele kecirile bilmemesi ve s sikayetlenen Ermenistandaki mueyyen daireler ve diaspor sakitlesmeyerek basqa arxalar vasite ve usullar axtarisina girismisdiler Onlar hele Moskva ve Qars muqavileleri arasindaki bir dovrde Milletler Liqasi cemiyyetlerinin Cenevrede kecirilen qurultayinin VI 1921 bele bir qetname qebul etmesine nail oldular ermeni milletinin mudafiesi ve inkisafi beynelxalq edaletin borcudur ve ermeni meselesini edaletle hell etmeden Serqde sulh yaratmaq mumkun deyildir Turkiyenin Veqt qezetinin 30 X 1921 bele bir melumatindan aydin olur ki ermeni meselesi Vasinqton konfransinin 12 XI 1921 6 II 1922 gundeliyine daxil edilmediyinden Amerika ermenileri umumiyyetle Yaxin Serq ve o cumleden de hemin problemin orada muzakiresine calisirdilar Ermeni milli demokratlarinin orqani Joqovurdi Dzaiyn qezetinde 22 XII 1921 asagidaki maraqli melumatlar derc olunmusdu 1921 ci il noyabrin 21 de ermeni milli demokratlarinin ve genc hncakcilarin numayendeleri B Kurkcan V Mal kolm Roma ve Londondaki kecmis Iran sefiri Mirze Mul kumxan Mamikonyanin oglu Amerika Ermenileri Ittifaqi Siyasi sobesinin uzvleri ve katibi Q Papazyan Ermenistan Amerika komitesi nin katibi Montqomerinin vasiteciliyi ve hemin komitenin sedrinin musayietile ABS prezidenti U Har dinqin qebuluna 21 XI 1921 gederek Turkiye Erme nistaninin azad olunmasini teleb etmisdiler Ele hemin gun Dovlet katibi A Brianin qebulunda olan dasnaklarin nu ma yendeleri ise Rusiya Ermenistaninin azad edilmesi telebini qoymusdular Her iki gorus zamani geden muzakirelerden belli olur ki ermeniler Moskva ve Qars muqavilelerine mehel qoymayaraq oz qonsularina o cumleden de Azerbaycana ve onun Naxcivan bolgesine dair erazi iddialarini tekraren mu dafie etmisdiler Qars konfransindan sonra qaldirilan er meni meselesi ile bagli Ataturkun bir fikrini burada xatirlatmaq yerine duserdi O cixislarindan birinde 1 III 1922 demisdi ki bizim Serqdeki faktiki veziyyetimiz Qars muqavilesile huquqi forma almisdir ve bu muqavile Sevr muqavilesinin tetbiqolunmazligini subut eden amillerden biridir ermeni meselesi deyilen bu mesele ise ozunun en duzgun hellini Qars muqavilesinde tapmisdir Ermenilerin hedsiz ve eyni zamanda imkanlari ile esla uzlasmayan iddialari Qerbin mueyyen dairelerinde de birmenali qar silanmirdi Meselen vaxtile Ermenistana ABS nin Ali ko mis sari teyin olunan polkovnik U Haskel ermeni xalqini pe sekar dilenci seklinde seciyyelendirerek yazirdi ki ermeniler ogru yalanci tamamile alcalmis ozlerine yardim gos ter me yi bacarmayan ve bir birlerine komek etmek istemeyen ve her cur minnetdarliq duygularindan yoxsul olan kimselerdiler er meni xalqi arasinda yurd duygusu olmadigi kimi olkeni idare etmek qabiliyyeti inkisaf ucun pul ve menbe de yoxdur qacqinlar ucun acilan xestexanalardaki naxoslara muzd la baxan ermeniler dava dermanlari ogurlayaraq satirlar ve s Ingilterenin Xarici Isler naziri Lord C Kerzon er meni liderlerini deyersiz kimseler adlandirirdi Hemin nazirliyin musaviri Hardinq ise ermenilerin xarakterini yaxsi bil diyinden onlarin hereketlerine teeccublenmediyini soylemis di Qars muqavilesinin legvine ugursuz cehdlerII Dunya muharibesinden sonra SSRI Qars muqavilesinin legv olunmasina ve Turkiyeye verilmis erazilerin geri qaytarilmasina cehd gosterdi 1945 ci ilin iyununda SSRI nin Xarici isler naziri V Molotov Moskvadaki Turkiye sefirine Turkiyeye verilmis erazilerin geri qaytarilmasi telebi ile muraciet etdi Bu teleb Turkiyeni cixilmaz veziyyetde qoyurdu o bir terefden fasizm uzerinde qelebeden sonra beynelxalq nufuzunu daha da artirmis SSRI ile munasibetleri korlamaq diger terefden ise mubahiseli erazilerden el cekmek istemirdi Bezi ingilis diplomatlari hele 1939 cu ilde SSRI nin Qars muqavilesinin legvi meselesini gundeme getireceyini proqnozlasdirmisdi Turkiye muharibeden sonra fovqelguc kimi meydana cixan Sovet Ittifaqi ile muharibeye baslamaq istemirdi Artiq 1945 ci ilin payizinda Qafqazdaki Sovet qosunlari Turkiyeye hucuma baslamaq ucun emr gozleyirdiler Hetta SSRI iddialari ermeniler terefinden II Dunya Muharibesinin qalib dovletlerinin liderlerine de catdirilmisdi Lakin Ingilterenin bas naziri U Corcill buna qarsi cixis etdi cunki elave erazilerin elde edilmesi onsuz da muharibeden sonra nufuzunu artirmis SSRI nin oz tesirini daha da mohkemlendirmesine tekan vere bilerdi ABS Prezidenti H Truman ise meselenin basqa tereflere aidiyyeti olmamasina esaslanaraq bitereflik numayis etdirmeyi ustun tutdu Nehayet SSRI Turkiyeye qarsi olan erazi iddialarindan el cekdi 2016 ci ilde bezi rus deputatlarin muqavilenin legvi ile bagli telebleri KIV de gundeme gelmisdir XatiresiMuqavilenin 90 illiyi ile elaqedar 21 ci ilin payizi adli film cekilmisdir Istinadlar 2016 02 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 08 Qars muqavilesi haqqinda 1921 ci ilin payizi filmi cekilir Lent az az 13 May 2024 tarixinde Istifade tarixi 13 may 2024 Hemcinin baxVikimenbede Qars muqavilesi ile elaqeli melumatlar var Xarici kecidlerSevda Ismayilli Qars muqavilesi bele imzalandi ve ya Beriyanin gullelediyi adam az azadliq org 2014 10 13 Istifade tarixi 2014 10 20 az kaspi az Archived from the original on 2008 04 01 Istifade tarixi 2014 10 20 Qars muqavilesi ve Tagi bey Sefiyev I Film Musa Qasimli Azerbaycan Turkiye diplomatik siyasi munasibetleri aprel 1920 ci il dekabr 1922 ci il Baki Mutercim 1998 7 5 c v Musa Qasimli Ermenistanin sovetlesdirilmesinden Azerbaycan erazilerinin isgalinadek ermeni iddialari tarix oldugu kimi 1920 1994 cu iller Baki Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti yaninda Elmin Inkisafi Fondu 2016 520 seh