Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qansporlular dəstəsi (lat. Haemosporidia ) — Heyvan qamçılıları yarımsinfinə aid olan dəstə.
| Qansporlular dəstəsi | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
| XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Qansporlular dəstəsi | ||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
| Haemosporidia | ||||
| ||||
Haqqında
Qansporlular dəstəsi 100-ə qədər növü birləşdirib, məməlilərin, quşların və sürünənlərin hüceyrədaxili parazitləridir. Həyat tsikli koksidilərdə olduğu kimi şizoqoniya, qametoqoniya və sporoqoniya mərhələlərinin növbələşməsi ilə baş verir. Koksidilərdən fərqli olaraq, rüşeym möhkəm örtük əmələ gətirmir və xarici mühitə düşmədən bir sahibdən digər sahibə keçir. Beleliklə çoxalma 2 sahibdə gedir. Koksidilərdə qansporlular qohumluq əlaqələri olduğunu ilk dəfə 1887-ci ildə İ. İ. Meçnikov qeyd etmişdir. Onlar arasında başlıca fərq qansporlularda hərəkətli amöbvari şizontların olması və sporların olmamasıdır . Qansporluların Piroplasmoidea yarımdəstəsindən olan növlərinin də böyük təsərrüfat əhəmiyyəti vardır. Bu dəstənin Babesiidae və Theileriidae fəsilələrinin nümayəndələri məməli heyvanlarda, əsasən qaramalda, piroplazmoz adlanan bir sıra ağır xəstəliklər törədirlər. Onurğalı heyvanların orqanizmində qırmızı qan hüceyrələrində armudşəkilli babeziidlər qeyri-cinsi yolla çoxalırlar. Bu parazitlər bir sahibdən digərinə iksodes fəsiləsindən (Ixodoida) olan gənələr vasitəsilə keçir. Boophlius gənəsi xəstə heyvanın qanını sorarkən, eritrositlər birgə parazit də onun orqanizminə keçir. Parazit gənənin bağırsağında qeyri-cinsi yolla çoxalıb hüceyrəyə daxil olur, daha sonra bütün daxili orqanlara yayılır. Əmələ gəlmiş sporozoitlər gənənin yumurta hüceyrələrinə keçərək, qeyri-cinsi yolla çoxalmasını davam etdirir. Beləliklə, parazitə yoluxmuş gənə infeksiyanı öz gələcək nəslinə ötürür. Theileriidae fəsiləsindən olan qansporluların qeyri-cinsi yolla bölünməsi iribuynuzlu heyvanların orqanizmində, xüsusən limfa düyünlərində baş verir. Bölünmənin məhsullarının bir qismi dalaq hüceyrələrinə, digər qismi eritrositlərə daxil olur. Teyleriidlərin də keçiriciləri iksodes gənələridir. (Ripicephalus, Hyalomma). Ehtimal olunur ki, gənələrin orqanizmində əmələ gələn qametlər kopulyasiya olunaraq ziqotaya çevrilir. Tüpürcək vəzilərində ziqotadan sporozoitlər inkişaf edərək, sağlam heyvanlar üçün təhlükə yaranır. Babeziidlər və teyleriidlərin bütün nümayəndələri qaramalın, atların, donuzların, itlərin, digər məməli heyvanların eritrositlərində parazitlik edərək, təhlükəli xəstəliklər törədirlər və heyvandarlığa böyük ziyan vururlar. Babesia bigemina — iribuynuzlu heyvanlarda "texas istəməsi" xəstəliyinin törədicisidir. Bu xəstəlik Şimali Qafqazda, Zaqafqaziyada və Orta Asiyada yayılmışdır. Parazitə yoluxmuş heyvanlar arıqlayır , onlarda qan azlığı müşahidə olunur, sidikləri qırmızı və qonur rəngə boyanır. Qafqazda bu parazitin keçiricisi Margaropus annulatus calcaratus gənəsidir. Nutallia equi növü atların eritrositlərində parazitlik edərək, çox vaxt onların ölümünə səbəb olur. Parazitin keçiricisi Ripicephalus cinsindən olan bir sıra gənələrdir. Piroplasma ovis — qoyunlarda, Babesiella bovis — inəklərdə, priplazmoz xəstəliyini törədir. Hər iki parazitin keçiricisi it gənəsidir. (Ixodes ricinus). Piroplazmoz xəstəliyinin qarşısını almaq məqsədilə bu xəstəliyin keçiriciləri olan gənələrə qarşı bir sıra profilaktiki tədbirlər həyata keçirilir. Bu məqsədlə dezinfeksiyaedici maddələrdə heyvanlar gənələrdən təmizlənir. Sürünü başqa otlaqlara aparmaqla, həmin otlaqlarda gənələr məhv edilir. Həmçinin piroplazmozla yoluxmuş heyvanların başqa rayonlara aparılması qadağan edilir və s. Qansporlular içində Plasmodium cinsindən olan sporlular daha böyük praktiki əhəmiyyət kəsb edərək, insanlarda malyariya xəstəliyini törədir. Malyariya plazmodisinin 4 növü məlumdur. Plasmodium vivax, P.malariae, P.falciparum, P.ovale. P.vivax - üçgünlük isitmə xəstəliyini törədir, hər 48 saatdan bir titrətmə baş verir. P.malariae — 72 saatdan bir titrətmə verən dördgünlük isitmə xəstəliyini törədir. P.falciparum — malyariyanın daha ağır forması olan tropik malyariya xəstəliyini törədərək, qeyri müntəzəm və uzunsürən titrətmə verir. P.ovale — Afrika və Asiyada yayılaraq 48 saatdan bir titrətmə ilə nəticələnən malyariyanın törədicisidir. Malyariya parazitinin qeyri-cinsi yolla çoxalması və qametositlərin əmələ gəlməsi prosesi insanın qanında, qametlərin formalaşması kopulyasiyası və sporozoitləri əmələ gəlməsi isə malyariya ağcaqanadının bağırsağında baş verir. Malyariya plazmodisinin əsas inkişaf mərhələsini Plasmodium vivax növünün misalında nəzərdən keçirək. Malyariya paraziti mikroskopik ölçülü kiçik orqanizm olub, inkişafının müəyyən mərhələsini insanın bədənində müəyyən mərhələsini və ağcaqanadın bədənində keçirir. Parazit təhlükəli malyariya xəstəliyinin törədicisi olmaqla üçgünlük isitmə verirlər. Malyariya parazitinə yoluxmuş Anopheles cinsinə mənsub olan ağcaqanad insanı sancarkən sporozoit şəklində paraziti insanın qanına keçirir. Sporozoitin uzunluğu 10–15 mikron, eni isə bir mikron ölçüdədir. Bədən forması iynəşəkillidir və bir nüvəsi vardır. Qana düşmüş sporozoit qanla hərəkət edərək qaraciyərin qan damarlarına gəlir və burada qaraciyərin hüceyrələrinə daxil olur. Parazit burada böyüyür, inkişaf edir və iri şizonta çevrilir. Şizontun nüvəsi çoxlu miqdarda bölünərək , sitoplazma ilə əhatə olunur və merozoitlər əmələ gəlir. Şizontun belə çoxalması şizoqoniya prosesi adlanır . Merozoitlər yenidən qaraciyərə toxuma hüceyrəsinin qan damarlarına daxil olurlar. Qaraciyərdə bu proses bir və bir neçə dəfə təkrar olunaraq merozoitlərin sayı 10000 -ə qədər artır. Bu parazitin toxuma və ya eritrosit qabağı mərhələsi adlanır. Qaraciyərdəki çoxalma prosesindən sonra merozoitlər qanın plazmasına keçərək, qırmızı qan, cisimcikləri olan eritrositlərə daxil olurlar . Burada merozoitlər girdələşir və daha kiçik şizontlara çevrilirlər. Cavan şizontlar hərəkətli olub, eritrositin daxilində amöbşəkilli hərəkət edirlər. Şizontlar eritrositlə xüsusilə hemoqlobinlə qidalanaraq qidalanmanın məhsulu olan və qana zəhərləyici təsir göstərən qara rəngli melanin piqmenti əmələ gətirirlər . Merozoitin eritrositə daxil olmasından təqribən 40 saat sonra şizontun nüvəsi bölünərək 12–24 merozoit əmələ gətirir. Nəticədə eritrosit partlayır, merozoitlər və onunla birlikdə melanın qanın plazmasına tökülür.Merozoitlər yenidən sağlam eritrositlərə daxil olur, melanın isə, qana zəhərləyici təsir göstərərək malyariyanın tutmasına səbəb olur. Bu proses merozoitin eritrositə daxil olmasından 48 saat sonra baş verir. Beləliklə, parazitin qeyri-cinsi çoxalmasına hər 48 saatdan bir tamamlanaraq müntəzəm təkrar olunur və qanda parazitin miqdarını artıraraq xəstəliyi dahada gücləndirir. Qeyri-cinsi çoxalma bir neçə dəfə təkrar olunduqundan sonra insanın qanında cavan şizontdan çox da fərqlənməyən və qametositlər adlanan cinsi fərdlər əmələ gəlir. Eritrositə daxil olan merozoitlərin bir qismi mikroqametositə, bir qismi də makroqametositə çevrilir. Beləliklə, qametoqoniya prosesi başlayır və bununla da cinsi hüceyrələr əmələ gəlir. Belə ki, mikroqametlərə, makroqametositlər isə dişi cinsi hüceyrələr olan makroqametlərə başlanğıc verirlər. Mikroqametositlər ölçülərinə görə makroqametositlərdən kiçik olurlar. Eritrositdə mikro və makroqametositlər nisbətən böyüyür və artıq inkişaf edə bilmirlər. Qametositlərin gələcək inkişafı ağcaqanadın bədənində başa çatır. Belə ki, ağcaqanad malyariya parazitinə yoluxmuş insanın qanını sorarkən qanla birlikdə mikro və makroqametositləri də götürürlər. Ağcaqanadın bədənində mikroqametositlər bölünərək 6–8 ədəd qamçıya bənzər çıxıntısı olan hərəkətli mikroqametlərə çevrilir.
Makroqametositlər isə bölünmür və dəyişilərək makroqametlərə çevrilirlər. İnkişafın sonrakı mərhələsində mikroqametlər hərəkət edərək makroqametlərə daxil olur, onunla birləşərək mayalanma prosesi baş verir və ziqota əmələ gəlir. Ziqota oval formada olub, hərəkətlidir və ookineta adlanır (ookineta yunan sözü olub, oon-yumurta, kinein – hərəkət deməkdir). Ookineta hərəkət edərək ağcaqanadın mədəsinin epitelisində örtük əmələ gətirir oosistaya çevrilir. Koksidilərdən fərqli olaraq, bu örtük ağcaqanadın toxuması hesabına əmələ gəlir. Oosista , mədənin əzələli divarında inkişaf edir və böyüyür . Nəticədə nüvə 10000 — ə qədər bölünür və sitoplazma ilə əhatə olunur. Sonra oosista partlayır , sporozoitlər ağcaqanadın hemolimfasına tökülür və oradan tüpürcək vəzilərinə gəlirlər. Belə ağcaqanad insanı sancdıqda sporozoit şəklində qana keçir. Malyariya paraziti inkişaf sürəti temperatur şəraitindən asilı olaraq 17–18 ̊ C temperaturda parazitin inkişafı üç həftə, 25–27̊ ̊ C –də bir həftə müddətində tamamlanır. Temperatur 15–17̊̊̊̊ ̊ C – dən aşağı olduqda parazit normal vəziyyətdə inkişaf edərək ookineta əmələ gəlir, ancaq sporozoitlər formalaşa bilmir . Deyilənlərdən məlum olduki, malyariya paraziti öz inkişafını iki sahibdə başa çatdırır. Biri insan, digəri isə ağcaqanaddır. Parazitin qeyri-cinsi çoxalması insanda getdiyi üçün insan onun aralıq sahibi, cinsi çoxalması ağcaqanadın bədənində getdiyi üçün o əsas sahib hesab olunur.
Mənbə
B. İ. Ağayev, Z. A. Zeynalova. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı , "Təhsil" 2008 , 568 səh
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Отряд Кровяные споровики (Haemosporidia)
İstinad
- B. İ. Ağayev, Z. A. Zeynalova. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı, "Təhsil" 2008, 568 səh
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qansporlular destesi lat Haemosporidia Heyvan qamcililari yarimsinfine aid olan deste Qansporlular destesiElmi tesnifatXETA parent ve rang parametrlerini doldurmaq lazimdir Qansporlular destesiBeynelxalq elmi adiHaemosporidiaVikinovlerde sistematikaSekil axtarisiHaqqindaQansporlular destesi 100 e qeder novu birlesdirib memelilerin quslarin ve surunenlerin huceyredaxili parazitleridir Heyat tsikli koksidilerde oldugu kimi sizoqoniya qametoqoniya ve sporoqoniya merhelelerinin novbelesmesi ile bas verir Koksidilerden ferqli olaraq ruseym mohkem ortuk emele getirmir ve xarici muhite dusmeden bir sahibden diger sahibe kecir Belelikle coxalma 2 sahibde gedir Koksidilerde qansporlular qohumluq elaqeleri oldugunu ilk defe 1887 ci ilde I I Mecnikov qeyd etmisdir Onlar arasinda baslica ferq qansporlularda hereketli amobvari sizontlarin olmasi ve sporlarin olmamasidir Qansporlularin Piroplasmoidea yarimdestesinden olan novlerinin de boyuk teserrufat ehemiyyeti vardir Bu destenin Babesiidae ve Theileriidae fesilelerinin numayendeleri memeli heyvanlarda esasen qaramalda piroplazmoz adlanan bir sira agir xestelikler toredirler Onurgali heyvanlarin orqanizminde qirmizi qan huceyrelerinde armudsekilli babeziidler qeyri cinsi yolla coxalirlar Bu parazitler bir sahibden digerine iksodes fesilesinden Ixodoida olan geneler vasitesile kecir Boophlius genesi xeste heyvanin qanini sorarken eritrositler birge parazit de onun orqanizmine kecir Parazit genenin bagirsaginda qeyri cinsi yolla coxalib huceyreye daxil olur daha sonra butun daxili orqanlara yayilir Emele gelmis sporozoitler genenin yumurta huceyrelerine kecerek qeyri cinsi yolla coxalmasini davam etdirir Belelikle parazite yoluxmus gene infeksiyani oz gelecek nesline oturur Theileriidae fesilesinden olan qansporlularin qeyri cinsi yolla bolunmesi iribuynuzlu heyvanlarin orqanizminde xususen limfa duyunlerinde bas verir Bolunmenin mehsullarinin bir qismi dalaq huceyrelerine diger qismi eritrositlere daxil olur Teyleriidlerin de keciricileri iksodes geneleridir Ripicephalus Hyalomma Ehtimal olunur ki genelerin orqanizminde emele gelen qametler kopulyasiya olunaraq ziqotaya cevrilir Tupurcek vezilerinde ziqotadan sporozoitler inkisaf ederek saglam heyvanlar ucun tehluke yaranir Babeziidler ve teyleriidlerin butun numayendeleri qaramalin atlarin donuzlarin itlerin diger memeli heyvanlarin eritrositlerinde parazitlik ederek tehlukeli xestelikler toredirler ve heyvandarliga boyuk ziyan vururlar Babesia bigemina iribuynuzlu heyvanlarda texas istemesi xesteliyinin toredicisidir Bu xestelik Simali Qafqazda Zaqafqaziyada ve Orta Asiyada yayilmisdir Parazite yoluxmus heyvanlar ariqlayir onlarda qan azligi musahide olunur sidikleri qirmizi ve qonur renge boyanir Qafqazda bu parazitin keciricisi Margaropus annulatus calcaratus genesidir Nutallia equi novu atlarin eritrositlerinde parazitlik ederek cox vaxt onlarin olumune sebeb olur Parazitin keciricisi Ripicephalus cinsinden olan bir sira genelerdir Piroplasma ovis qoyunlarda Babesiella bovis ineklerde priplazmoz xesteliyini toredir Her iki parazitin keciricisi it genesidir Ixodes ricinus Piroplazmoz xesteliyinin qarsisini almaq meqsedile bu xesteliyin keciricileri olan genelere qarsi bir sira profilaktiki tedbirler heyata kecirilir Bu meqsedle dezinfeksiyaedici maddelerde heyvanlar genelerden temizlenir Surunu basqa otlaqlara aparmaqla hemin otlaqlarda geneler mehv edilir Hemcinin piroplazmozla yoluxmus heyvanlarin basqa rayonlara aparilmasi qadagan edilir ve s Qansporlular icinde Plasmodium cinsinden olan sporlular daha boyuk praktiki ehemiyyet kesb ederek insanlarda malyariya xesteliyini toredir Malyariya plazmodisinin 4 novu melumdur Plasmodium vivax P malariae P falciparum P ovale P vivax ucgunluk isitme xesteliyini toredir her 48 saatdan bir titretme bas verir P malariae 72 saatdan bir titretme veren dordgunluk isitme xesteliyini toredir P falciparum malyariyanin daha agir formasi olan tropik malyariya xesteliyini torederek qeyri muntezem ve uzunsuren titretme verir P ovale Afrika ve Asiyada yayilaraq 48 saatdan bir titretme ile neticelenen malyariyanin toredicisidir Malyariya parazitinin qeyri cinsi yolla coxalmasi ve qametositlerin emele gelmesi prosesi insanin qaninda qametlerin formalasmasi kopulyasiyasi ve sporozoitleri emele gelmesi ise malyariya agcaqanadinin bagirsaginda bas verir Malyariya plazmodisinin esas inkisaf merhelesini Plasmodium vivax novunun misalinda nezerden kecirek Malyariya paraziti mikroskopik olculu kicik orqanizm olub inkisafinin mueyyen merhelesini insanin bedeninde mueyyen merhelesini ve agcaqanadin bedeninde kecirir Parazit tehlukeli malyariya xesteliyinin toredicisi olmaqla ucgunluk isitme verirler Malyariya parazitine yoluxmus Anopheles cinsine mensub olan agcaqanad insani sancarken sporozoit seklinde paraziti insanin qanina kecirir Sporozoitin uzunlugu 10 15 mikron eni ise bir mikron olcudedir Beden formasi iynesekillidir ve bir nuvesi vardir Qana dusmus sporozoit qanla hereket ederek qaraciyerin qan damarlarina gelir ve burada qaraciyerin huceyrelerine daxil olur Parazit burada boyuyur inkisaf edir ve iri sizonta cevrilir Sizontun nuvesi coxlu miqdarda bolunerek sitoplazma ile ehate olunur ve merozoitler emele gelir Sizontun bele coxalmasi sizoqoniya prosesi adlanir Merozoitler yeniden qaraciyere toxuma huceyresinin qan damarlarina daxil olurlar Qaraciyerde bu proses bir ve bir nece defe tekrar olunaraq merozoitlerin sayi 10000 e qeder artir Bu parazitin toxuma ve ya eritrosit qabagi merhelesi adlanir Qaraciyerdeki coxalma prosesinden sonra merozoitler qanin plazmasina kecerek qirmizi qan cisimcikleri olan eritrositlere daxil olurlar Burada merozoitler girdelesir ve daha kicik sizontlara cevrilirler Cavan sizontlar hereketli olub eritrositin daxilinde amobsekilli hereket edirler Sizontlar eritrositle xususile hemoqlobinle qidalanaraq qidalanmanin mehsulu olan ve qana zeherleyici tesir gosteren qara rengli melanin piqmenti emele getirirler Merozoitin eritrosite daxil olmasindan teqriben 40 saat sonra sizontun nuvesi bolunerek 12 24 merozoit emele getirir Neticede eritrosit partlayir merozoitler ve onunla birlikde melanin qanin plazmasina tokulur Merozoitler yeniden saglam eritrositlere daxil olur melanin ise qana zeherleyici tesir gostererek malyariyanin tutmasina sebeb olur Bu proses merozoitin eritrosite daxil olmasindan 48 saat sonra bas verir Belelikle parazitin qeyri cinsi coxalmasina her 48 saatdan bir tamamlanaraq muntezem tekrar olunur ve qanda parazitin miqdarini artiraraq xesteliyi dahada guclendirir Qeyri cinsi coxalma bir nece defe tekrar olunduqundan sonra insanin qaninda cavan sizontdan cox da ferqlenmeyen ve qametositler adlanan cinsi ferdler emele gelir Eritrosite daxil olan merozoitlerin bir qismi mikroqametosite bir qismi de makroqametosite cevrilir Belelikle qametoqoniya prosesi baslayir ve bununla da cinsi huceyreler emele gelir Bele ki mikroqametlere makroqametositler ise disi cinsi huceyreler olan makroqametlere baslangic verirler Mikroqametositler olculerine gore makroqametositlerden kicik olurlar Eritrositde mikro ve makroqametositler nisbeten boyuyur ve artiq inkisaf ede bilmirler Qametositlerin gelecek inkisafi agcaqanadin bedeninde basa catir Bele ki agcaqanad malyariya parazitine yoluxmus insanin qanini sorarken qanla birlikde mikro ve makroqametositleri de gotururler Agcaqanadin bedeninde mikroqametositler bolunerek 6 8 eded qamciya benzer cixintisi olan hereketli mikroqametlere cevrilir Makroqametositler ise bolunmur ve deyisilerek makroqametlere cevrilirler Inkisafin sonraki merhelesinde mikroqametler hereket ederek makroqametlere daxil olur onunla birleserek mayalanma prosesi bas verir ve ziqota emele gelir Ziqota oval formada olub hereketlidir ve ookineta adlanir ookineta yunan sozu olub oon yumurta kinein hereket demekdir Ookineta hereket ederek agcaqanadin medesinin epitelisinde ortuk emele getirir oosistaya cevrilir Koksidilerden ferqli olaraq bu ortuk agcaqanadin toxumasi hesabina emele gelir Oosista medenin ezeleli divarinda inkisaf edir ve boyuyur Neticede nuve 10000 e qeder bolunur ve sitoplazma ile ehate olunur Sonra oosista partlayir sporozoitler agcaqanadin hemolimfasina tokulur ve oradan tupurcek vezilerine gelirler Bele agcaqanad insani sancdiqda sporozoit seklinde qana kecir Malyariya paraziti inkisaf sureti temperatur seraitinden asili olaraq 17 18 C temperaturda parazitin inkisafi uc hefte 25 27 C de bir hefte muddetinde tamamlanir Temperatur 15 17 C den asagi olduqda parazit normal veziyyetde inkisaf ederek ookineta emele gelir ancaq sporozoitler formalasa bilmir Deyilenlerden melum olduki malyariya paraziti oz inkisafini iki sahibde basa catdirir Biri insan digeri ise agcaqanaddir Parazitin qeyri cinsi coxalmasi insanda getdiyi ucun insan onun araliq sahibi cinsi coxalmasi agcaqanadin bedeninde getdiyi ucun o esas sahib hesab olunur MenbeB I Agayev Z A Zeynalova Onurgasizlar zoologiyasi Baki Tehsil 2008 568 sehHemcinin baxSporlular Koksidiler Opalinkimiler destesi Malyariya parazitiXarici kecidlerOtryad Krovyanye sporoviki Haemosporidia IstinadB I Agayev Z A Zeynalova Onurgasizlar zoologiyasi Baki Tehsil 2008 568 seh