Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mustafa Çokay (qazaxca Мұстафа Шоқай(ұлы)) 25 dekabr 1890, Qızılorda – 27 dekabr 1941, Berlin) — Qazax ictimai və siyasi xadimi, publisist, Türkistanın birliyi uğrunda mübariz.
| Mustafa Çokay | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 25 dekabr 1890 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 27 dekabr 1941(51 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Partiya | |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | siyasətçi, publisist |
| Dini | islam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qazaxıstanın tanınmış dövlət və ictimai xadimi. 1918-ci ilin yanvarında Türkistan vilayəti ("Kokand vilayəti") hökumətinə başçılıq edib. 1918-ci ilin 21 fevralında bu hökumət bolşeviklər tərəfindən dağıdıldıqdan sonra 1921-ci ildə Avropaya mühacirət edib. İstanbulda "" jurnalını nəşr edib (1927–1931). "Prometey" təşkilatının üzvü kimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin mühacirətdə bolşevizmə qarşı birgə mücadilə etdiyi silahdaşlarından olub.
Həyatı
1890-ci ilin yanvarın 7-də Sır Dərya kənarındakı Qırğız çöllərində yaşayan sadə bir qazax ailəsində doğulan Mustafa uşaqlıq və yeniyetməliyini Akmescitdə keçirib. İlk təhsilini də burada aldığından çox vaxt onu Akmescit doğumlu sayırlar. Soykökü Xarəzmşahlara bağlı olan bu böyük insan gəncliyindən zülmə və haqsızlığa qarşı mübarizəyə atılıb, keçməkeşli bir həyat yaşayıb.
Orta məktəbi Daşkənddə rus dilində bitirən Mustafa Peterburq Universitetində hüquq fakültəsinə qəbul olunur. Peterburqda sol dünyagörüşlü inqilabçılarla yaxından tanış olsa da, onlarla fikir birliyinə gələ bilməmişdi. Mustafa Çokay açıq-aydın görürdü ki, kommunizm qurmaq, insan azadlığına nail olmaq istəyi ilə mübarizəyə qoşulanlar velikorus şovinizmindən uzağa gedə bilmirlər. Bu səbəbdən də o, Rusiya imperiyasını yeni formada yaşatmaq istədiklərini gördüyünə görə onlardan uzaqlaşır. O, ilk növbədə xalqını rus müstəmləkəçilərinin əsarətindən xilas olmasına üstünlük verir.
1916-cı ildə Türkistanda və Çöllər məmləkətində rusların əleyhinə qiyam başlayır..
Mustafa Çokayın Peterburqda oxuduğu illər Avropa və Rusiyanın Balkan xalqlarını Osmanlı dövlətinə qarşı üsyana təhrik zamanına təsadüf edir. Belə ağır bir zamanda Mustafa Çokay dostlarıyla bir dərnək qurur. Onlar Osmanlı dövlətinə yardım üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirirlər. Rusiya vətəndaşı olan müsəlmanlardan pul toplayaraq Osmanlı dövlətinin Rusyadakı Böyük elçisi Turhan paşaya verirlər.
Ali təhsilini başa vurduqdan sonra Türkistana dönən Mustafa Çokay Daşkənddəki "Uluğ Türkistan" qəzetinin ən fəal müxbirlərindən birinə çevrilir. Bir il sonra isə Daşkənddə "Birlik tuğu" jurnalını nəşr etməyə başlayır. Daşkənddə rusca çap olunan "Hür Türkistan" və "Yeni Türkistan" qəzetlərinin fəaliyyəti də Mustafa Çokayın adıyla bağlıdır. Qəzet və jurnallar ona yalnız fikrlərinin yaymaq üçün deyil, həm də məsləkdaşlarını tapıb bir yerə toplamaq üçün əvəzsiz vasitə olur. 1917-ci ilin fevralında çar II Nikolay hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra Mustafa Çokay və məsləkdaşları qazax və qırğız Türklərinin ortaq dövlətləri olan "Alaş Orda"nı qurmağa başlayırlar. 27 noyabr 1918-ci ildə Kokandda Türkistan hökumətinin elanında onun əvəzsiz xidməti olur. Yeni qurulmuş hökumətdə rəhbər vəzifə tutan Mustafa Çokay bütün varlığıyla müstəqil siyasət yeritməyə çalışır və bir sıra demokratik islahatlar həyata keçirə bilir. Diqqəti çəkən odur ki, çar generalı olan Kolçak Mustafa Çokayın öldürülməsinə göstəriş verir. Bolşeviklər Çar Rusiyasını "xalqlar həbsxanası" adlandırsalar da, özləri hakimiyyətə gəldikdən sonra Rusiya imperiyasının sərhədlərini bərpa etmək üçün qanlı döyüşlərə atılırlar. Onlar az zaman içərisində "Alaş-Orda"nı özlərinə tabe edirlər.
Mustafa Çokay mühacirətə getmək zorunda qalır. 1919-cu ildə Quzey Qafqaza gələn Mustafa Çokay Tiflisdə çıxardığı "Hür dağlılar" adlı həftəlik qəzetdə Türkistan davasını dilə getirən yazılar yazır. 1920-ci ildə Quzey Qafqaz Milli Təşkilatının Türkistan Milli Mərkəzi ilə birləşərək "Yeni dünya" qəzetini çıxarır. Burada dəyərli yazılar yazır. Tiflisdə "Şafak" adıyla çıxardığı qəzetdə Anadoludakı Kuvayi Milliye hərəkatını dəstəkləyən yazılar çap edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini dəstəkləyən və daim ona yardımçı olan Mustafa Çokay bolşeviklər Qafqazı işğal etdikdən sonra Batum-Trabzon dəniz yolu ile İstanbula gedir. İstanbulda çıxan "Yeni Türkistan", Berlində çıxan "Yaşa Türkistan" adlı jurnallarda və Avropa dillərində çıxan mətbuatda Çokay həmişə Türkistan ve türklük davasını davam etdirir. Çokay 1921-ci ilin əvvəlində İstanbuldan gəmi ilə Fransanın Marsel limanına gelir, oradan qatarla Gare de Lyona gedir.
Tatar liderlərindən Fuat Toktar Çokay və xanımı Mariyanı Gare de Lyonda qarşılayır və kasıb bir otelə yerləşdirir. Bir neçə gün sonra Çokaylar Avenue Mozartda 64 nömrəli iki otaqlı kiçik bir evə köçməli olurlar. Ancaq iki həftə sonra maddi sıxıntıdan mənzillərini yeməkxanaya çevirir və burada Rusiyadan gəlmiş qaçqınlara ucuz qiymətə nahar verməyə başlayırlar. Bir zamanlar Türkistan Hökumətinin rəhbəri olan Çokay indi alın təri ilə çörəkpulu qazanmak üçün kartof, soğan soymaqla, düyü arıtlamaqla gün keçirir. Hətta Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mühacirətdə olan lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onun görüşünə gələrkən Çokay üzr diləyərək onunla söhbətini kartof soya-soya davam etdirir. Rəsulzadə xatirələrində Çokayın vəziyyətini belə gördüyünə üzülmür. Əksinə, onun əyilməzliyinə, qüruruna, ağıl və mətanətinə heyran qaldığını yazır.
1922-ci ilin ortalarında Çokayın xanımı Mariya xəstələnir. Onun Parisdə müalicəsinə pulları yetmədiyinə görə Almaniyaya aparırlar. Çünki Almaniyada inflayasiyaya görə hər şey ucuz idi. Belə ki, 100 fransız frankı ilə aylarla bir pansionda qalmaq mümkün idi. Çokaylar ailəsi altı ay Almaniyada qaldıqdan sonra Fransaya qayıdır və 1923-cü ildən Nogent Sur Marnede yaşamağa başlayırlar.
Çokay Parisdə yalnız ideoloji baxışıyla deyil, dürüstlüyü və dostlarına olan vəfası ilə də tanınmışdı. O, Parisdə yaşayan Azərbaycan mühacirləri Əlimərdan bəy Topçubaşov və Ceyhun bəy Hacıbəylı ilə görüşür, birgə mübarizə planları hazırlayır, toplantılar keçirir, fikir mübadiləsi edirdilər. Çokay həyatının ən məhsuldar son 20 ilini Parisdə keçirir. 1921–1941-ci illərdə Parisdə yaşayıb ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmaqla yanaşı tez-tez Berlinə gedir. Bu da səbəbsiz deyildi. Həm oradakı siyasi mühacirlərlə görüşür, həm də "Yaşa Türkistan" jurnalını orada çap etdirir.
1929–1939-cu illər arasında "Yaşa Türkistan" jurnalının 117 sayını çap etdirərək oxuculara çatdıra bilir. Bu jurnalda yalnız Türkistanın azadlığı uğrunda gedən mübarizədən söz açılmırdı. Keçmiş Rusiya ərazisində əsarətdə yaşayan xalqların milli mübarizəsi burada öz əksini tapır. Burada Azərbaycan siyasi mühacirlərinin məqalələrinə də tez-tez rast gəlinir. Jurnalın əsas qayəsi əsarətdə olan xalqları Sovet əsarətindən qurtarmaqla yanaşı, Türk xalqlarının birliyinə da nail olmaq idi. Buna görə də araşdırıcılar "Yaşa Türkistan" jurnalını Mustafa Çokayın ən böyük əsəri sayırlar. Çokayın baxışları jurnalda çap olunan məqalələrdə özünə geniş yer tapıb.
Faşist Almaniyası Fransanı az zamanda işğal etdiyində siyasi mühacirlərin çoxu bu ölkəni tərk etməli olur. Mustafa Çokay isə bu ölkəni özünə ikinci vətən saydığından Parisi tərk etmir. Bu da onun siyasi fəaliyyətinin zəifləməsinə səbəb olur. Lakin faşist rejimi onun bu hərəkətindən razı qalmır. 1941-ci il iyunun 22-də Almaniya ilə Sovetlər Birliyi arasında başlayan müharibədən az sonra Mustafa Çokay Sur Marnedəki evində həbs edilir və Berlinə aparılır. Alman faşistlərinin məqsədi Mustafa Çokayın nüfuzundan istifadə edərək əsir alınmış Türkistanlılardan, tatar və başqırdlardan ordu yaradaraq Sovetlər Birliyinə qarşı döyüşə göndərmək idi. Mustafa Çokay müharibədən sonra Türkistanın azadlıq əldə edə bilməyəcəyini gördüyündən alman faşistlərilə işbirliyinə getmir. 1941-ci il dekabrin 27-də xəstələnir, vəfat edir. Onu Berlində dəfn edirlər.
Mustafa Çokaydan söz açarkən onun xanımı, milliyyətcə rus olan Mariyanın da xidmətlərini unutmamaq lazımdır. Mustafa Çokayla birgə ömrünü rus müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizəyə həsr edən Mariya xanım həmişə əriylə birlikdə olub. Mariya Mustafa Çokayın irsinin qorunmasında da mühüm rol oynayır. Mustafa Çokayın ölümündən sonra onun arxivini Parisdəki Şərq Dilləri və Mədəniyyətləri İnstituna verir. Orada Çokayın şəxsi sənədlərindən ibarət bir arxiv yaradılır. Mariya Çokayın zəngin kitabxanasını da Çokayın adı veriləcək bir bölüm yaradılmaq şərtilə instituta bağışlamışdı. Bununla yanaşı Mustafa Çokay haqqında xatirələrini yazaraq çap etdirir. Almatıdakı Qazaxıstan Dövlət Arxivi Parisdən Mustafa Çokayın arxivinin mikrofilmlərini apararaq qazax araşdırıcılarının istifadəsinə verir. Qazax xalqı Mariya Çokayevanı da həmişə hörmətlə xatırlayacaq.
Xatirəsi
2008-ci ildə Mustafa Çokayın həyatını əks etdirən sənədli film çəkilib. Bu filmin bir çox kadrları Özbəkistanın Daşkənd, Kokand, Qazaxıstanın Qızıl Orda, Rusyanın St. Peterburq, Azərbaycanın Bakı, Gürcüstanın Tiflis, Türkiyənin İstanbul şəhərlərində, Fransa və Almaniyada çəkilib.
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ""Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ensklopediyası"" (PDF). 2016-05-07 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2017-07-02.
- Среднеазиатское восстание в России 1916–1917 гг. 2009-06-12 at the Wayback Machine // "Хронос" (hrono.ru)
- Мустафа Чокой-Оглы "Туркестан под властью советов". Алма-Ата "Айкап" 1993.
- Бахыт Садыкова "Мустафа Чокой в эмиграции"
- Əli Şamil, Mustafa Çokay — türklük savaşçısı, Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 9 yanvar.- S.13.
Xarici keçidlər
- Бахыт Садыкова. МУСТАФА ЧОКАЙ 2008-04-19 at the Wayback Machine
- В архивах Санкт-Петербурга найдены новые документы о Мустафе Шокае
- Мустафа Шокай посмертно награжден медалью "Личность Петербурга"
- "ПЕРВЫМ ПРЕЗИДЕНТОМ ЯВЛЯЕТСЯ МУСТАФА ШОКАЙ"
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mustafa Cokay qazaxca Mustafa Shokaj uly 25 dekabr 1890 Qizilorda 27 dekabr 1941 Berlin Qazax ictimai ve siyasi xadimi publisist Turkistanin birliyi ugrunda mubariz Mustafa CokaySexsi melumatlarDogum tarixi 25 dekabr 1890 1890 12 25 Dogum yeri Qizilorda Qizilordu vilayeti Qazaxistan SSR SSRIVefat tarixi 27 dekabr 1941 1941 12 27 51 yasinda Vefat yeri Berlin Ucuncu ReyxPartiya Alas partiyasiTehsili Sankt Peterburq Dovlet Universitetinin Huquq fakultesi d Fealiyyeti siyasetci publisistDini islam Vikianbarda elaqeli mediafayllar Qazaxistanin taninmis dovlet ve ictimai xadimi 1918 ci ilin yanvarinda Turkistan vilayeti Kokand vilayeti hokumetine basciliq edib 1918 ci ilin 21 fevralinda bu hokumet bolsevikler terefinden dagidildiqdan sonra 1921 ci ilde Avropaya muhaciret edib Istanbulda jurnalini nesr edib 1927 1931 Prometey teskilatinin uzvu kimi Mehemmed Emin Resulzadenin muhaciretde bolsevizme qarsi birge mucadile etdiyi silahdaslarindan olub Heyati1890 ci ilin yanvarin 7 de Sir Derya kenarindaki Qirgiz collerinde yasayan sade bir qazax ailesinde dogulan Mustafa usaqliq ve yeniyetmeliyini Akmescitde kecirib Ilk tehsilini de burada aldigindan cox vaxt onu Akmescit dogumlu sayirlar Soykoku Xarezmsahlara bagli olan bu boyuk insan gencliyinden zulme ve haqsizliga qarsi mubarizeye atilib kecmekesli bir heyat yasayib Orta mektebi Daskendde rus dilinde bitiren Mustafa Peterburq Universitetinde huquq fakultesine qebul olunur Peterburqda sol dunyagoruslu inqilabcilarla yaxindan tanis olsa da onlarla fikir birliyine gele bilmemisdi Mustafa Cokay aciq aydin gorurdu ki kommunizm qurmaq insan azadligina nail olmaq isteyi ile mubarizeye qosulanlar velikorus sovinizminden uzaga gede bilmirler Bu sebebden de o Rusiya imperiyasini yeni formada yasatmaq istediklerini gorduyune gore onlardan uzaqlasir O ilk novbede xalqini rus mustemlekecilerinin esaretinden xilas olmasina ustunluk verir 1916 ci ilde Turkistanda ve Coller memleketinde ruslarin eleyhine qiyam baslayir Mustafa Cokayin Peterburqda oxudugu iller Avropa ve Rusiyanin Balkan xalqlarini Osmanli dovletine qarsi usyana tehrik zamanina tesaduf edir Bele agir bir zamanda Mustafa Cokay dostlariyla bir dernek qurur Onlar Osmanli dovletine yardim ucun muxtelif tedbirler heyata kecirirler Rusiya vetendasi olan muselmanlardan pul toplayaraq Osmanli dovletinin Rusyadaki Boyuk elcisi Turhan pasaya verirler Ali tehsilini basa vurduqdan sonra Turkistana donen Mustafa Cokay Daskenddeki Ulug Turkistan qezetinin en feal muxbirlerinden birine cevrilir Bir il sonra ise Daskendde Birlik tugu jurnalini nesr etmeye baslayir Daskendde rusca cap olunan Hur Turkistan ve Yeni Turkistan qezetlerinin fealiyyeti de Mustafa Cokayin adiyla baglidir Qezet ve jurnallar ona yalniz fikrlerinin yaymaq ucun deyil hem de meslekdaslarini tapib bir yere toplamaq ucun evezsiz vasite olur 1917 ci ilin fevralinda car II Nikolay hakimiyyetden uzaqlasdirildiqdan sonra Mustafa Cokay ve meslekdaslari qazax ve qirgiz Turklerinin ortaq dovletleri olan Alas Orda ni qurmaga baslayirlar 27 noyabr 1918 ci ilde Kokandda Turkistan hokumetinin elaninda onun evezsiz xidmeti olur Yeni qurulmus hokumetde rehber vezife tutan Mustafa Cokay butun varligiyla musteqil siyaset yeritmeye calisir ve bir sira demokratik islahatlar heyata kecire bilir Diqqeti ceken odur ki car generali olan Kolcak Mustafa Cokayin oldurulmesine gosteris verir Bolsevikler Car Rusiyasini xalqlar hebsxanasi adlandirsalar da ozleri hakimiyyete geldikden sonra Rusiya imperiyasinin serhedlerini berpa etmek ucun qanli doyuslere atilirlar Onlar az zaman icerisinde Alas Orda ni ozlerine tabe edirler Mustafa Cokay muhacirete getmek zorunda qalir 1919 cu ilde Quzey Qafqaza gelen Mustafa Cokay Tiflisde cixardigi Hur daglilar adli heftelik qezetde Turkistan davasini dile getiren yazilar yazir 1920 ci ilde Quzey Qafqaz Milli Teskilatinin Turkistan Milli Merkezi ile birleserek Yeni dunya qezetini cixarir Burada deyerli yazilar yazir Tiflisde Safak adiyla cixardigi qezetde Anadoludaki Kuvayi Milliye herekatini destekleyen yazilar cap edir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetini destekleyen ve daim ona yardimci olan Mustafa Cokay bolsevikler Qafqazi isgal etdikden sonra Batum Trabzon deniz yolu ile Istanbula gedir Istanbulda cixan Yeni Turkistan Berlinde cixan Yasa Turkistan adli jurnallarda ve Avropa dillerinde cixan metbuatda Cokay hemise Turkistan ve turkluk davasini davam etdirir Cokay 1921 ci ilin evvelinde Istanbuldan gemi ile Fransanin Marsel limanina gelir oradan qatarla Gare de Lyona gedir Tatar liderlerinden Fuat Toktar Cokay ve xanimi Mariyani Gare de Lyonda qarsilayir ve kasib bir otele yerlesdirir Bir nece gun sonra Cokaylar Avenue Mozartda 64 nomreli iki otaqli kicik bir eve kocmeli olurlar Ancaq iki hefte sonra maddi sixintidan menzillerini yemekxanaya cevirir ve burada Rusiyadan gelmis qacqinlara ucuz qiymete nahar vermeye baslayirlar Bir zamanlar Turkistan Hokumetinin rehberi olan Cokay indi alin teri ile corekpulu qazanmak ucun kartof sogan soymaqla duyu aritlamaqla gun kecirir Hetta Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin muhaciretde olan lideri Mehemmed Emin Resulzade onun gorusune gelerken Cokay uzr dileyerek onunla sohbetini kartof soya soya davam etdirir Resulzade xatirelerinde Cokayin veziyyetini bele gorduyune uzulmur Eksine onun eyilmezliyine qururuna agil ve metanetine heyran qaldigini yazir 1922 ci ilin ortalarinda Cokayin xanimi Mariya xestelenir Onun Parisde mualicesine pullari yetmediyine gore Almaniyaya aparirlar Cunki Almaniyada inflayasiyaya gore her sey ucuz idi Bele ki 100 fransiz franki ile aylarla bir pansionda qalmaq mumkun idi Cokaylar ailesi alti ay Almaniyada qaldiqdan sonra Fransaya qayidir ve 1923 cu ilden Nogent Sur Marnede yasamaga baslayirlar Cokay Parisde yalniz ideoloji baxisiyla deyil durustluyu ve dostlarina olan vefasi ile de taninmisdi O Parisde yasayan Azerbaycan muhacirleri Elimerdan bey Topcubasov ve Ceyhun bey Hacibeyli ile gorusur birge mubarize planlari hazirlayir toplantilar kecirir fikir mubadilesi edirdiler Cokay heyatinin en mehsuldar son 20 ilini Parisde kecirir 1921 1941 ci illerde Parisde yasayib ictimai siyasi fealiyyetle mesgul olmaqla yanasi tez tez Berline gedir Bu da sebebsiz deyildi Hem oradaki siyasi muhacirlerle gorusur hem de Yasa Turkistan jurnalini orada cap etdirir Oturanlar sagdan sola Mehemmed Emin Resulzade Ayaz Ishaki Cefer Seyidehmed Krimer Mehemmed Girey Suns Ayaquste duranlar soldan saga Mustafa Cokay Mustafa Vekilli Tausultan Sakman 1930 cu iller Varsava Polsa 1929 1939 cu iller arasinda Yasa Turkistan jurnalinin 117 sayini cap etdirerek oxuculara catdira bilir Bu jurnalda yalniz Turkistanin azadligi ugrunda geden mubarizeden soz acilmirdi Kecmis Rusiya erazisinde esaretde yasayan xalqlarin milli mubarizesi burada oz eksini tapir Burada Azerbaycan siyasi muhacirlerinin meqalelerine de tez tez rast gelinir Jurnalin esas qayesi esaretde olan xalqlari Sovet esaretinden qurtarmaqla yanasi Turk xalqlarinin birliyine da nail olmaq idi Buna gore de arasdiricilar Yasa Turkistan jurnalini Mustafa Cokayin en boyuk eseri sayirlar Cokayin baxislari jurnalda cap olunan meqalelerde ozune genis yer tapib Fasist Almaniyasi Fransani az zamanda isgal etdiyinde siyasi muhacirlerin coxu bu olkeni terk etmeli olur Mustafa Cokay ise bu olkeni ozune ikinci veten saydigindan Parisi terk etmir Bu da onun siyasi fealiyyetinin zeiflemesine sebeb olur Lakin fasist rejimi onun bu hereketinden razi qalmir 1941 ci il iyunun 22 de Almaniya ile Sovetler Birliyi arasinda baslayan muharibeden az sonra Mustafa Cokay Sur Marnedeki evinde hebs edilir ve Berline aparilir Alman fasistlerinin meqsedi Mustafa Cokayin nufuzundan istifade ederek esir alinmis Turkistanlilardan tatar ve basqirdlardan ordu yaradaraq Sovetler Birliyine qarsi doyuse gondermek idi Mustafa Cokay muharibeden sonra Turkistanin azadliq elde ede bilmeyeceyini gorduyunden alman fasistlerile isbirliyine getmir 1941 ci il dekabrin 27 de xestelenir vefat edir Onu Berlinde defn edirler Mustafa Cokaydan soz acarken onun xanimi milliyyetce rus olan Mariyanin da xidmetlerini unutmamaq lazimdir Mustafa Cokayla birge omrunu rus mustemlekecilerine qarsi mubarizeye hesr eden Mariya xanim hemise eriyle birlikde olub Mariya Mustafa Cokayin irsinin qorunmasinda da muhum rol oynayir Mustafa Cokayin olumunden sonra onun arxivini Parisdeki Serq Dilleri ve Medeniyyetleri Instituna verir Orada Cokayin sexsi senedlerinden ibaret bir arxiv yaradilir Mariya Cokayin zengin kitabxanasini da Cokayin adi verilecek bir bolum yaradilmaq sertile instituta bagislamisdi Bununla yanasi Mustafa Cokay haqqinda xatirelerini yazaraq cap etdirir Almatidaki Qazaxistan Dovlet Arxivi Parisden Mustafa Cokayin arxivinin mikrofilmlerini apararaq qazax arasdiricilarinin istifadesine verir Qazax xalqi Mariya Cokayevani da hemise hormetle xatirlayacaq Xatiresi2008 ci ilde Mustafa Cokayin heyatini eks etdiren senedli film cekilib Bu filmin bir cox kadrlari Ozbekistanin Daskend Kokand Qazaxistanin Qizil Orda Rusyanin St Peterburq Azerbaycanin Baki Gurcustanin Tiflis Turkiyenin Istanbul seherlerinde Fransa ve Almaniyada cekilib IstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Mehemmed Emin Resulzade ensklopediyasi PDF 2016 05 07 tarixinde PDF Istifade tarixi 2017 07 02 Sredneaziatskoe vosstanie v Rossii 1916 1917 gg 2009 06 12 at the Wayback Machine Hronos hrono ru Mustafa Chokoj Ogly Turkestan pod vlastyu sovetov Alma Ata Ajkap 1993 ISBN 5 7667 0357 0 Bahyt Sadykova Mustafa Chokoj v emigracii ISBN 978 601 293 486 1 Eli Samil Mustafa Cokay turkluk savascisi Xalq Cebhesi 2014 9 yanvar S 13 Xarici kecidlerBahyt Sadykova MUSTAFA ChOKAJ 2008 04 19 at the Wayback Machine V arhivah Sankt Peterburga najdeny novye dokumenty o Mustafe Shokae Mustafa Shokaj posmertno nagrazhden medalyu Lichnost Peterburga PERVYM PREZIDENTOM YaVLYaETSYa MUSTAFA ShOKAJ