Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qarayara və ya Sibir yarası (yun. anthrax - kömür) — kəskin zoonoz yoluxucu seroz-hemorragik və nekrotik iltihabın inkişafı ilə xarakterizə olunan xəstəlik. Xəstəlik lokallaşmış (dəridə) və yayılmış (septik) formalarda kəskin nəzərə çarpan intoksikasiya sindromu ilə cərəyan edir. Bəzən bu xəstəliyi "bədxassəli çiban" da adlandırırlar.
| XBT-10 təsnifatı | ||
|---|---|---|
 Qamma üsulu ilə rənglənmiş qarayara törədicisi basillərin mikrofotoqrafiyası | ||
 Qarayara | ||
| A22 | Qarayara yun. Anthrax Qarayara çöpü (Bacillus anthracis) tərəfindən törədilmiş infeksion xəstəlik | |
| XBT-10 onlayn (ÜST — 2006-cı il versiyası) | ||
Tarixi məlumat
Qarayara qədim zamanlardan "müqəddəs od", "fars odu" və s. adlar altında məlumdur. S.S. Andreyevski (1788) Uralda öz-özünü yoluxdurma təcrübəsi ilə insan və heyvanların qarayarasının identikliyini müəyyən etmişdir. Alman tədqiqatçısı Pellender (1849) qarayara basillərini xəstə heyvanların qanından almışdır. Baytar həkimi F. Brauell Rusiyada (1857) qarayaratörədici mikrobunu ölmüş adamın qanında tapmışdır. Robert Kox (1876) süni qidalı mühitlərdə xəstəliyin törədici mikrobunun təmiz kulturasını almış, onun spor əmələgətirmək qabiliyyətini aşkar etmiş və eksperimentdə siçanlar üzərində qarayara infeksiyasını tədqiq etmişdir. Lui Paster ilk dəfə olaraq qarayara infeksiyasının spesifik profilaktikası üçün canlı peyvənd (vaksina) təklif etmişdir.
Etiologiya
Qarayara lat. Bacillus anthracis törədici mikrobu növünə, lat. Bacillaceae ailəsinə aid olub, ucları düzbucaq altında xarakterik kəsilmiş, uzunluğu 3-10 mkm, eni 1-1,5 mkm olan iri hərəkətsiz çöpdür. Orqanizmdə inkapsullaşmış tək-tək çöplərə və ümumi kapsul ilə əhatələnmiş 2-3 mikrobdan ibarət zəncirə təsadüf edilir. Basillərin gövdələrinin ucları təmas yerlərində azca qalındır və zəncir bambuk əl ağacını xatırladır. Xarici mühitdə lat. Bacillus anthracis 0,8-1x1,3-1,5 mkm ölçüsündə sporlar əmələ gətirir, qrammüsbətdir, anilin boyalarla yaxşı rənglənir. Romanovski-Kimza üzrə rəngləndikdə kapsullar Sil-Nilsen metodundan istifadə edildikdə sporlar aşkara çıxır.
Qarayara basilləri fakultativ aerobdur. Ətli-peponlu aqarın səthində onlar çıxıntılı olan sap kələfindən ibarət "şiryalı", "meduza başı", donuq, tutqun, kələ-kötür kapsulsiz koloniyalar (R-forma), at zərdabında 80 °C temperaturda hamar, selikli, yarımşəffaf bürmələnmiş koloniyalar şəklində (S-forma), ətli-peptonlu bulyonda – sınaq şüşəsinin dibində pambıq topası şəklində inkişaf edir. lat. Bacillus anthracis ölümə səbəb olan toksindən, ödem amilindən və protektiv antigendən ibarət olan, natamam anticisimləri induksiya edən ekzotoksinin protein kompleksini törədir. lat. Bacillus anthracis törədici mikrobun antifaqositar aktivliyini təmin edən kapsullu protein antigeni və mikrob divarında yerləşən somatik polisaxarid antigeni vardır. Somatik antigen termostabildir, heyvan və insan orqanizmində immunoqlobulinlər sintezini induksiya etmir, meyit materialında uzun müddət qalır, Antigenin termostabil xüsusiyyətindən xəstəliyin diaqnozunu qoymaq üçün (Askoli) termopresipitasiya reaksiyasında istifadə edirlər. Kapsulda qlütamin turşusunun polipeptidi protein antigeni tapılmışdır. Qarayara basillərinin mutant formaları məlumdur ki, onlardan immunoprofilaktik vaksinlər hazırlanır.
-
![image]()
lat. Bacillus anthracis kulturası -
![image]()
Qrammüsbət lat. Bacillus anthracis -
![image]()
lat. Bacillus anthracis-in sporları
lat. Bacillus anthracis-lər 50 °C-dək qızdırıldıqda 30 dəqiqə ərzində, 75-80 °C temperaturda – 60 saniyədən sonra, adi konsentrasiyada suleyma, formaldehid, xlorun təsirindən bir neçə dəqiqədən sonra tələf olur. Qarayara basilləri aşağı temperatura son dərəcə davamlıdır. lat. Bacillus anthracis-in qarayara sporları xarici mühitdə yüksək dərəcədə davamlıdır. Yaşama qabiliyyətini suda bir neçə il, torpaqda on illərlə saxlayır; quru isti onları 140 °C-də 3 saat ərzində qırır, qaynatma zamanı 45-60 dəqiqə sonra tələf olur. Sporlar dezinfeksiyaedicilərə qarşı davamlıdır, heyvanların aşılanmış dərisində, onlar uzun müddət diri qala bilir. Ətin duzlanması sporları məhv etmir.
Epidemiologiya
İnfeksiya mənbəyi xəstə ev heyvanları: qaramal, at, eşşək, qoyun, keçi, maral, dəvə, donuzdur. Bu heyvanlarda xəstəlik yayılmış formada keçir. İnsanda yoluxma halları olduqca azdır. Daha tez-tez kontakt yolla daha az alimentar, hava-toz və transmissiv yolla yoluxmaya təsadüf edilir.
lat. Bacillus anthracis-in insana verilmə amili xəstə heyvanlardır, onların ifrazatı, ölmüş heyvanların leşləri, onların dəriləri və daxili orqanları, yarımfabrikatlar, heyvan ətindən hazırlanmış məmulat, başqa qida məhsulları, qarayara sporları səpələnmiş torpaq, su, hava və xarici mühit əşyalarıdır. lat. Bacillus anthracis-in mexaniki inokulyativ verilməsində qansorucu həşəratlar (böyənəklər, payız milçəyi) müəyyən rol oynayır. Xəstəliyin peşə-kənd təsərrüfatı, peşə-sənaye və təsadüfi-məişət tipləri mövcuddur.
Xəstəliyin şiddətlənməsi, bir qayda olaraq, məhdud xarakter daşıyır. Yoluxma heyvan mənşəli infeksiyalaşmış xammalla təmas yolu ilə baş verir. Daha tez-tez dabbaqlar, sallaqxana və ət kombinatı işçiləri, yun çırpanlar, xəstə heyvanlara baxanlar xəstələnirlər. İnsanların qarayara ilə infeksiyalaşmış heyvanların xammalından hazırlanmış əşyalar (papaq, kürk, əlcək, corab) vasitəsilə yoluxma təsadüfləri məlumdur.
Qarayaranın peşə-kənd təsərüffatında xəstələnmə halları daha çox yay-payız aylarında təsadüf edilir.
Patogenez və patoloji anatomiya
İnsan qarayarasının dəri və septik formaları ayırd olunur. Xəstəliyin 98-99% dəri formasının payına düşür. Bu formada törədici mikrobun giriş qapısı dərinin aşıq yerləri, zədələnmiş epiteli və selikli qişalar sayılır. Törədici mikrobun dəriyə daxil olduğu yerdə qarayara karbonkulu (çiban) əmələ gəlir. O, nekrozla ətraf toxumaların ödemi ilə regionar limfadenitlə müşayiət edilən serrozlu-hemorragik iltihab ocağı şəklində olur. Törədici mikrobun virulentliyi yüksək və orqanizmin müqaviməti az olan zaman bəzi hallarda birincili qarayara sepsisi inkişaf edir: yerli təzahürlər nəzərə çarpmaya bilər.
Qarayara çöpləri regionar limfatik düyünlərdə intensiv artaraq kəskin spesifik limfadenitə səbəb olur, sonradan isə qan dövranına keçir və orada törəyib artır. İnfeksiya prosesi yayılır – sepsis başlayır. Qarayara sepsisi giriş qapısı, əsasən yuxarı tənəffüs yolları nahiyyəsində və qida borusunda lokallaşan zaman inkişaf edir. Patoloji-anatomik dəyişiklik kəskin hiperemiyyadan və daxili orqanların çoxqanlılığından (durğunluğundan) ibarət olur. Tünd-qırmızı qan laxtalanmır və venaları doldurur. Ağciyərlərdə yayılmış ödem, plevra və periton boşluqlarında qanlı-serozlu maye toplanır. Miokardda və epikardda ocaqlı qansızmalar, mədə və bağırsağın selikli qişasında çoxlu hemorragiyalar meydana çıxır. Çöz limfa düyünləri böyüyür və tünd rəngdə olur. Qaraciyər və dalaq böyüyür, tünd qanla dolur. Beyin qişaları ödemli olur, çoxlu hemorragiyalar nəzərə çarpır ki, bu ona "kardinal papağı" xarakterik şəkil verir. Beyin maddəsi çoxqanlı olur. Qanda, onurğa kanalı mayesində, zədələnmiş orqan və toxumalarda çoxlu miqdarda qarayara basilləri olur.
Klinik mənzərə
Qarayarada ikubasion dövr xəstəliyin formasından asılı olaraq: dəri formasında 2-14 gün, septik formada bir neçə saatdan 6-8 gündür.
Dəri forması
Qarayaranın dəri formasının daha tez-tez təsadüf ediləni karbunkulyoz (çibanlı) formadır, ödematoz bulyoz və eripipeloid formalara az təsadüf olunur. Başlıca olaraq bədənin açıq hissələri zədələnir. Karbunkullar başda, boyunda, ağızın və burunun selikli qişalarında lokallaşanda xəstəlik xüsusilə ağır keçir.
Zədələnmiş nahiyədə bir və bir neçə karbunkul (çiban) ola bilir. İnfeksiyanın giriş qapısı yerində ardıcıl olaraq ləkə, papula, vezikula, yara inkişaf edir. Ləkələrin diametri 1–3 mm, rəngi qırmızımtıl-göyümtül olur, ağrımır, həşaratın dişləməsindən qalan izə bənzəyir. Bir neçə saat sonra ləkə dəri səthindən, qabaran qırmızı-mis rəngli paulaya çevrilir. Yerli qaşınma və yandırma hissiyatı güclənir. 12-24 saatdan sonra papula 2–3 mm diametrli, serozlu maye ilə dolu sudurcuğa çevrilir, o, tündləşir, qırmızı, bəzən tündqırmızı-bənövşəyi (lat. pustula maligna) olur. Sudurcuq qaşınma zamanı və ya öz-özünə partlayır, divarları yatır, tünd qəhvəyi qartmaqla örtülmüş yara əmələ gəlir. Bir sutkadan sonra yaranın diametri 15 mm-ə çatır. Onun mərkəzi hissəsinin nekrozu nəticəsində yara bərk ağrısız qara qartmaqla örtülmüş olur. Qartmağın ətrafı qırmızı rəngli iltihab yastığından ibarət olur. Qartmaq xarici görünüşünə görə qırmızı fonda kömür parçasını xatırladır. Xəstəliyin adı da buradan (yun. anthrax – kömür) götürülmüşdür. Zədələnmə bütövlükdə karbunkul (çiban) adını almışdır. Karbunkulların diametri bir neçə millimetrdən 10 sm-dək dəyişir.
Qartmağın kənarlarında mirvari dənələri kimi ikincili papulalar törəyir. Bu elementlər inkişaf edərək xırda qartmaqlara çevrilir. Onlar qarışaraq zədənin ölçüsünü böyüdür. Qartmağın altında sağlam dərinin səthindən qabaran tündqırmızı yastıq şəklində bərk infiltrat olur. Sonradan buna ödem qoşulur. Ödem bəzən yumşaq dərialtı hüceyrəli böyük sahəni tutur. Perkussiya ilə ödem nahiyəsinə vurulan zərbə çox vaxt həlməşikvari titrəyiş törədir ().
Karbunkulun sifətdə (burunda, dodaqda, yanaqda) lokallaşması çox təhlükəlidir, çünki ödem yuxarı tənəffüs yollarına yayılır, asfiksiyaya və ölümə səbəb ola bilir. Qarayara karbunkulu nekroz zonasına hətta iynə batırdıqda belə ağrısız olur. Bu mühüm diferensial-diaqnostik əlamətidir. Qarayaranın dəri formasında regionar limfadenitlər inkişaf edir. Onlar ağır hallarda nəzərə çarpan limfangitlərlə birləşə bilər. Qarayaranın dəri formasının ödematoz növü ödemin ilkin olaraq karbunkul inkişaf etmədən meydana çıxması ilə xarakterizə olunur. Xəstəliyin daha sonrakı vaxtında nekroz baş verir və böyük ölçülü karbunkul formalaşır. Bulloz formada infeksiyanın giriş qapısı yerində içərisi hemorragik maye ilə dolu sudurcuq əmələ gəlir. Sudurcuq deşildikdə və ya zədələnmiş nahiyə nekrozlaşdıqdan sonra karbunkul şəkli alan geniş xoralı səth əmələ gəlir. Qarayaranın dəri formasının erizipeloid növünün xüsusiyyəti, içərisində şəffaf maye olan çox sayda sudurcuğun inkişafından ibarətdir. Onlar deşildikdən sonra xoralar qalır və qabıq bağlayır. Qarayaranın dəri forması xəstələrin təxminən 80%-də yüngül və orta ağırlıqda, 20%-də ağır formada keçir. Xəstəliyin yüngül formasında nekrotik qartmaq, ödem, orqanizmin intoksikasiyası orta dərəcədə nəzərə çarpır. Bədən hərarəti normal və ya subfebril olur. 2-3 həftənin sonunda qartmaq qopur, yerində bərk çapıq qoyur. Xəstəliyin yüngül formaları tam sağalma ilə başa çatır. Xəstəliyin daha ağır formalarında keyfsizlik, əzginlik, başağrısı nəzərə çarpır. Birinci günün axırına yaxın bədən hərarətinin 39-40 °C qədər yüksəlməsilə orqanizmin intoksikasiyası inkişaf edir, ürək-damar sisteminin fəaliyyəti pozulur. Xəstəlik yaxşı qurtaranda 5-6 gündən sonra hərarət kritik düşür, ümumu və yerli simptomlar geriyə inkişaf edir, ödemlik tədricən azalır, limfadenitlər və limfangitlər itir, qartmaq 2-4 həftədən sonra qopub düşür, xora sağalır, yerində çapıq qalır. Qara yaranın dəri formasının ikincili septisemiya ilə ağırlaşması hallarında bədən hərarəti 40-41 °C-dək qalxır. Titrətmə, şiddətli başağrısı, başgicəllənmə, sayıqlama olur, yuxu pozulur, nəbz dəqiqədə 120-160-dək sürətlənir, arterial təzyiq düşür. Xəstələrin bəzilərində bu təzahürlərə qanlı qusma və tez-tez qanlı ishal əlavə olunur. Qaraciyər və dalaq böyüyür, dəri hematogen-metastatik mənşəli ikincili səpmə ilə zədələnir. Qanda çoxlu qarayara çıpləri tapılır. Prosesin güclənməsi ağır və ağciyər ödemi ilə keçən ikincili pnevmoniyaya, , komaya və 1-4-cü gün ölümə səbəb olur.
Septik forma
infeksiyası ilə ikincili septik qarayara pnevmoniyalarının birləşməsi istisna edilmir.
Qarayaranın septik forması yüksək virulentli törədici mikroblara, tənəffüs yollarının selikli qişasından keçən massiv infeksiyalaşma zamanı inkişaf edir. Az hallarda təsadüf edilir. Proses qabaqcadan dəri üzərində ocaqlı dəyişikliklər olmadan tez yayılır. Bədəndə çoxlu hemorragiyalar meydana çıxır, meningial sindrom aşkar edilir. Qanda və onurğa kanalı mayesində qarayara çöpləri olmur. Xəstəliyin birinci, az hallarda isə ikinci günü infeksion-toksik şokdan ölüm hadisəsi baş verir. Qarayara sepsisi çox vaxt ağciyərin və bağırsağın zədələnməsilə müşayiət edilir. Bu xəstəliyin ağciyər və bağırsaq formalarının ayırd edilməsinə səbəb olmuşdur. Qarayaranın septiki formasının müxtəlif ağciyər vatiantları nəzərəçarpan intoksikasiya təzahürlərilə son dərəcə ağır keçir. Hərarət 39-40 °C-dək yüksəlir. Şiddətli öskürək, sinədə sıxıntı, köpüklü qanlı bəlğəm ifrazatı meydana çıxır. Ağciyərlərin şiddətli ödemi və hemorragik eksudatlı plevrit təzahürlərilə keçən pnevmoniya müəyyən edilir. İfraz olunan bəlğəm moruq jelesi şəklində püxtələşir və içərisində qarayara çöpləri olur. 2-3-cü sutka xəstələr infeksion-toksik şokdan ölürlər. Qarayaranın septik formasının bagırsaq variantı qəflətən başlayır. Qarında kəskin iti ağrılar meydana çıxır, ona ürəkbulanması, ödlə qarışmış qanlı qusma, qanlı ishal qoşulur. Bağırsağın zədələnməsi bəzən onun perforasiyası – deşilməsi nəticəsində inkişaf edən peritonitə səbəb olur. Bu zaman bədən hərarəti 39-40 °C-dək yüksəlir, həyəcanlanma və eyforiya, sayıqlama, qıcolmalar, meningeal sindrom olur. Dəri üzərində ikincili səpmə meydana çıxır, diffuzstianozlar inkişaf edir. Nəbz tezləşmiş və sapvari olur, arterial təzyiq düşür. Xəstəlik 1-4 gün davam edir və ürək çatışmazlığından ölümlə nəticələnir. Xəstə son dərəcə nadir hallarda sağalır.
Proqnoz
Hazırda qarayaranın dəri formasının proqnozu müsbətdir. Ölüm hadisəsi faizin onda biri hissəsinə qədər endirilmişdir. Septik formada proqnoz bütün hallarda, hətta intensiv müalicə erkən başlandıqda da əsasən mənfidir.
Diaqnostika
Diaqnozun qoyulması prosesində, xüsusilə, xəstənin peşəsinə dəxli olan əsaslı epidemioloji anamnez toplamaq lazımdır.
Laborator diaqnostikası patoloji materialın bakterioskopiyasından, onun qida mühitlərində əkilməsindən, heyvanların yoluxdurulmasından Askoli termopresipitasiya reaksiyasının qoyulmasından, immunoflüoressensiya metodundan istifadə etməkdən ibarətdir. Qarayaranın erkən və retrospektiv diaqnostikası məqsədilə antraksinlə dəridaxili sınaq qoyurlar. O, xəstələrin 90-95%-də xəstəliyin beşinci günündən sonra müsbət nəticə verir.
Qarayaranın dəri formasında laborator tədqiqat üçün material vezikulanın və karbonkulun möhtəviyyatı, yaranan ifrazatı, qoparılmış qartmaq sayılır. Septik formada bəlğəmi, qusuntu kütləsini, ifrazatı, qanı tədqiq edirlər. Tədqiqat xüsusi təhlükəli infeksiyalarla işləmə qaydalarına riayət olunmasını tələb edir və xüsusi laboratoriyalarda aparılır. Qarayaranı manqodan, adi karbunkul və fürunkullardan, stafilakokk karbunkullarından, taundan, tulyaremiyadan, , başqa etiologiyalı sepsisdən diferensasiya edirlər.
Müalicə
Etiotrop terapiya məqsədilə xəstəlik müvafiq olaraq Ciprofloxacin, Doxycyclin və ya Amoxicillin kimi antibiotiklərlə müalicə edilir.
Patogenetik terapiya məqsədilə kolloid, kristalloid və elektroloid məhlullarından, plazma, albumin, qlükokortikoidlərdən istifadə edilir. Zədələnmiş nahiyyələrə cərrahi müdaxilələr yolverilməzdir.
Profilaktika
Qarayaranın profilaktikası tibbi və baytar-sanitariya xarakterli tədbirlər kompleksinin aparılmasını nəzərdə tutur. Qarayaralı xəstələr izalə olunaraq onlar üçün xüsusi qab-qacaq, qulluq əşyaları, paltar ayırırlar. Palatalar cari nəm dezinfeksiya (1:500 sülema məhlulu və 3%-li xlor məhlulu) olunur. Xəstənin qab-qacağı uzun müddət qaynadılır və sarğı materialları yandırılır. Qarayaranın dəri formasında rekonvalessentləri qartmaq qopub düşdükdən və çapıq əmələ gəldikdən sonra xəstəxanadan buraxırlar. Septik formasında isə rekonvalessentləri 5 gün interval olmaq şərtilə aparılan bakterioloji müayinə azı iki dəfə mənfi olduqdan sonra buraxılması mümkündür.
ABŞ-da və Böyük Britaniyada bu xəstəliyə qarşı peyvənd (Human Anthrax Vaccine, MDPH-PA) əldə edilmişdir. Bu peyvənd törədici mikrobun protektiv antigeninə qarşı effektlidir. Bu hər iki peyvənddən istifadə edilməsinə Almaniyada qadağa qoyulmuşdur.
Mənbələr
- Y.P. Şuvalova, İnfeksion xəstəliklər. Ali məktəblər üçün dərslik, Baki: Maarif, 1988 464 səh. 45 şəkil. (az.)
- Praktikum des Infektionsß und Impfschutzes/ hrsg- von: Botho Bösel und Kurt Hartung, 10., Auflg.- Berlin, 1992 (alm.)
- R. C. Spencer: Bacillus anthracis.. J Clin Pathol. 2003 Mar;56(3):182-7. Review. PMID 12610093. (ing.)
- W. Biederbick, R. Fock, K. Güttler, C. Veit: Infektionen durch Bacillus anthracis. Dtsch med Wochenschr 2002; 127(15): 809-814 (alm.)
Xarici keçidlər
- Anthrax (alm.)
- Informationen der Centers for Disease Control and Prevention (USA) (ing.)
- Berufsgenossenschaftliches Merkblatt BGI 583 2011-08-26 at the Wayback Machine"Torpaqların təmizləyərkən bioloji amillər" qarayara ehtimalına qarşı tədbirlər. (alm.)
- Kommentar zu Merkblatt BGI 583 2007-09-27 at the Wayback Machine Qarayaraya şübhəli hallarda qoruyucu tədbirlər haqqında məlumat. (alm.)
- Verordnung zum Schutz gegen den Milzbrand und den Rauschbrand (alm.)
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qarayara ve ya Sibir yarasi yun anthrax komur keskin zoonoz yoluxucu seroz hemorragik ve nekrotik iltihabin inkisafi ile xarakterize olunan xestelik Xestelik lokallasmis deride ve yayilmis septik formalarda keskin nezere carpan intoksikasiya sindromu ile cereyan edir Bezen bu xesteliyi bedxasseli ciban da adlandirirlar XBT 10 tesnifatiQamma usulu ile renglenmis qarayara toredicisi basillerin mikrofotoqrafiyasi Qamma usulu ile renglenmis qarayara toredicisi basillerin mikrofotoqrafiyasiQarayara QarayaraA22 Qarayara yun Anthrax Qarayara copu Bacillus anthracis terefinden toredilmis infeksion xestelikXBT 10 onlayn UST 2006 ci il versiyasi Tarixi melumatQarayara qedim zamanlardan muqeddes od fars odu ve s adlar altinda melumdur S S Andreyevski 1788 Uralda oz ozunu yoluxdurma tecrubesi ile insan ve heyvanlarin qarayarasinin identikliyini mueyyen etmisdir Alman tedqiqatcisi Pellender 1849 qarayara basillerini xeste heyvanlarin qanindan almisdir Baytar hekimi F Brauell Rusiyada 1857 qarayaratoredici mikrobunu olmus adamin qaninda tapmisdir Robert Kox 1876 suni qidali muhitlerde xesteliyin toredici mikrobunun temiz kulturasini almis onun spor emelegetirmek qabiliyyetini askar etmis ve eksperimentde sicanlar uzerinde qarayara infeksiyasini tedqiq etmisdir Lui Paster ilk defe olaraq qarayara infeksiyasinin spesifik profilaktikasi ucun canli peyvend vaksina teklif etmisdir EtiologiyaQarayara lat Bacillus anthracis toredici mikrobu novune lat Bacillaceae ailesine aid olub uclari duzbucaq altinda xarakterik kesilmis uzunlugu 3 10 mkm eni 1 1 5 mkm olan iri hereketsiz copdur Orqanizmde inkapsullasmis tek tek coplere ve umumi kapsul ile ehatelenmis 2 3 mikrobdan ibaret zencire tesaduf edilir Basillerin govdelerinin uclari temas yerlerinde azca qalindir ve zencir bambuk el agacini xatirladir Xarici muhitde lat Bacillus anthracis 0 8 1x1 3 1 5 mkm olcusunde sporlar emele getirir qrammusbetdir anilin boyalarla yaxsi renglenir Romanovski Kimza uzre renglendikde kapsullar Sil Nilsen metodundan istifade edildikde sporlar askara cixir Qarayara basilleri fakultativ aerobdur Etli peponlu aqarin sethinde onlar cixintili olan sap kelefinden ibaret siryali meduza basi donuq tutqun kele kotur kapsulsiz koloniyalar R forma at zerdabinda 80 C temperaturda hamar selikli yarimseffaf burmelenmis koloniyalar seklinde S forma etli peptonlu bulyonda sinaq susesinin dibinde pambiq topasi seklinde inkisaf edir lat Bacillus anthracis olume sebeb olan toksinden odem amilinden ve protektiv antigenden ibaret olan natamam anticisimleri induksiya eden ekzotoksinin protein kompleksini toredir lat Bacillus anthracis toredici mikrobun antifaqositar aktivliyini temin eden kapsullu protein antigeni ve mikrob divarinda yerlesen somatik polisaxarid antigeni vardir Somatik antigen termostabildir heyvan ve insan orqanizminde immunoqlobulinler sintezini induksiya etmir meyit materialinda uzun muddet qalir Antigenin termostabil xususiyyetinden xesteliyin diaqnozunu qoymaq ucun Askoli termopresipitasiya reaksiyasinda istifade edirler Kapsulda qlutamin tursusunun polipeptidi protein antigeni tapilmisdir Qarayara basillerinin mutant formalari melumdur ki onlardan immunoprofilaktik vaksinler hazirlanir lat Bacillus anthracis kulturasi Qrammusbet lat Bacillus anthracis lat Bacillus anthracis in sporlari lat Bacillus anthracis ler 50 C dek qizdirildiqda 30 deqiqe erzinde 75 80 C temperaturda 60 saniyeden sonra adi konsentrasiyada suleyma formaldehid xlorun tesirinden bir nece deqiqeden sonra telef olur Qarayara basilleri asagi temperatura son derece davamlidir lat Bacillus anthracis in qarayara sporlari xarici muhitde yuksek derecede davamlidir Yasama qabiliyyetini suda bir nece il torpaqda on illerle saxlayir quru isti onlari 140 C de 3 saat erzinde qirir qaynatma zamani 45 60 deqiqe sonra telef olur Sporlar dezinfeksiyaedicilere qarsi davamlidir heyvanlarin asilanmis derisinde onlar uzun muddet diri qala bilir Etin duzlanmasi sporlari mehv etmir Epidemiologiyalat Anthrax anthrax milceyi Infeksiya menbeyi xeste ev heyvanlari qaramal at essek qoyun keci maral deve donuzdur Bu heyvanlarda xestelik yayilmis formada kecir Insanda yoluxma hallari olduqca azdir Daha tez tez kontakt yolla daha az alimentar hava toz ve transmissiv yolla yoluxmaya tesaduf edilir lat Bacillus anthracis in insana verilme amili xeste heyvanlardir onlarin ifrazati olmus heyvanlarin lesleri onlarin derileri ve daxili orqanlari yarimfabrikatlar heyvan etinden hazirlanmis memulat basqa qida mehsullari qarayara sporlari sepelenmis torpaq su hava ve xarici muhit esyalaridir lat Bacillus anthracis in mexaniki inokulyativ verilmesinde qansorucu heseratlar boyenekler payiz milceyi mueyyen rol oynayir Xesteliyin pese kend teserrufati pese senaye ve tesadufi meiset tipleri movcuddur Xesteliyin siddetlenmesi bir qayda olaraq mehdud xarakter dasiyir Yoluxma heyvan menseli infeksiyalasmis xammalla temas yolu ile bas verir Daha tez tez dabbaqlar sallaqxana ve et kombinati iscileri yun cirpanlar xeste heyvanlara baxanlar xestelenirler Insanlarin qarayara ile infeksiyalasmis heyvanlarin xammalindan hazirlanmis esyalar papaq kurk elcek corab vasitesile yoluxma tesadufleri melumdur Qarayaranin pese kend teseruffatinda xestelenme hallari daha cox yay payiz aylarinda tesaduf edilir Patogenez ve patoloji anatomiyaInsan qarayarasinin deri ve septik formalari ayird olunur Xesteliyin 98 99 deri formasinin payina dusur Bu formada toredici mikrobun giris qapisi derinin asiq yerleri zedelenmis epiteli ve selikli qisalar sayilir Toredici mikrobun deriye daxil oldugu yerde qarayara karbonkulu ciban emele gelir O nekrozla etraf toxumalarin odemi ile regionar limfadenitle musayiet edilen serrozlu hemorragik iltihab ocagi seklinde olur Toredici mikrobun virulentliyi yuksek ve orqanizmin muqavimeti az olan zaman bezi hallarda birincili qarayara sepsisi inkisaf edir yerli tezahurler nezere carpmaya biler Qarayara copleri regionar limfatik duyunlerde intensiv artaraq keskin spesifik limfadenite sebeb olur sonradan ise qan dovranina kecir ve orada toreyib artir Infeksiya prosesi yayilir sepsis baslayir Qarayara sepsisi giris qapisi esasen yuxari teneffus yollari nahiyyesinde ve qida borusunda lokallasan zaman inkisaf edir Patoloji anatomik deyisiklik keskin hiperemiyyadan ve daxili orqanlarin coxqanliligindan durgunlugundan ibaret olur Tund qirmizi qan laxtalanmir ve venalari doldurur Agciyerlerde yayilmis odem plevra ve periton bosluqlarinda qanli serozlu maye toplanir Miokardda ve epikardda ocaqli qansizmalar mede ve bagirsagin selikli qisasinda coxlu hemorragiyalar meydana cixir Coz limfa duyunleri boyuyur ve tund rengde olur Qaraciyer ve dalaq boyuyur tund qanla dolur Beyin qisalari odemli olur coxlu hemorragiyalar nezere carpir ki bu ona kardinal papagi xarakterik sekil verir Beyin maddesi coxqanli olur Qanda onurga kanali mayesinde zedelenmis orqan ve toxumalarda coxlu miqdarda qarayara basilleri olur Klinik menzereQarayara nekrozlasmis xoralar Qarayarada ikubasion dovr xesteliyin formasindan asili olaraq deri formasinda 2 14 gun septik formada bir nece saatdan 6 8 gundur Deri formasi Qarayaranin deri formasinin daha tez tez tesaduf edileni karbunkulyoz cibanli formadir odematoz bulyoz ve eripipeloid formalara az tesaduf olunur Baslica olaraq bedenin aciq hisseleri zedelenir Karbunkullar basda boyunda agizin ve burunun selikli qisalarinda lokallasanda xestelik xususile agir kecir Zedelenmis nahiyede bir ve bir nece karbunkul ciban ola bilir Infeksiyanin giris qapisi yerinde ardicil olaraq leke papula vezikula yara inkisaf edir Lekelerin diametri 1 3 mm rengi qirmizimtil goyumtul olur agrimir hesaratin dislemesinden qalan ize benzeyir Bir nece saat sonra leke deri sethinden qabaran qirmizi mis rengli paulaya cevrilir Yerli qasinma ve yandirma hissiyati guclenir 12 24 saatdan sonra papula 2 3 mm diametrli serozlu maye ile dolu sudurcuga cevrilir o tundlesir qirmizi bezen tundqirmizi benovseyi lat pustula maligna olur Sudurcuq qasinma zamani ve ya oz ozune partlayir divarlari yatir tund qehveyi qartmaqla ortulmus yara emele gelir Bir sutkadan sonra yaranin diametri 15 mm e catir Onun merkezi hissesinin nekrozu neticesinde yara berk agrisiz qara qartmaqla ortulmus olur Qartmagin etrafi qirmizi rengli iltihab yastigindan ibaret olur Qartmaq xarici gorunusune gore qirmizi fonda komur parcasini xatirladir Xesteliyin adi da buradan yun anthrax komur goturulmusdur Zedelenme butovlukde karbunkul ciban adini almisdir Karbunkullarin diametri bir nece millimetrden 10 sm dek deyisir Qartmagin kenarlarinda mirvari deneleri kimi ikincili papulalar toreyir Bu elementler inkisaf ederek xirda qartmaqlara cevrilir Onlar qarisaraq zedenin olcusunu boyudur Qartmagin altinda saglam derinin sethinden qabaran tundqirmizi yastiq seklinde berk infiltrat olur Sonradan buna odem qosulur Odem bezen yumsaq derialti huceyreli boyuk saheni tutur Perkussiya ile odem nahiyesine vurulan zerbe cox vaxt helmesikvari titreyis toredir Qarayara mikrobu ile inholativ yoluxma Karbunkulun sifetde burunda dodaqda yanaqda lokallasmasi cox tehlukelidir cunki odem yuxari teneffus yollarina yayilir asfiksiyaya ve olume sebeb ola bilir Qarayara karbunkulu nekroz zonasina hetta iyne batirdiqda bele agrisiz olur Bu muhum diferensial diaqnostik elametidir Qarayaranin deri formasinda regionar limfadenitler inkisaf edir Onlar agir hallarda nezere carpan limfangitlerle birlese biler Qarayaranin deri formasinin odematoz novu odemin ilkin olaraq karbunkul inkisaf etmeden meydana cixmasi ile xarakterize olunur Xesteliyin daha sonraki vaxtinda nekroz bas verir ve boyuk olculu karbunkul formalasir Bulloz formada infeksiyanin giris qapisi yerinde icerisi hemorragik maye ile dolu sudurcuq emele gelir Sudurcuq desildikde ve ya zedelenmis nahiye nekrozlasdiqdan sonra karbunkul sekli alan genis xorali seth emele gelir Qarayaranin deri formasinin erizipeloid novunun xususiyyeti icerisinde seffaf maye olan cox sayda sudurcugun inkisafindan ibaretdir Onlar desildikden sonra xoralar qalir ve qabiq baglayir Qarayaranin deri formasi xestelerin texminen 80 de yungul ve orta agirliqda 20 de agir formada kecir Xesteliyin yungul formasinda nekrotik qartmaq odem orqanizmin intoksikasiyasi orta derecede nezere carpir Beden herareti normal ve ya subfebril olur 2 3 heftenin sonunda qartmaq qopur yerinde berk capiq qoyur Xesteliyin yungul formalari tam sagalma ile basa catir Xesteliyin daha agir formalarinda keyfsizlik ezginlik basagrisi nezere carpir Birinci gunun axirina yaxin beden heraretinin 39 40 C qeder yukselmesile orqanizmin intoksikasiyasi inkisaf edir urek damar sisteminin fealiyyeti pozulur Xestelik yaxsi qurtaranda 5 6 gunden sonra heraret kritik dusur umumu ve yerli simptomlar geriye inkisaf edir odemlik tedricen azalir limfadenitler ve limfangitler itir qartmaq 2 4 hefteden sonra qopub dusur xora sagalir yerinde capiq qalir Qara yaranin deri formasinin ikincili septisemiya ile agirlasmasi hallarinda beden herareti 40 41 C dek qalxir Titretme siddetli basagrisi basgicellenme sayiqlama olur yuxu pozulur nebz deqiqede 120 160 dek suretlenir arterial tezyiq dusur Xestelerin bezilerinde bu tezahurlere qanli qusma ve tez tez qanli ishal elave olunur Qaraciyer ve dalaq boyuyur deri hematogen metastatik menseli ikincili sepme ile zedelenir Qanda coxlu qarayara cipleri tapilir Prosesin guclenmesi agir ve agciyer odemi ile kecen ikincili pnevmoniyaya komaya ve 1 4 cu gun olume sebeb olur Septik forma Qarayaranin ikincili pnevmoniyaya ile fesadlasmasi infeksiyasi ile ikincili septik qarayara pnevmoniyalarinin birlesmesi istisna edilmir Qarayaranin septik formasi yuksek virulentli toredici mikroblara teneffus yollarinin selikli qisasindan kecen massiv infeksiyalasma zamani inkisaf edir Az hallarda tesaduf edilir Proses qabaqcadan deri uzerinde ocaqli deyisiklikler olmadan tez yayilir Bedende coxlu hemorragiyalar meydana cixir meningial sindrom askar edilir Qanda ve onurga kanali mayesinde qarayara copleri olmur Xesteliyin birinci az hallarda ise ikinci gunu infeksion toksik sokdan olum hadisesi bas verir Qarayara sepsisi cox vaxt agciyerin ve bagirsagin zedelenmesile musayiet edilir Bu xesteliyin agciyer ve bagirsaq formalarinin ayird edilmesine sebeb olmusdur Qarayaranin septiki formasinin muxtelif agciyer vatiantlari nezerecarpan intoksikasiya tezahurlerile son derece agir kecir Heraret 39 40 C dek yukselir Siddetli oskurek sinede sixinti kopuklu qanli belgem ifrazati meydana cixir Agciyerlerin siddetli odemi ve hemorragik eksudatli plevrit tezahurlerile kecen pnevmoniya mueyyen edilir Ifraz olunan belgem moruq jelesi seklinde puxtelesir ve icerisinde qarayara copleri olur 2 3 cu sutka xesteler infeksion toksik sokdan olurler Qarayaranin septik formasinin bagirsaq varianti qefleten baslayir Qarinda keskin iti agrilar meydana cixir ona urekbulanmasi odle qarismis qanli qusma qanli ishal qosulur Bagirsagin zedelenmesi bezen onun perforasiyasi desilmesi neticesinde inkisaf eden peritonite sebeb olur Bu zaman beden herareti 39 40 C dek yukselir heyecanlanma ve eyforiya sayiqlama qicolmalar meningeal sindrom olur Deri uzerinde ikincili sepme meydana cixir diffuzstianozlar inkisaf edir Nebz tezlesmis ve sapvari olur arterial tezyiq dusur Xestelik 1 4 gun davam edir ve urek catismazligindan olumle neticelenir Xeste son derece nadir hallarda sagalir Proqnoz Hazirda qarayaranin deri formasinin proqnozu musbetdir Olum hadisesi faizin onda biri hissesine qeder endirilmisdir Septik formada proqnoz butun hallarda hetta intensiv mualice erken baslandiqda da esasen menfidir DiaqnostikaDiaqnozun qoyulmasi prosesinde xususile xestenin pesesine dexli olan esasli epidemioloji anamnez toplamaq lazimdir Laborator diaqnostikasi patoloji materialin bakterioskopiyasindan onun qida muhitlerinde ekilmesinden heyvanlarin yoluxdurulmasindan Askoli termopresipitasiya reaksiyasinin qoyulmasindan immunofluoressensiya metodundan istifade etmekden ibaretdir Qarayaranin erken ve retrospektiv diaqnostikasi meqsedile antraksinle deridaxili sinaq qoyurlar O xestelerin 90 95 de xesteliyin besinci gununden sonra musbet netice verir Qarayaranin deri formasinda laborator tedqiqat ucun material vezikulanin ve karbonkulun mohteviyyati yaranan ifrazati qoparilmis qartmaq sayilir Septik formada belgemi qusuntu kutlesini ifrazati qani tedqiq edirler Tedqiqat xususi tehlukeli infeksiyalarla isleme qaydalarina riayet olunmasini teleb edir ve xususi laboratoriyalarda aparilir Qarayarani manqodan adi karbunkul ve furunkullardan stafilakokk karbunkullarindan taundan tulyaremiyadan basqa etiologiyali sepsisden diferensasiya edirler Mualicelat Doxycyclin lat Ciprofloxacin lat Amoxicillin Etiotrop terapiya meqsedile xestelik muvafiq olaraq Ciprofloxacin Doxycyclin ve ya Amoxicillin kimi antibiotiklerle mualice edilir Patogenetik terapiya meqsedile kolloid kristalloid ve elektroloid mehlullarindan plazma albumin qlukokortikoidlerden istifade edilir Zedelenmis nahiyyelere cerrahi mudaxileler yolverilmezdir ProfilaktikaQarayaranin profilaktikasi tibbi ve baytar sanitariya xarakterli tedbirler kompleksinin aparilmasini nezerde tutur Qarayarali xesteler izale olunaraq onlar ucun xususi qab qacaq qulluq esyalari paltar ayirirlar Palatalar cari nem dezinfeksiya 1 500 sulema mehlulu ve 3 li xlor mehlulu olunur Xestenin qab qacagi uzun muddet qaynadilir ve sargi materiallari yandirilir Qarayaranin deri formasinda rekonvalessentleri qartmaq qopub dusdukden ve capiq emele geldikden sonra xestexanadan buraxirlar Septik formasinda ise rekonvalessentleri 5 gun interval olmaq sertile aparilan bakterioloji muayine azi iki defe menfi olduqdan sonra buraxilmasi mumkundur ABS da ve Boyuk Britaniyada bu xesteliye qarsi peyvend Human Anthrax Vaccine MDPH PA elde edilmisdir Bu peyvend toredici mikrobun protektiv antigenine qarsi effektlidir Bu her iki peyvendden istifade edilmesine Almaniyada qadaga qoyulmusdur MenbelerY P Suvalova Infeksion xestelikler Ali mektebler ucun derslik Baki Maarif 1988 464 seh 45 sekil az Praktikum des Infektionsss und Impfschutzes hrsg von Botho Bosel und Kurt Hartung 10 Auflg Berlin 1992 ISBN 3 87344 075 X alm R C Spencer Bacillus anthracis J Clin Pathol 2003 Mar 56 3 182 7 Review PMID 12610093 ing W Biederbick R Fock K Guttler C Veit Infektionen durch Bacillus anthracis Dtsch med Wochenschr 2002 127 15 809 814 alm Xarici kecidlerVikianbarda Qarayara ile elaqeli mediafayllar var Anthrax alm Informationen der Centers for Disease Control and Prevention USA ing Berufsgenossenschaftliches Merkblatt BGI 583 2011 08 26 at the Wayback Machine Torpaqlarin temizleyerken bioloji amiller qarayara ehtimalina qarsi tedbirler alm Kommentar zu Merkblatt BGI 583 2007 09 27 at the Wayback Machine Qarayaraya subheli hallarda qoruyucu tedbirler haqqinda melumat alm Verordnung zum Schutz gegen den Milzbrand und den Rauschbrand alm Hemcinin baxQarayara copuXarici kecidlerVikilugetde Qarayara movzusuna dair melumatlar var