Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə böyük ölçüdə və ya tamamilə tək mənbəyə əsaslanır. (may 2024) |
Naturalizm (fransızca; naturalisme latınca naturalis – "təbii" sözündəndir) – XIX əsrin 2-ci yarısında Avropa və ABŞ ədəbiyyatında formalaşmış cərəyan.
Naturalizmin estetikası təbiətşünaslığa, başlıca olaraq, fiziologiyaya əsaslanırdı. İtaliyadakı verizm cərəyanı da naturalizmə yaxın cərəyanlardandır. Naturalizm XIX əsrin 60-cı illərində Fransada yaranmış, 70–80-ci illərdə başqa ölkələrdə də geniş yayılmışdı. Onun ilk əlamətləri , xüsusilə Qonkur qardaşlarının yaradıcılığında əksini tapmışdır. Lakin naturalizmin formalaşması onun nəzəriyyəsini işləyib hazırlamış Emil Zolyanın adı ilə bağlıdır. Gi de Mopassan, H. Hauptman, F. Norris, A. Strindberq, Henrik İbsen, Knut Hamsun və başqalarının yaradıcılığına ciddi təsir göstərmişdir.
Şüurlu surətdə ədəbi obrazın fərdiliyinə meyl XIX əsrdə Fransada realizmin naturalizm deyilən bir qolunun yaranmasına gətirib çıxardı. Naturalistlər realist yaradıcılıq üçün ədəbi materialın və obrazın fərdiliyinin prinsipial xarakterini nəzərə alaraq rəssamlıqda naturadan şəkil çəkmə prinsipinə bənzər bir ədəbi təsvir üsuluna meyil etməyə başladılar. Bir sıra fransız realistləri yazıcıdan obyektivlik, elmilik və s. tələb edirdilər. Bunlar da tarixilik məsələsinin aspektləri idi. Naturalizmin ədəbi manifestini 1880-ci ildə Emil Zolya "Eksperimental roman" adı ilə çap etdirdi. Buradakı eksperiment anlayışı o zaman darvinizmin əsas üsulu olan canlı müşahidəni əks etdirirdi. Belə müşahidə konkret və fərdi faktın həm bədii, həm də elmi mənasını ortaya qoyurdu. Yeni cərəyan Avropanın digər ölkələrində də özünə tərəfdarlar tapdı. E. Zolya müəyyən tibbi və genetik fərziyyələri təsvir edən, tibbi eksperimenti proses kimi təsvir edən əsərlər də yazmışdır.
Naturalistlər həm də coşqun inkişaf edən təbiətşünaslığın, xüsusilə darvinizmin müşahidə yolu ilə təbiəti öyrənmək metodunun təsiri altında idilər. Onlar da obrazın, xüsusilə insan obrazlarının dəqiq təsvirini, müşahidə vasitəsilə göstərilməsini, hətta fərdlərin genetik xüsusiyyətlərini belə dəqiq qələmə almağı tələb edirdilər. Təbiət mənasına gələn natura sözü də bununla əlaqədar idi. Ədəbi təsvirin dəqiqliyi elmi fakt dəqiqliyi ilə müqayisə olunurdu və yazıçıdan elmi obyektivlik tələb edilirdi.
Naturalizmin əsas prinsipindən – həyati konkret müşahidə ilə öyrənmək və göstərmək prinsipindən Balzak da istifadə etmişdi və bu yolla böyük məhsuldarlığa nail olub doxsandan artıq roman yazmışdı. Lakin Balzak üçün həmişə bədii ümumiləşdirmə üsulu daha əsas idi. O konkret müşahidələrdəki ən fərdi, ünvanlı cəhətləri atırdı. Lakin Emil Zolya və onun davamçıları canlı müşahidəni məqsədə çevirirdilər. O özü şaxtaçıların həyatını öyrənib ən yaxşı romanlarından birini " Jerminal" əsərini yazmışdı.
Əlbəttə, naturalizmin proqramında və təcrübəsində ədəbiyyatın inkişaf tarixi üçün mütləq yenilik yox idi, bu realizmin ümumi inkişaf məcrası daxilində olan bir hadisə idi. Emil Zolya sadəcə öz zəmanəsində coşqun inkişaf edən elmi prinsip və informasiyadan, elmin nəticələrindən ədəbi yaradıcılıqda istifadə etməyə çağırırdı. Bu isə əslində onun həyata qiymətləndirici münasibətinin Balzaka nisbətən yoxsulluğunu doldurmaq üçün idi. Bu mənada naturalizm realizmin tarixi inkişaf üsullarından və yollarından biridir və öz proqramı və prinsipi ilə dünyanı ədəbi təsvirin əsas fundamental əlamətinə – dünyanı fərdi görümdə təsvir prinsipinə bir qədər zidd idi. Aydındır ki, naturalistlər elmin nailiyyətlərindən istifadə yolu ilə özlərinin dünyaya qiymətləndirici münasibətlərini fərdiləşdirmək üçün istifadə edirdilər.
Naturalizm çox inkişaf etmədi: çünki onun təsvir prinsipi naturalistlərdən əvvəl də, onlardan sonra da olmuşdur. Sosialist realizmində, bədii publisistikada, sənədli kinoda, foto sənətində, neorealist kinoda naturadan təsvir prinsipindən geniş istifadə edilmişdir və edilir. Müasir bədii kinoda müəyyən fərdi tibbi xəstəlik tarixçələrini ssenariləşdirən kino janrı da naturalist sayıla bilər. Əslində hər bir yazıcı az-çox naturalistdir. E. Zolya öz naturalistliyini prinsip kimi təbliğ edirdi, amma sonralar yazıcılar bu təbliğatda aktual məntiq görmədilər.
Tarixi
Ədəbiyyatda naturalizm XIX əsrin ikinci yarısında Fransada yaranmışdır. Bu cərəyanın nəzəri əsasını fransız Hippolyte Taine yaratmışdır. Tainin düşüncələrindən təsirlənən Goncourt qardaşları ilk naturalist romanı Germinie Lacerteux (1864) yazdı. Lakin ədəbiyyatdakı naturalizm orjinal ifadəsini Emil Zolyanın Le Roman experimental (1880; "Eksperimental roman") adlı esselərində tapdı. Goncourt Qardaşlarından təsirlənən Zolya iddia edir ki, yazıçı təkcə faktları müəyyənləşdirmək və yazmaq üçün kifayət edən bir müşahidəçi deyil, həm də roman personajlarının daxili aləmlərini, emosional və ictimai hadisələrini aparan bir eksperimentordur. Naturalizm metodlarını Zolya kimi yaxından izləyən müəlliflər çox azdır. Lakin bir müddət sonra məşhur hekayəçi Guy de Maupassant, romançı Joris-Karl Huysmans, alman dramaturqu Gerhart Hauptmann, portuqal yazıçısı Xose Maria Eça de Queiros bu cərəyandan təsirlənərək naturalist əsərlər yazdılar.
Naturalist yazıçılar obyektiv həqiqətlər yazdılar və idealizasiyaya qarşı çıxdılar. Həyatın qəddar və kobud tərəflərini də əks etdirdilər. Naturalist yazarlar mühitin insana həddən artıq təsir etdiyinə inanırdılar. Buna görə də, əsərlərində məzlum boşluqlar, gecəqondu ərazilərini və yeraltı dünyanı sənədli bir dil ilə insanlara çatdırdılar. Stiven Kran, Frank Norris və Cek London ABŞ-də naturalizmin Avropa ədəbiyyatındakı təsiri zəifləməyə başladığı bir dövrdə bu anlayışla yazdılar. Teodor Dreiser, ABŞ-də naturalizmi zirvəyə qaldırdı. James T. Farrellin Studs Lonigan (1932-35) trilogiyası, ən son naturalist əsəri idi.
Naturalizm Türkiyə ədəbiyyatına eksperimental elmlərin cəlbedici tərəfdarı Beşir Fuadın təsiri ilə daxil oldu. Türkiyə ədəbiyyatının ilk naturalist romanı 1891-ci ildə Əhməd Midhat Əfəndi tərəfindən yazılmış Müşahedat ("Müşahidələr") idi.
Naturalizm qısa müddətli bir cərəyan olsa da, realizmin inkişafına, yeni mövzuların kəşf edilməsinə və formaya üstünlük verməyən və həyata yaxın olan bir hərəkatın inkişafına təkan verdi.
Dilçilikdə naturalizm cərəyanı
XIX əsrin ortalarında meydana çıxan başlıca dilçilik cərəyanlarından biri naturalizm adlanırdı. Almaniyada yaranmış bu cərəyana eyni zamanda bioloji cərəyan da deyilirdi. Naturalizmin dilçilikdə təşəkkül tapmasına səbəb XIX əsrdə təbiətşünaslığın çox sürətlə inkişaf edib yayılması olmuşdur. Təbiətşünaslığın nailiyyətləri təsirində dilçilər dilə naturalizm baxımından yanaşmışlar və bunun da nəticəsində dilçilik elmində naturalizm formalaşmışdır. Bu cərəyanın da əsasını Darvin təlimi təşkil edirdi.
Mənbə
- Afad Qurbanov. Ümumi dilçilik. I cild. Bakı, 2004, s.86
- Rəhim Əliyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: 2008
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale boyuk olcude ve ya tamamile tek menbeye esaslanir Movzu ile bagli muzakirelere qosula ve fikirlerinizi bildire bilersiniz Meqaleye etibarli menbeler elave ederek tekmillesdire bilersiniz may 2024 Naturalizm fransizca naturalisme latinca naturalis tebii sozundendir XIX esrin 2 ci yarisinda Avropa ve ABS edebiyyatinda formalasmis cereyan Naturalizmin estetikasi tebietsunasliga baslica olaraq fiziologiyaya esaslanirdi Italiyadaki verizm cereyani da naturalizme yaxin cereyanlardandir Naturalizm XIX esrin 60 ci illerinde Fransada yaranmis 70 80 ci illerde basqa olkelerde de genis yayilmisdi Onun ilk elametleri xususile Qonkur qardaslarinin yaradiciliginda eksini tapmisdir Lakin naturalizmin formalasmasi onun nezeriyyesini isleyib hazirlamis Emil Zolyanin adi ile baglidir Gi de Mopassan H Hauptman F Norris A Strindberq Henrik Ibsen Knut Hamsun ve basqalarinin yaradiciligina ciddi tesir gostermisdir Suurlu suretde edebi obrazin ferdiliyine meyl XIX esrde Fransada realizmin naturalizm deyilen bir qolunun yaranmasina getirib cixardi Naturalistler realist yaradiciliq ucun edebi materialin ve obrazin ferdiliyinin prinsipial xarakterini nezere alaraq ressamliqda naturadan sekil cekme prinsipine benzer bir edebi tesvir usuluna meyil etmeye basladilar Bir sira fransiz realistleri yazicidan obyektivlik elmilik ve s teleb edirdiler Bunlar da tarixilik meselesinin aspektleri idi Naturalizmin edebi manifestini 1880 ci ilde Emil Zolya Eksperimental roman adi ile cap etdirdi Buradaki eksperiment anlayisi o zaman darvinizmin esas usulu olan canli musahideni eks etdirirdi Bele musahide konkret ve ferdi faktin hem bedii hem de elmi menasini ortaya qoyurdu Yeni cereyan Avropanin diger olkelerinde de ozune terefdarlar tapdi E Zolya mueyyen tibbi ve genetik ferziyyeleri tesvir eden tibbi eksperimenti proses kimi tesvir eden eserler de yazmisdir Naturalistler hem de cosqun inkisaf eden tebietsunasligin xususile darvinizmin musahide yolu ile tebieti oyrenmek metodunun tesiri altinda idiler Onlar da obrazin xususile insan obrazlarinin deqiq tesvirini musahide vasitesile gosterilmesini hetta ferdlerin genetik xususiyyetlerini bele deqiq qeleme almagi teleb edirdiler Tebiet menasina gelen natura sozu de bununla elaqedar idi Edebi tesvirin deqiqliyi elmi fakt deqiqliyi ile muqayise olunurdu ve yazicidan elmi obyektivlik teleb edilirdi Naturalizmin esas prinsipinden heyati konkret musahide ile oyrenmek ve gostermek prinsipinden Balzak da istifade etmisdi ve bu yolla boyuk mehsuldarliga nail olub doxsandan artiq roman yazmisdi Lakin Balzak ucun hemise bedii umumilesdirme usulu daha esas idi O konkret musahidelerdeki en ferdi unvanli cehetleri atirdi Lakin Emil Zolya ve onun davamcilari canli musahideni meqsede cevirirdiler O ozu saxtacilarin heyatini oyrenib en yaxsi romanlarindan birini Jerminal eserini yazmisdi Elbette naturalizmin proqraminda ve tecrubesinde edebiyyatin inkisaf tarixi ucun mutleq yenilik yox idi bu realizmin umumi inkisaf mecrasi daxilinde olan bir hadise idi Emil Zolya sadece oz zemanesinde cosqun inkisaf eden elmi prinsip ve informasiyadan elmin neticelerinden edebi yaradiciliqda istifade etmeye cagirirdi Bu ise eslinde onun heyata qiymetlendirici munasibetinin Balzaka nisbeten yoxsullugunu doldurmaq ucun idi Bu menada naturalizm realizmin tarixi inkisaf usullarindan ve yollarindan biridir ve oz proqrami ve prinsipi ile dunyani edebi tesvirin esas fundamental elametine dunyani ferdi gorumde tesvir prinsipine bir qeder zidd idi Aydindir ki naturalistler elmin nailiyyetlerinden istifade yolu ile ozlerinin dunyaya qiymetlendirici munasibetlerini ferdilesdirmek ucun istifade edirdiler Naturalizm cox inkisaf etmedi cunki onun tesvir prinsipi naturalistlerden evvel de onlardan sonra da olmusdur Sosialist realizminde bedii publisistikada senedli kinoda foto senetinde neorealist kinoda naturadan tesvir prinsipinden genis istifade edilmisdir ve edilir Muasir bedii kinoda mueyyen ferdi tibbi xestelik tarixcelerini ssenarilesdiren kino janri da naturalist sayila biler Eslinde her bir yazici az cox naturalistdir E Zolya oz naturalistliyini prinsip kimi teblig edirdi amma sonralar yazicilar bu tebligatda aktual mentiq gormediler TarixiEdebiyyatda naturalizm XIX esrin ikinci yarisinda Fransada yaranmisdir Bu cereyanin nezeri esasini fransiz Hippolyte Taine yaratmisdir Tainin dusuncelerinden tesirlenen Goncourt qardaslari ilk naturalist romani Germinie Lacerteux 1864 yazdi Lakin edebiyyatdaki naturalizm orjinal ifadesini Emil Zolyanin Le Roman experimental 1880 Eksperimental roman adli esselerinde tapdi Goncourt Qardaslarindan tesirlenen Zolya iddia edir ki yazici tekce faktlari mueyyenlesdirmek ve yazmaq ucun kifayet eden bir musahideci deyil hem de roman personajlarinin daxili alemlerini emosional ve ictimai hadiselerini aparan bir eksperimentordur Naturalizm metodlarini Zolya kimi yaxindan izleyen muellifler cox azdir Lakin bir muddet sonra meshur hekayeci Guy de Maupassant romanci Joris Karl Huysmans alman dramaturqu Gerhart Hauptmann portuqal yazicisi Xose Maria Eca de Queiros bu cereyandan tesirlenerek naturalist eserler yazdilar Naturalist yazicilar obyektiv heqiqetler yazdilar ve idealizasiyaya qarsi cixdilar Heyatin qeddar ve kobud tereflerini de eks etdirdiler Naturalist yazarlar muhitin insana hedden artiq tesir etdiyine inanirdilar Buna gore de eserlerinde mezlum bosluqlar geceqondu erazilerini ve yeralti dunyani senedli bir dil ile insanlara catdirdilar Stiven Kran Frank Norris ve Cek London ABS de naturalizmin Avropa edebiyyatindaki tesiri zeiflemeye basladigi bir dovrde bu anlayisla yazdilar Teodor Dreiser ABS de naturalizmi zirveye qaldirdi James T Farrellin Studs Lonigan 1932 35 trilogiyasi en son naturalist eseri idi Naturalizm Turkiye edebiyyatina eksperimental elmlerin celbedici terefdari Besir Fuadin tesiri ile daxil oldu Turkiye edebiyyatinin ilk naturalist romani 1891 ci ilde Ehmed Midhat Efendi terefinden yazilmis Musahedat Musahideler idi Naturalizm qisa muddetli bir cereyan olsa da realizmin inkisafina yeni movzularin kesf edilmesine ve formaya ustunluk vermeyen ve heyata yaxin olan bir herekatin inkisafina tekan verdi Dilcilikde naturalizm cereyaniXIX esrin ortalarinda meydana cixan baslica dilcilik cereyanlarindan biri naturalizm adlanirdi Almaniyada yaranmis bu cereyana eyni zamanda bioloji cereyan da deyilirdi Naturalizmin dilcilikde tesekkul tapmasina sebeb XIX esrde tebietsunasligin cox suretle inkisaf edib yayilmasi olmusdur Tebietsunasligin nailiyyetleri tesirinde dilciler dile naturalizm baximindan yanasmislar ve bunun da neticesinde dilcilik elminde naturalizm formalasmisdir Bu cereyanin da esasini Darvin telimi teskil edirdi MenbeAfad Qurbanov Umumi dilcilik I cild Baki 2004 s 86 Rehim Eliyev Edebiyyat nezeriyyesi Baki 2008Hemcinin baxCemiyyet