Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sporlular və ya Apikomplekslər (lat. Apicomplexa) — İbtidailərin (lat. Alveolata) qrupuna daxil olan tipi.
| Sporlular | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Aləm: Yarımaləm: İnfraaləm: Tipüstü: Tip: Sporlular | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Bu tipin əsas əlaməti qeyri-cinsi çoxalma, cinsi çoxalma və spor əmələgətirmənin növbələşməsidir. Bu tipə daxil olan ibtidailərin hamısı parazit həyat keçirirlər. Əksər halda insan və heyvanlarda ağır xəstəliklər törədir. Tip 2 sinfə bölünür: koksidikimilər və qreqarinlər.
Ümumi xarakteristikası
Yeni təsnifata əsasən, tipin nümayəndələri , və kimi 3 sinifdə qruplaşdırılmışdır. Bu tipə aid olan orqanizmlərin quruluşu çox sadədir. Onlarda həzm və ifrazat orqanları yoxdur. Qidalanma, nəfəsalma və ifrazat bütün bədən səthi vasitəsilə həyata keçir. Tipin bütün nümayəndələri hüceyrədaxili parazitlərdir. Hazırda 20.000-ə qədər növü məlumdur. Onların arasında ən geniş yayılmış növlər malyariya (Plasmodium falciparum, P. vivax, P. ovale, P. malariae) və toksoplazmoz (Toxoplasma gondii) törədən parazitlərdir. Toksoplazmoz mərkəzi sinir sisteminin inkişafının anadangəlmə anomaliyaları, ölüdoğuşlar, uşaqsalma kimi hallara səbəb olur. Bu xəstəlik heyvandarlığa böyük ziyan vurur.
Toksoplazmoz – zooantroponoz xəstəlik olub heyvanlarda xroniki (simptomsuz) keçir, abort, həyat qabiliyyəti olmayan, müxtəlif anomaliyalı (limfatik, endokrin sistemin, görmə orqanlarının pozulması və s.) döllərin doğulması ilə müşayiət olur. Törədici sahibin bağırsaq hüceyrələrində parazitlik edir. Parazitlər müxtəlif orqanlarda çoxalaraq nekroz və iltihablar yaradır. Bu zaman nekroz baş beyin, qaraciyər, dalaq və s. orqanlara nüfuz edir. Parazitlər sahibin hüceyrələrini doldurur, sahib hüceyrənin nüvəsi parçalanır. Sahin hüceyrəsinin membranının dağılması nəticəsində toksoplazmlar xaricə çıxaraq növbəti hüxeyrələrə daxil olur. Müxtəlif orqan və toxumalarda çoxalan toksoplazmların ifraz etdiyi toksinlər ətrafdakı hüceyrələrə öldürücü təsir edərək onları dağıdır. Nəticədə sahibin hüceyrələrinin kütləvi məhvi onun xəstəliyini kəskinləşdirir və müxtəlif orqanların degenerasiyasına, daha sonra isə funksiyalarının pozulmasına səbəb olur.
Toxoplasma gondii aralıq sahibin (bir sıra heyvanlar və insan) orqanizmində trofozoit-endozoit formasında parazitlik edir. Trofozoitlərin xarici görünüşü əyri formalı olub qövs və ya portağal dilimlərinə bənzəyir, lakin oval və yumru formalara da rast gəlinir. Toksoplazmın ölçüləri adətən 4–8 x 2–4 mkm tərtibində olur.
Çoxalması
Apikomplekslər üçün mürəkkəb inkişaf sikli xarakterikdir. Malyariya plazmodilərinin həyat sikli cinsi və qeyri-cinsi çoxalmanın növbələşməsindən ibarətdir. İnsan orqanizmində plazmodilər qeyri-cinsi yolla çoxalır, nəticədə merozoitlər, hamontlar və şizontlar kimi aralıq mərhələlər əmələ gəlir. Şizontlar eritrositlərin içində çoxalaraq onları məhv edir. Bu səbəbdən də malyariya xəstəliyi zamanı hərarət yüksəlir, titrətmə yaranır. Şizontun qeyri-cinsi çoxalması P. falciparum, P. vivax, P. ovale üçün 48 saat, P. malariae üçün 72 saat təşkil edir.
yolla çoxalması isə ağcaqanadın orqanizmində baş verir. Burada hamontlar inkişaf edərək qametlərə çevrilir. Qametlər isə birləşərək diploid ziqot əmələ gətirir. Ziqotun ətrafında membran əmələ gəldikdən sonra, o sistaya çevrilir, daha dəqiq desək, oosistaya çevrilir. Sonra oosistalar meyoz bölünmə üsulu ilə bölünür və hər oosistanın içində haploid sporozoit formalaşır. Haploid sporozoitlər invaziv formadır, yəni ağcaqanad insanın dərisi üzərinə qonur, qanı sorur, qan sorarkən həmin invaziv formalar zədələnmiş nahiyəyə düşür və sikl yenidən başlanır. Toksoplazmozun törədicisi də mürəkkəb inkişaf sikli keçir. Siklin bir hissəsi pişiyin, digər hissəsi ayrı bir məməlinin, üçüncü hissəsi isə insan orqanizmində keçir.
İnsan həyatında rolu
Apikompleksa tipinə aid orqanizmlər aşağıdaki xəstəlik törədiciləridir:
-Babeziosis (Babesia sp.);
-Malyariya (Plasmodium sp.);
-Kriptosporidiozis (Cryptosporidium parvum);
-Siklosporiazis (Cyclospora cayetanensis);
-İzosporiazis (Isospora belli);
-Taksoplazmoz (Toxoplasma gondi);
Xəzər dənizində Goussia, Eimerria cinslərinə aid 4 ixtioparazit apikompleksa növü təyin edilmişdir .
Plasmodium cinsinə aid olan Plasmodium falciparum – insanlarda ağır infeksion xəstəlik olan malyariya törədir. Parazit insan orqanizminə Anopheles ağcaqanadlarının dişi fərdlərinin sancması ilə daxil olur. Xəstəlik yüksək hərarət, üşütmə, qaraciyər böyüməsi, anemiya ilə müşayiət olunur. Bu xəstəlik malyariya ağcaqanadının əlverişli ərazilərində — mülayim iqlim, bataqlıq və yağıntılı ərazilərdə daha geniş yayılmışdır.
İnsan bu xəstəliyə malyariya ağcaqanadının dişi fərdinin sancması (qan sorması) ilə yoluxur. Bu zaman törədicinin həyat siklinin bir mərhələsi (sporozoitlər) ağcaqanadın ağız suyu vasitəsilə qana və limfatik sistemə daxil oluaraq qaraciyərə (hepatosidlərə) nüfuz edir. Burada qeyri-cinsi çoxalma (toxuma şizoqoniyası) vasitəsilə bir ədəd sporozoit şizonta çevrilir, nəticədə qaraciyər merozoiti yaranır. Nəticədə qara ciyərin hüceyrələri parçalanır, yaranmış merozitlər həftə ərzində yenidən qana (eritrositlərə) daxil olaraq eritrositar şizoqoniya stadiyasına keçir. Parazit qan hüceyrətlərindəki hemoqlobini udaraq çoxalır, hər plazmodiumdan 8 – 24 merozit törənir. Parazit hemoqlobinin qlobin hissəsini udub, hem hissəsini qana buraxır. Sərbəst hem isə orqanizm üçün güclü zəhərdir. Məhz hemin qana düşməsi ağrılı malyariya qızdırmalarına səbəb olur. Malyariya xüsusən Afrika regionu üçün böyük fəlakət sayılır. Beynəlxalq Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə planetdə hər 30 saniyəərzində bi uşaq dünyasını dəyişir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda XX əsrin əvvəllərindən etibarən malyariyanın 5 epidemiyası olmuşdur. Onlardan ən geniş epidemiya 31 – 39-cu illərə təsadüf edir. Bu dövrdə yoluxanların sayı 660 minə çatmışdır. İkinci irimiqyaslı epidemiya 1996-cı ilə təsadüf edir. Bu dövrdə xəstələnənlərin sayı 13 135 nəfə olmuşdur. Son dövrlərdə bu xəstəlik tək-tək hallardə əsasən Aran rayonlarında — Salyan, Saatlı, Lənkəran, Şəki və Qax ərazilərində qeyd edilmişdir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Apikompleksa (Apicomplexa) [ölü keçid]
- Apikompleksa (Apicomplexa) [ölü keçid]
İstinadlar
- Levine N. D. Taxonomy of the sporozoa (ing.). // J. Parasitol. Chicago [etc.]: American Society of Parasitologists, 1970. Vol. 56, Iss. Section II. P. 208–209. ISSN 0022-3395; 1937-2345
- http://biodiversity.az/54/61/70/71[ölü keçid]
- http://medportal.az/articles_7451/?lang=RU[ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sporlular ve ya Apikompleksler lat Apicomplexa Ibtidailerin lat Alveolata qrupuna daxil olan tipi SporlularElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesAlem XromistlerYarimalem Infraalem Tipustu AlveolbiontlarTip SporlularBeynelxalq elmi adiApicomplexa Levine 1970Sekil axtarisiITIS 553099NCBI 5794EOL 4656 Bu tipin esas elameti qeyri cinsi coxalma cinsi coxalma ve spor emelegetirmenin novbelesmesidir Bu tipe daxil olan ibtidailerin hamisi parazit heyat kecirirler Ekser halda insan ve heyvanlarda agir xestelikler toredir Tip 2 sinfe bolunur koksidikimiler ve qreqarinler Sporlularin heyat sikli 1 ziqot 2 3 4 Sporlularin qurulusu 1 qutb halqasi 2 konoid 3 mikronemler 4 roptriler 5 huceyre nuvesi 6 nuvecik 7 8 arxa halqa 9 alveollar 10 Holci aparati 11 Umumi xarakteristikasiYeni tesnifata esasen tipin numayendeleri ve kimi 3 sinifde qruplasdirilmisdir Bu tipe aid olan orqanizmlerin qurulusu cox sadedir Onlarda hezm ve ifrazat orqanlari yoxdur Qidalanma nefesalma ve ifrazat butun beden sethi vasitesile heyata kecir Tipin butun numayendeleri huceyredaxili parazitlerdir Hazirda 20 000 e qeder novu melumdur Onlarin arasinda en genis yayilmis novler malyariya Plasmodium falciparum P vivax P ovale P malariae ve toksoplazmoz Toxoplasma gondii toreden parazitlerdir Toksoplazmoz merkezi sinir sisteminin inkisafinin anadangelme anomaliyalari oludoguslar usaqsalma kimi hallara sebeb olur Bu xestelik heyvandarliga boyuk ziyan vurur Toksoplazmoz zooantroponoz xestelik olub heyvanlarda xroniki simptomsuz kecir abort heyat qabiliyyeti olmayan muxtelif anomaliyali limfatik endokrin sistemin gorme orqanlarinin pozulmasi ve s dollerin dogulmasi ile musayiet olur Toredici sahibin bagirsaq huceyrelerinde parazitlik edir Parazitler muxtelif orqanlarda coxalaraq nekroz ve iltihablar yaradir Bu zaman nekroz bas beyin qaraciyer dalaq ve s orqanlara nufuz edir Parazitler sahibin huceyrelerini doldurur sahib huceyrenin nuvesi parcalanir Sahin huceyresinin membraninin dagilmasi neticesinde toksoplazmlar xarice cixaraq novbeti huxeyrelere daxil olur Muxtelif orqan ve toxumalarda coxalan toksoplazmlarin ifraz etdiyi toksinler etrafdaki huceyrelere oldurucu tesir ederek onlari dagidir Neticede sahibin huceyrelerinin kutlevi mehvi onun xesteliyini keskinlesdirir ve muxtelif orqanlarin degenerasiyasina daha sonra ise funksiyalarinin pozulmasina sebeb olur Toxoplasma gondii araliq sahibin bir sira heyvanlar ve insan orqanizminde trofozoit endozoit formasinda parazitlik edir Trofozoitlerin xarici gorunusu eyri formali olub qovs ve ya portagal dilimlerine benzeyir lakin oval ve yumru formalara da rast gelinir Toksoplazmin olculeri adeten 4 8 x 2 4 mkm tertibinde olur CoxalmasiApikompleksler ucun murekkeb inkisaf sikli xarakterikdir Malyariya plazmodilerinin heyat sikli cinsi ve qeyri cinsi coxalmanin novbelesmesinden ibaretdir Insan orqanizminde plazmodiler qeyri cinsi yolla coxalir neticede merozoitler hamontlar ve sizontlar kimi araliq merheleler emele gelir Sizontlar eritrositlerin icinde coxalaraq onlari mehv edir Bu sebebden de malyariya xesteliyi zamani heraret yukselir titretme yaranir Sizontun qeyri cinsi coxalmasi P falciparum P vivax P ovale ucun 48 saat P malariae ucun 72 saat teskil edir yolla coxalmasi ise agcaqanadin orqanizminde bas verir Burada hamontlar inkisaf ederek qametlere cevrilir Qametler ise birleserek diploid ziqot emele getirir Ziqotun etrafinda membran emele geldikden sonra o sistaya cevrilir daha deqiq desek oosistaya cevrilir Sonra oosistalar meyoz bolunme usulu ile bolunur ve her oosistanin icinde haploid sporozoit formalasir Haploid sporozoitler invaziv formadir yeni agcaqanad insanin derisi uzerine qonur qani sorur qan sorarken hemin invaziv formalar zedelenmis nahiyeye dusur ve sikl yeniden baslanir Toksoplazmozun toredicisi de murekkeb inkisaf sikli kecir Siklin bir hissesi pisiyin diger hissesi ayri bir memelinin ucuncu hissesi ise insan orqanizminde kecir Insan heyatinda roluApikompleksa tipine aid orqanizmler asagidaki xestelik toredicileridir Babeziosis Babesia sp Malyariya Plasmodium sp Kriptosporidiozis Cryptosporidium parvum Siklosporiazis Cyclospora cayetanensis Izosporiazis Isospora belli Taksoplazmoz Toxoplasma gondi Xezer denizinde Goussia Eimerria cinslerine aid 4 ixtioparazit apikompleksa novu teyin edilmisdir Plasmodium cinsine aid olan Plasmodium falciparum insanlarda agir infeksion xestelik olan malyariya toredir Parazit insan orqanizmine Anopheles agcaqanadlarinin disi ferdlerinin sancmasi ile daxil olur Xestelik yuksek heraret usutme qaraciyer boyumesi anemiya ile musayiet olunur Bu xestelik malyariya agcaqanadinin elverisli erazilerinde mulayim iqlim bataqliq ve yagintili erazilerde daha genis yayilmisdir Insan bu xesteliye malyariya agcaqanadinin disi ferdinin sancmasi qan sormasi ile yoluxur Bu zaman toredicinin heyat siklinin bir merhelesi sporozoitler agcaqanadin agiz suyu vasitesile qana ve limfatik sisteme daxil oluaraq qaraciyere hepatosidlere nufuz edir Burada qeyri cinsi coxalma toxuma sizoqoniyasi vasitesile bir eded sporozoit sizonta cevrilir neticede qaraciyer merozoiti yaranir Neticede qara ciyerin huceyreleri parcalanir yaranmis merozitler hefte erzinde yeniden qana eritrositlere daxil olaraq eritrositar sizoqoniya stadiyasina kecir Parazit qan huceyretlerindeki hemoqlobini udaraq coxalir her plazmodiumdan 8 24 merozit torenir Parazit hemoqlobinin qlobin hissesini udub hem hissesini qana buraxir Serbest hem ise orqanizm ucun guclu zeherdir Mehz hemin qana dusmesi agrili malyariya qizdirmalarina sebeb olur Malyariya xususen Afrika regionu ucun boyuk felaket sayilir Beynelxalq Sehiyye Teskilatinin melumatlarina gore planetde her 30 saniyeerzinde bi usaq dunyasini deyisir Qeyd etmek lazimdir ki Azerbaycanda XX esrin evvellerinden etibaren malyariyanin 5 epidemiyasi olmusdur Onlardan en genis epidemiya 31 39 cu illere tesaduf edir Bu dovrde yoluxanlarin sayi 660 mine catmisdir Ikinci irimiqyasli epidemiya 1996 ci ile tesaduf edir Bu dovrde xestelenenlerin sayi 13 135 nefe olmusdur Son dovrlerde bu xestelik tek tek hallarde esasen Aran rayonlarinda Salyan Saatli Lenkeran Seki ve Qax erazilerinde qeyd edilmisdir Hemcinin baxAdeleinlerXarici kecidlerApikompleksa Apicomplexa olu kecid Apikompleksa Apicomplexa olu kecid IstinadlarLevine N D Taxonomy of the sporozoa ing J Parasitol Chicago etc American Society of Parasitologists 1970 Vol 56 Iss Section II P 208 209 ISSN 0022 3395 1937 2345 http biodiversity az 54 61 70 71 olu kecid http medportal az articles 7451 lang RU olu kecid