Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Magik realizm — magik elementlərin dünyanın realist mənzərəsinə daxil edildiyi bədii metod.
Tarixi
XX əsrin 1930-1960-cı illərində Cənubi Amerikada realizmin növbəti milli forması – şərti olaraq magik realizm adlandırılan hadisə meydana çıxmışdır. Cənubi Amerikada ispanlarla yerli xalqların birləşib qarışmasından ispan dilində yeni bir ədəbi mədəniyyət yaranmış və tarixi tərəqqinin nisbətən aşağı səviyyəsindən müasir sivilizasiyaya qoşulmuş bu xalqların miflərini də realist nəsrə gətirmişdir. Miflərdən bədii vasitə kimi istifadə gerçəkliyi realist təsvirin imkanlarını artırır və Avropa ədəbi tənqidinə də maraqlı təsir buraxırdı. Əslində mifdən, rəmzdən, alleqorik obrazdan realist əsərlərdə, xüsusilə poeziyada istifadə həmişə olmuşdur, ona görə Cənubi Amerikada Jorji Amadu, Qabriel Qarsiya Markes kimi yazıçıların əsərlərində özünü göstərən magik realizmi simvolizm elementlərindən istifadənin milli bir ədəbiyyatda üzə çıxması kimi qiymətləndirmək olar. Mistik və ya fantasmaqorik realizm Qərbi Avropada macara nəsrinin bir forması kimi yaranmışdır. Bədii kino biznesinin inkişafı tamaşaçı cəlb etmək üçün yeni-yeni süjetlər tapmalı idi. Bu süjetlərin bir qismi qədim dini-mistik ədəbiyyatlarda və magiyaya dair kitablarda tapılmağa başladı. Qədim magiya və mistika bir qayda olaraq müasir həyata köçürülür. Lakin ciddi sosial-fəlsəfi realist nəsrdə mistik ümumiləşmələrə meyli daha artıq rus ədəbiyyatı, xüsusilə Nikolay Qoqol, Fyodor Dostoyevski və Anton Çexovun ədəbi təcrübəsi ilə bağlamaq daha düzgün olar. Sonralar Frans Kafka kimi yazıcıların yaradıcılığında simvolizmin ifrat bir bədii şərtilik şəklini alması, ədəbi obrazın öz konkretliyini itirməsi həm də onların təsiri ilə bağlı idi. Əlbəttə, Kafkada xalis alman mistikası da vardır, lakin dünyanın fundamental fəlsəfi həqiqətlərini tapmaq və bədii şəkildə göstərmək meylində o, rus klassikasının təsirindədir. Belə təsir Herman Hessenin nəsrində də özünü göstərirdi.
Şübhəsiz ki, F.M.Dostoyevskidən və Avropa macara ədəbiyyatından gələn iki müxtəlif realizm forması fərqlidir. Macəralı, mistik realizmi rus ədəbiyyatında da müstəqil xətt kimi olmuşdur. Rus yazıçısı Mixail Bulqakovun "Master və Marqarita" romanı buna gözəl misal ola bilər. Realizmin bu şəklində artıq fəlsəfi-sosial ümumiləşdirmə aparıcı deyil, həyatın realist macəralı təsviri lövhələrinə fantastik elementlər qarışır. Bu fantastikanın məzmununa görə sözü gedən realizm formaları müxtəlif və mənaca yaxın terminlərlə adlandırıla bilir. Məsələn, xalis fantastika elmi mistikadır. Eyni zamanda, din və təriqətlərlə bağlı, tibb elmi ilə bağlı, kitab falı ilə bağlı, cadugərliklə bağlı çoxlu əsərlər yazılmış və onların əsasında da bədii filmlər çəkilmişdir.
XX əsrin sonlarında mistik realizmə geniş meyl müşahidə olunmuşdur. Bu daha çox kinoda belə süjetlərin işlənməsi və maddi uğur qazanması ilə də bağlıdır. Məsələn, Amerikada cadulanmış mənzillər mövzusu ilə bağlı xüsusi mistik realist film janrı formalaşmışdır. Bundan əlavə, Antik dövrdən məlum olan insan – heyvan metamorfozları mövzusu da geniş işlənən magik süjetlərdir. Bədii film uğur qazandıqdan sonra onun nəsr variantı da bəzən bestseller şəklində yayılar.
Realizmin mistik formasının geniş inkişafı kinonun ədəbi zövqlərə və ədəbi axtarışlara təsirinin çox yeni bir hadisəsidir. Bəlkə kino vasitəsi ilə ədəbi təsir barədə danışmaq daha doğru olar. Bu halda vahid mətn mədəniyyəti ilə kino obrazı mədəniyyətinin qaynayıb qarışması baş verir.
Bədii fikrin inkişafı tarixində yaranan hər bir yeni mərhələ dövrün mənəvi məzmunda yenilənməsinə və dəyişilməsinə reaksiya kimi qiymətləndirilə bilər. Bu isə öz növbəsində zamanla XX əsr dünya mədəni paradiqmasının radikal şəkildə dəyişməsinə, fəlsəfi və ədəbi-bədii fikir tarixində yeni anlayışların təzahür etməsinə gətirib çıxardı. XX əsr humanitar fikrindəmilli-mədəni və multikultural dəyərlərin bir araya cəmlənməsi, sinfi fərqliliyin – kütlə və elitar mədəniyyətin culğalaşması, qaynayıb-qarışması yaradıcılıqprinsip və xüsusiyyətlərinin inkişafına sirayət etdi. Bu cəhətdən digər siyasi,ideoloji və mədəni-sosial hadisələr kimi, bədii ədəbiyyat da dövrün qlobalproblemlərini xüsusi orijinal bədii prinsiplərlə təsvir edərək yalnız müəyyənxalqın milli mədəniyyəti, dəyərləri üçün deyil, eləcə də dünya bədii fikrində yeni yaradıcılıq prinsiplərinin əsasını qoydu. İncəsənətin digər sahələrində dəfərqli təsəvvürlər sistemində təcəssüm olunan və tamamilə yeni məna kəsb edənbir dünya modeli yarandı. Dövrün sənətkarları modernist və realist estetikanın prinsipləri fonunda təsvir edilən reallığa tamamilə fərqli baxış bucağından diqqət etməyə başladılar. Maqik elementlərin dünyanın realistik mənzərəsinə daxil edilməsi, realizmin fərqli tərzdə, bədii-estetik fikirə yeni üslubun sirayət etməsi kimi başa düşüldü. Zamanla universal yaradıcılıq metoduna çevrilən bu üslub həm incəsənətdə, həm də bədii ədəbiyyatda böyük potensial imkanlara malik olduğunu göstərdi. Bu metodun “magik realizm” kimi müəyyən olunması, araşdırmaçıları bu fenomenin genezisini araşdırmağa sövq etdi.[1, s.97) Maqik realizm, sehrli realizm və ya ecazkar realizm terminləri ümumi olaraq eyni mənaya malik hesab olunur, lakin bu terminlər arasında bəzi fərqlər var. Ecazkar realizm, Latın Amerikasının inanclarını, tarixini və ənənələrini ehtiva etdiyi üçün digərlərindən fərqlənir. Maqik realizm “təmsil olunan dünyaya enməyən, əksinə gizlənən və ürəkləri döyündürən bir sirrdir” ; [3, s.15) və Salman Rüşdinin nəzərdə tutduğu kimi, maqik realizm “inanılmaz və dünyəvi ünsürlərin qarşılaşmasıdır”. [4, s.30) Maqik realizm həyatımızda mövcud olan fəqlilikləri tapıb ortaya çıxaran , adi və qeyri-adi qəbul edilən məhfumları çaşqınlıq yaratmadan təqdim edən bir ədəbi janrdır. Bəzi tənqidçilər maqik realizmi digər ədəbi cərəyanlarla ortaq xüsusiyyətlərinə görə janr olaraq xüsusi kateqoriyaya aid etməsələr də, ədəbi tənqidçi Qreqori Rubinson “ Ruşdi, Barns, Vinterson və Karterin Fantastikası” (“The Fiction of Rushdie, Barnes, Winterson and Carter”) adlı kitabında təsdiq edir ki, görkəmli ədəbiyyatşünas Ralf Koenin müəyyənləşdirdiyi, müxtəlif ədəbi janrların tarixi, sosial, mədəni cəhətdən əlaqələrinin tədqiq edilməsi prinsipinə ən yaxşı nümunə olan maqik realizm janr kateqoriyasına aid edilməsi müzakirə oluna bilər. [5, s.35) Müxtəlif əsərlərdə müxtəlif yollarla istifadə olunan və müxtəlif mənalar daşıyan bu terminin dəqiq tərifini vermək mümkün deyil. Maqik realizmin ilk təzahürləri 1920-ci illərdə Almaniyada Veymar Cumhuriyyəti dövründə post-ekspressionizm hərəkatı çərçivəsində formalaşmışdır. Ekspressionizmin davamı olan Post-ekspressionizm 1910-cu illərdə rəssamlıq sahəsində meydana gəlmiş və empresyonizmdən fərqli olaraq reallığı olduğu kimi deyil, rəssamda doğurduğu hislər vasitəsilə təcəssüm edirdi. Ancaq post-ekspressionizm mücərrədlikdən uzaq , daha konkret və sentimentalizmdən uzaq idi. Post-ekspressionizmin ilk olarq rəssamlıqda meydana gəlməsi, həm də sentimentalizmdən uzaq və fərqli olması maqik realizmlə ortaq cəhəti hesab oluna bilər. Maqik realizmin formalaşmasının dəqiq tarixi haqqında müxtəlif fərziyyələr olsa da, bir çox tənqidçi bunun 1923-ci il olduğunu qəbul edir. Maqik realizm terminini, ilk dəfə 1923-cü ildə Karl Haiderin rəsmləri haqqında yazdığı “Maqik realizm” adlı məqaləsində alman tənqidçisi Frans Roh işlətmişdir. Frans Rohun maqik realizmini Alman muzeyinin meneceri olan Gustav Hartlaub “neue sachlichkeit” (yeni obyektivlik) adlandırırdı. Hartlaub 1925-ci ildə təşkil etdiyi rəsm sərgisini “Neue Sachlichkeit” adlandırmaqla Rohun maqik realizmini qismən də olsa sənət dünyasında öz obyektivliyi ilə bir pillə geridə buraxdı; lakin 1960-cı illərin əvvəllərində Roh’un termini daha çox maraq doğurdu və o zamanlardan bəri əsasən rəssamlıqla bağlı olan bu termin ədəbi bir konsepsiya kimi məşhurlaşmağa başladı. [6, s.33-34) XX əsrin əvvəllərində Avropa ədəbiyyatı və incəsənətində formalaşan Ekspressionizm ədəbi cərəyanın tərəfdarları reallığa yeni bir baxış bucağından yanaşmaq zərurətini yaratdı. [7, s.13) Birinci dünya müharibəsinin əvvəli və Ekspressionizm ideyalarının süqutu dövründə sənətkarlar mücərrəd ideya və düşüncələrdən uzaqlaşaraq dünyanın daha çox “konkret” tərəfləri ilə maraqlanmağa başladı. Əslində bu yeni axtarışın səbəbi ekspressionizm və impressionizm kimi ədəbi cərəyanların müasir dünyanı izah etmək üçün kifayət etməməsindən qaynaqlanırdı. [6, s.33) Bu, rəssamlıqda yeni bir gerçəkliyi təqdim etməklə yeni bir obyektivliyi qəbul etməni asanlaşdırdı. İtalyan rəssam Giorgio de Kirikonun fövqəltəbii yaradıcılığı yeni obyektivliyi qəbul edən sənətkarlarda fərqli təəssürat yaratdı. Frans Roh məqaləsində De Kirikonun “Nach Expressionismus”, “Magischer Realismus” adlı əsərlərini nümunə göstərək "obyektlərin tənha və sirli görünüşləri ilə rəssamın yeni qaranlıq dünyasını, onun müasir insanın yadlaşması və yönünü dəyişməsini rəsmlə ifadə etməsini " maqik realizmin inkişafında əhəmiyyətli hesab edirdi.[6,s.38) Frans Roh Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Almaniyada təşkil olunan sərgilərdə təqdim olunan rəsmlərdə bir fərq olduğunu anladı. Rohun “Magischer Realismus” kitabı Hartlaubun “Neue Sachlichkeit” sərgisinin təşkil edildiyi dövrdə nəşr olunmuşdu.Frans Rohun ideyalarından təsirlənən və maqik realizmə maraq göstərməyə başlayan Ernst Jünger, ilk dəfə bu termini 1927-ci ildə nəşr olunan “Nationalismus und modernes Leben” (“Milliyyətçilik və Müasir Həyat”) adlı bir məqalədə istifadə etdi. Onun sözlərinə görə, “maqik realizm ifadə olunan rəsmlərdə sanki sehrli bir şəkildə xarici aləmin hər bir xətti riyazi düsturun dəqiqliyi ilə birləşir, solğunluğu müəmmalı bir şəkildə işıqlandırılır”. [8, s.4-36) Frans Roh maqik realizmin ekspressionizmdən fərqli olduğunu iddia edirdi . Roh maqik realizmin iyirmi iki fərqli xüsusiyyətini təsvir etmişdir, lakin Rohun təsvir etdiyi bu xüsusiyyətlər daha çox rəssamlıqla bağlı idi.“Yeni obyektivizm” adı altında sıralanan bu xüsusiyyətlər belədir:
EXPRESSIONISM (EKSPRESSİONİZM)NEW OBJECTIVITY (YENİ OBYEKTİVLİK) Ecstatic subjects(Ecazkar mövzular)Sober subjects (Ciddi mövzular) Suppression of the subject(Mövzunun hüdudlanması) The object clarified (Aydınlaşdırılan obyekt) Rhtythmical(Ahəngdar)Representational (Təsviri) Warm (Hərarətli)Cold (Soyuq) Rough(Nahamar)Smooth (Axıcı) Dynamic (Dinamik)Static (Sabit) Loud (Uca) Quiet (Ahəstə) [9, s.35-36)
Roh maqik realizmi mövcud gerçəkliyi ifadə etməyin başqa bir yolu kimi göstərsə də, maqik realizmin dövrümüzdə qəbul edilən hal-hazırkı tərifi reallıqdan əks bir mənanı özündə ehtiva edir. Vilyam Spindlerin iddiasına görə, maqik realizmin ilk tərifindən uzaqlaşması “əslində, orijinal terminin ifadə etdiyi mənanın tam əksini” ifadə edir . [10, s.77) Maqik realizm termini ilk dəfə Frans Roh tərəfindən istifadə edildikdən sonra ədəbi dairələr tərəfindən qəbul edilməyə başladı. Massimo Bontempelli, " maqik realizmi həm incəsənətə, həm də ədəbiyyata tətbiq edən" ilk yazıçı olduğu üçün bu terminin ədəbiyyata gətirilməsində mühüm rol oynamışdır. [11, s.2) Təbiəti rəsm əsərlərində göstərmək əvəzinə onu instiktləri vasitəsilə yenidən yaratmağa çalışan Frans Roh yeni bir reallıq yaratmış oldu və maqik realizm “ etnoloji mənada mənəviyyata və ya irrasionalizmə qayıdış” deyil, əksinə “dünyanın rasional quruluşunu bir möcüzə olaraq dəyərləndirən orijinal rasionalizmi – maqik rasionalizmi ilə ifadə etdi. [6, s.35) Qunterə görə, maqik realizmi bu qədər fərqləndirən, aydınlaşdırmağa çalışdığı mövzular deyil, əksinə onun hər kəsin bu zamana kimi qəbul etdiyi və qavradığı obyektləri diqqətlə təsvir etməsi və həyata yeni baxış bucağından yanaşmanı təklif etməsidir. Bu terminin əsl mahiyyətini tədqiq edən Bontempelli, ədəbiyyatın missiyasını “gerçəkliyə yeni mifik və sehrli perspektivlər açmaq” kimi xarakterizə edirdi. [12, s.522) 1943-cü ildə “Le Nouveau Journal” adlı jurnalda Bontempelli haqqında esse yazan Yohan Deysne maqik realizmi elmi cəhətdən belə təsvir etmişdir: “xəyal və reallıq insanın daxili vəziyyətinin iki qütbünü təşkil edir və bu qütblərin cazibəsi sayəsində sehr yaranır”. [13, s.17) 1927-ci ildə “Qərb Jurnalının” (“Revista de Occidente”) ispan dilinə tərcüməsi nəşr olunduqda maqik realizm Latın Amerikasında yayılmağa başladı. Maqik realizmin Latın Amerikası ölkələri tərəfindən sürətlə qəbul edilməsinin səbəbi, o dövrlərdə sənətkarların Avropa şüurundan uzaqlaşmaq istəyindən qaynaqlanırdı. [14, s.99) 1930-1940-cı illərdə Avropadan Amerika ölkələrinə mühacirət maqik realizmin yayılmasında o qədər əhəmiyyətli təsir göstərdi ki, Buenos Ayresin ədəbi dairələrində fəaliyyət göstərən Avropa yazıçıları həmin bir il müddətində maqik realizmdən istifadə etməyə başladılar. [6, s.61) Görkəmli Venesuela yazıçısı Arturo Uslar Pietri bu termini “poetik bölünmə və ya gerçəkliyin poetik üsulla inkar edilməsi ” kimi təsvir edirdi. “Maqik realizm ”ifadəsini Latın Amerikası bədii ədəbiyyatına ilk dəfə tətbiq edən” Venesuellalı yazıçıya görə, bu üslubda yazılmış əsərlər insanı real aləmdə sirli bir varlıq kimi təqdim edir. [15, s.99) Latın Amerikası maqik realizmininin xüsusiyyətləri ilə ilk olaraq, Alexo Karpentyerin (“Bu dünyanın səltənəri” 1949), Miqel Anxel Asturiasın (“Mais adamlar”, 1949)Xuan Rulfonun (“Pedro Paramo” 1955) daha sonralar isə Xorxe Luis Borxesin, Qabriel Qarsiya Markesin, Xulio Kortazarın, Oktavio Pasın, Karlos Fuentosun, Mario Varqas-Lyosanın yaradıcılığında rast gəlmək mümkündür. Frans Kafka, Xose Saramaqo, Jorj Amadu, Mixail Bulqakov, Milorad Paviç, İzabel Alyende, Toni Morrisson, Umberto Eko, Salman Rüşdi kimi dünya şöhrətli sənətkarlar da maqik realizmin ən parlaq nümayəndələridir. [2, s.149) Maqik realizm 1954-cü ildən sonra Nyu-York Kuins Kollecinin Latın Amerikası Ədəbiyyatı professoru Anqel Floresin “Müasir Dil Dərnəkləri” konfransında “İspan Amerikan Bədii Ədəbiyyatında Maqik Realizm” adlı bir nitq söyləməsindən sonra ədəbiyyat aləminə daxil oldu. Floresin təklif etməyə çalışdığı, Latın Amerikası ədəbiyyatının heç bir müstəmləkə gücünün təsiri altına düşmədən öz mədəniyyətinə əsaslanan yeni bir diskurs – anlam əldə etməsi idi. Amarul Kanadi, Floresin ideyalarının beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmək istəyinin müstəqillik istəyən müstəmləkə yazıçılarının söylədikləri ifadələrə bənzədiyini düşünürək fikirlərini belə ifadə etmişdi: “ Metropoliten dəyərlərin, institusional sistemlərin və konseptual paradiqmaların hegemonluğu müstəmləkələrin öz muxtariyyətlərini qanuniləşdirmək üçün üç əsas alternativ təklif edir: müstəmləkəçi ilə müstəmləkəçilik arasındakı bənzərliyin düzgün qəbul edilməməsi; müstəmləkəçilik hüquqları üçün israr etmək; müstəmləkəçilərin paradiqmalarını qəti şəkildə rədd etmək, muxtariyyət tələb etməklə yanaşı üstünlüklərinin qəbul edilməsini israr etmək. [16, s.133) Flores maqik realizmin Latın Amerikası mədəniyyətinin ictimaət arasında tanınmasına böyük təsiri olduğunu vurğulayərkən, Luis Leal bunu fərqli düşüncə tərzi kimi kimi qiymətləndirir və bu janr vasitəsilə sənətkarların arzu və xəyallarını açıq şəkildə ifadə etməyə çalışdıqlarını iddia edirdi. Maqik realizm müstəmləkə cəmiyyətləri tərəfindən xüsusilə mənimsənilməyə başlandı. Leala görə, maqik realizm, “insan və onun müxtəlif hal və yaşantıları arasındakı əsrarəngiz əlaqənin kəşf edilməsini” özündə cəmləşdirən “gerçəkliyə münasibətdir” . [17, s.131) Maqik realist yazarlar tərəfindən dünyanın mistik tərəflərinin xüsusi diqqətlə göstərilməsi və vurğulanması insanların həyatın darıxdırıcı tərəflərinin olması düşüncələrini üstələyir . Floresin Latın Amerikası romanları ilə bağlı müzakirələrin bəziləri ilə razılaşmadığı bir çox fikirlər var idi. Bu müzakirələrlə razı olmayan və maqik realizm terminin geniş istifadəsinə qarşı olanlardan Cin Piyer Duriks Qabriel Qarsia Markesin əsərlərinin bu janra aid olduğunu qəbul etmirdi. Durix nə Borxesin, nə də Qarsia Markesin romanlarının 1960-cı illərdə müxtəlif ədəbi üslubları və “ecazkar realizm”i müəyyənləşdirmək üçün ədəbi tənqid sahəsində məhşurlaşan “maqik realizm” kateqoriyasına daxil olmadığını iddia edirdi. [18, s.102) Maqik realizmin digər ədəbi terminlərlə müqayisə olunmasının əsas səbəbi heterogen(irsi müxtəliflik) xüsusiyyətə malik olmasıdır. Tənqidçilər maqik realizm terminin ədəbiyyatda uzun müddətli istifadəsini təmin etməyə çalışarkən terminin ədəbiyyata daxil olmasından əvvəl incəsənətin digər sahəsi olan rəssamlıqdan qaynaqlanması səbəbiylə müxtəlif fikir ayrılıqları ilə üzləşirdi. Tənqidçilər terminin mürəkkəb tarixini, orijinal ifadəsinin qeyri-müəyyən olmasını araşdıraraq onun bir bədii mühitdən digərinə keçidini izah etməyə çalışırdı. [7, s.12) Ünumiyyətlə , hüdud və çərçivələrlə yaşayanların öz xüsusiyyətlərini ifadə edə bilməsi maqik realizmin çoxsaylı funksiyalarından biridir. Maqik realizm yaradıcı metodu ilə yazılmış bədii əsərlərdə qeyi-rasional düşüncə tərzi idrakın diktə etdiyi qanunları kölgədə qoyur. Mətndə fərqli baxış bucaqları qarşı-qarşıya qoyulur: müasir insanın düşüncəsində bəzən bəsit təfəkkürə xas fikirlər yaranır, reallıq isə mifik təfəkkür prizmasından doğan zaman və məkan kimi qiymətləndirilir. Konkret məzmundan daha çox mücərrəd məna kəsb edən maqik realizm, gerçəkliyin bədii təsvirində maqik elementləri istifadəsi zamanı formalaşmış bədii metoddur. Realistik təhkiyəyə fövqəltəbii elementlərin daxil edilməsi, mətndə iki - real və irreal bədii dünyaların mövcudluğu, mifoloji motivlər və folklor elementlərindən mütləq şəkildə istifadə, təbii və qeyri-təbii hadisələrin təsvirində müəllifin mövqeyinin aşkarlanmaması, təhkiyədə karnaval elementlərinin mövcudluğu, ənənəvi zaman və məkan anlayışlarının nisbi xarakter daşıması, mətndə qeyri-adi obrazlar və hadisələrin real təsvirinin köməyi ilə sehr aləminə səyahət etmək effektinin yaradılması və bütün bu elementlərin vəhdətdə verilməsi cəhdi maqik realizmin əsasını təşkil edən prinsiplərdəndir. [1, s.99) Latın Amerikası ölkələri Avropanın müstəmləkəsi olduğu zaman insanların dünyagörüşü və mədəniyyəti inkişafdan geridə qalırdı. Beləliklə, ənənəvi roman xüsusiyyətlərinin yazıçıların özlərini ifadə etməsi üçün yetərli olmamasından dolayı, maqik realizm XX əsrin ortalarında ədəbiyyatda yeni bir partlayışa səbəb oldu.Xüsusilə azadlıq axtaran yazıçılar üçün yeni təhkiyə üsulları formalaşdı.1950-ci illərdə Latın Amerikası ədəbiyyatında ortaya çıxan maqik realizmin təhkiyə formasına gətirdiyi yeni texnika sayəsində başqa ölkələrin ədəbi yazarları tərəfindən mənimsənilməsi çox zaman almadı. Markesin 1967-ci ildə nəşr olunan “Yüz İlin Tənhalığı” ¬(“One Hundred Years of Solitude”¬) əsəri, bu janrda əsərlər yaratmaq istəyən bir çox Latın Amerika və ya Avropa yazıçıları üçün model rolunu oynasa da, Alejo Karpentier, maqik realizmin hər iki qitədə fərqli bir şəkildə istifadə edildiyini qeyd edirdi. Əsərdə qəhrəmanların sahib olduqları fövqəltəbii bacarıqlar və ya yaşadıqları qeyri-adi hadisələr, maqik realizmin Latın Amerikası xalqlarının mədəni inancları fonunda sehrli bir atmosfer yaratsa da, Avropa yazıçılarının əsərlərində isə bu sehrli elementlərin təhkiyə texnikasına tətbiq edilməsi idi. Alfred C. Lopez bu termindən istifadə edilməsinə təkidlə yanaşlarla razılaşmırdı. O yazırdı: “ Maqik realizm , Avropa termini, 'qeyri-Avropa' ədəbiyyatına tətbiq edildi. Terminin “Üçüncü Dünya Kosmopolit" statuslu Latın Amerikalı əsl müəlliflərin əsərlərindən digər mədənəyiyyətə mənsub olan müəllifər tərəfindən mənimsənilməsinə baxmayaraq, fərqliliyi heç də azalmadı və Latın Amerikası ədəbiyyatının bu uğuru köklü dəyişikliyə səbəb oldu; lakin belə bir sual yaranır: Latın Amerikalı müəllif tərəfindən yazılmış maqik realizm tətbiq edilən mətnin hüdudları haradadır? "Bu artıq özününküləşdirmə aktı ya da vəhşi," ekzotik "mətni uyğun Avropa kriteriyaları çərçivəsində "mənimsəməyə" yönəltmək üçün bir çağırışmıdır?”. [19, s.143) Lopez, yeni bir cərəyana aid olduğu deyilən bu əsərlərin adlarını çəkməyə çalışmadan rahatlıqla oxunması lazım olduğunu vurğulayırdı. Bu ona Avropa ölkələrinin Üçüncü Dünya ölkələrinin sahib olduğu hər şeyə hökmranlıq etmək arzusunu xatırladırdı və buna nail olmağın yeganə yolu, hansı növ mətnlə qarşılaşdıqlarını anlamaq idi. “Mətn aydın olduqda, bu ölkələrin kölgələri altında həyat sürənlərin ağlından çıxanlara nəzarət etmək asan olacaqdı”. Maqik realizmi müəyyən bir qitə ilə məhdudlaşdırmaq düzgün deyil, baxmayaraq ki, ilk əsərlər Latın Amerikalı yazıçılar tərəfindən yazılmışdır. Postkolonial yazarların bu janrda daha çox əsər yaratmasının adiləşməsi digər ölkələrdən olan yazıçılar tərəfindən eyni üsulların tətbiq edilə bilməməsi anlamına gəlmirdi. Çilili müəllif İzabel Allende bundan şikayətləndiyini belə ifadə edir: “ Ədəbi formanın çox vaxt Latın Amerikalı yazıçıların, maqik realist əsərlərinə aid edilməsinə inana bilmirəm, maqik realiz misilsiz bir Latın Amerikası fenomenidir. Sehr dünyanı hərəkətə gətirən görünməz qüvvələr üçün xəyallar, əfsanələr, miflər, duyğu, ehtiras, tarixin olduğu bir ədəbi cihaz və ya görmə yoludur. Bütün bu qüvvələr maqik realizmin absurd, izah oluna bilməyən tərəflərində özlərinə yer tapırlar ... Maqik realizm bütün dünyada mövcuddur,o gerçəkliyin bütün ölçülərini görmək və yazmaq qabiliyyətidir”. [20, s.54) Alejo Karpentier, 1949-cu ildə “real maravilloso americano” (Amerika ecazkar realizmi) termininin şərhini verdi. Karpentier, Latın Amerikasına aid olduğunu düşündüyü bu terminin, Avropa yazıçılarının əsərlərində istifadə etdikləri maqik realizmdən fərqli olduğunu düşünürdü. Karpentier, Latın Amerikası yazıçılarının Avropadan təsirlənmədiyini göstərmək üçün “marvellous realism” ecazkar realism terminindən istifadə etdi. Yazıçı tarixi həqiqətləri xronologiyaya riayət etmədən dəyişdirmək fikrində idi. 1955-ci ildə Anqel Flores, Xorxe Luis Borxesin 1940-cı illərdə “fantastic” adlandırdığı termini izah etmək üçün ilk dəfə maqik realizmdən istifadə etdi, digərləri isə maqik realizmə Karpentierin “ecazkar realizm”i kimi tərif verdi. Ümumiyyətlə maqik realizm fərqli şəkillərdə izah edilirdi: Məsələn Qiorqio De Kiriko və Karlo Karranın metafizikası; Rohun “maqik realizmi” və ya “qeyri-müəyyənliyi”; Borxesin ’the fantastic”sı (fantastik); Deysnenin “magisch-realisme”i (maqik realizm); Cunqerin “sehrli fonu”, “sehrli rasionalizmi” və “stereoskopiyası”; Bontempellinin “realismo magico”su (maqik realizm) və Kubinin " gerçəkliyin digər tərəfi" kimi. [6, s.61-62) Karpentier, ecazkar realizmdən (lo real maravilloso) istifadə edərək “Latın Amerikası şəxsiyyətinin diskursundakı fərq”i göstərərək Avropa hegemonluğunu qəbul etmir. [21, s.137) Avropa yazıçıları tərəfindən istifadə edilən maqik realizmi Latın Amerikası yazıçılarının təqlidi kimi görür, ona görə həyata sehirli tərəfdən baxmaq Avropa həyatına xas deyil. O düşünürdü ki, daha mədəni keçmişə malik olan avropalılar Latın Amerikalıların sehri, əfsunu gündəlik həyatlarının bir hissəsi kimi qəbul etdiklərinə inanmaqda çətinlik çəkirlər. Markes, nənəsinin uşaq ikən ona danışdığı hekayələrdən təsirlənərək yazdığı “Yüz illin tənhalığı” əsərində yazdıqlarının hamısının həqiqət olduğunu iddia edir; lakin, rasionalist bir cəmiyyətdə böyüyən bir Avropa insanı üçün bunlar sadəcə nağıllarda baş verən hekayələrdir. Henri Ceyms oxucunun diqqətini cəlb etmək üçün yazıçının romanlarda real həyatı təqdim etməli olduğunu yazırdı: “Gerçək personajlar, oxucu da maraq doğuracaq,onu təsirləndirəcək” . [22, s.43) Müxtəlif mədəniyyətə sahib xalqların ədəbiyyatında sehrə, əfsuna fərqli nümunələr göstərmək olar; Məsələn, sözlərin “müstəqil fiziki cisimlər” kimi qəbul edildiyi ərəb mədəniyyətində, yerə uzanıb sözlərin sizdən kənar keçməsinə icazə verərsizsə, lənətdən qaçmağa müvəffəq ola bilərsiz; İrlandiyada lənətin qurbanının üzərinə enənə qədər yeddi il havada asılı qaldığına inanılır. [7, s.58) Linda Huçeon, qərb rasionalizmi xaricində olanların qərbin mərkəzində yer almasına icazə verilməməsinin səbəbini belə izah edir: “Keçmiş və fərqli cəhətləri onları Kartezyen rasionallığına irrasional, dəli və ya ən azı yad kimi daxil olmaqdan məhrum etdi” . [23, s.68) Lakin uzun zaman sonra yazıçılar maqik realizm sayəsində bu fikirlərin normal qəbul edilməsinə müvəffəq ola bildi və hətta maqik realizm fonunda rasionalist fikirlər qəribə qəbul edilməyə başladı. Tənqidçilərin maqik realizm konsepsiyası barədə razılığa gəlməsi çətin olsa da, “ünsiyyətdəki çatışmazlıq, işarə olunan və işarə edənin birləşməsinin qarşısını alan şərt” bir çox maqik realist mətnlər boyunca daima təkrarlanır və birləşdirici xüsusiyyətə malikdir. [24, s.148)Reallıq “davamlı sorğu-sual altında olan bir anlayış olduğundan, təhkiyə üsulunun daxili gerçəkliyi məsələsi hər zaman fantastika ilə əlaqəlidir”. [25, s.36) Məsələn, “bir almanın superrealistik portreti” imitasiya olmasına baxmayaraq , empresyonist təqdimatından daha real görünə bilər. Maqik realizmin təqdim etdiyi gerçəkliyə diqqət yetirən Roh, “maqik” (sehrli) ifadəsini istifadə edərək, "aydın və praktiki detallara diqqət çəkib, kotidyan (günlük) reallığın bəxş etdiyi yenilik hissinə" işarə edir. [7, s.13) Roha görə yeni bir reallıq “kotidyan reallığı” nın bədii təqdimat ilə birləşməsi vasitəsilə formalaşır. Maqik realizm sehrli atmosferi sayəsində realist ədəbiyyatın göstərə bilmədiyi gizli gözəlliyi göstərir. Aleyn Rob Qrilet “Realizmdən Gerçəkliyə” (“From Realism to Reality”) yazdığı məqalədə xəyali qağayılardan necə istifadə etdiyini izah edir: “Mənim üçün vacib olan yeganə qağayılar ... başımda olanlar idi. Yəqin ki, oraya xarici dünyadan və bəlkə də Bretanidən gəlmişdilər; lakin onlar dəyişdilər, eyni zamanda fərqli bir şəkildə daha gerçək oldular, çünki artıq xəyali idilər”. [26, s.161-162) O anda yazıçı üçün təsvir etdiyi qağayıların insanlara özlərinin gerçək olmadığını hiss etdirmələrinə baxmayaraq, gerçək olandan daha real olduğunu hiss etmək olar. Yazıçıya görə, bütün yazarlar realist olduqlarına inanırlar və heç biri özlərini fantastik, illüzionist və ya xəyalpərəst kimi qələmə vermir,onlar gerçək dünyanı təsvir etməyə çalışırlar .Hər bir yazıçı bunu ən yaxşı şəkildə etmək üçün mübarizə aparır. Gerçəkliyi özünəməxsus şəkildə təsvir edən yazıçılardan biri olan Cenit Vinterson, yeni həqiqətləri oxuculara göstərmək azadlığını yazıçıların vəzifəsi olduğunu düşünür. Yaşadığı kiçik mühitin hüdudlarından kənara çıxaraq həyatını heç bir məhdudiyyət olmadan, istədiyi kimi yaşamaq üçün gənc yaşlarında diqqətəlayiq bir yazıçı olmağı bacarır. Öz həyat təcrübəsindən ilhamlanaraq, oxucularına özlərindən başqa heç kimin nəzarət etmədiyi çətin, lakin müstəqil bir həyatı və ya məhdud bir həyatı yaşamağın onların yalnız öz seçimləri olduğunu söyləməyə çalışır.Bununla yanaşı, Vinterson yazıçının həyatında baş verən bütün hadisələrin əsərdə əksini tapması fikrinin əleyhinədir və ona görə bu əsəri tərcümeyi-hala çevirir. Vinterson, həqiqət və qeyri-reallıq arasındakı sərhədlərin və xəyallarında da azadlıqdan zövq almalarına maneə olan zaman xronologiyasının olmadığı dünyanı təsvir edən maqik realist hekayələr yazır. Təklif olunan gerçəkliklə kifayətlənməyən Anqela Karter, hekayələrində qəbul edilən həqiqətlərdən kənara çıxır. Yazılarında rast gəlinən fantastik və mifik keyfiyyətlərin birləşməsinə baxmayaraq, fərqli baxış mövqelərini ifadə edən müxtəlif təhkiyə üslublarının insanların gündəlik həyat gerçəkliklərini çatdırmaqda əhəmiyyəti olduğunu iddia edərək gerçəklikdən qaçmaq istəmədiyini israrla ifadə edir. Hadisələrə fərqli perspektivlərdən baxmağın zəruriliyini müdafiə edən Karter, həyat şərtlərini aşaraq nizamlılıq əvəzinə təklif edilən alternativləri - canlı, cəsarətli, uyğunsuz xarakterləri təsvir edir. Sosial və cinsi rolları təyin edən ənənəvi sərhədlərə qarşı çıxaraq, o, bu sərhədlərin xarakterlərin öz seçimlərini etməkdə, sosial normalarla məhdudlaşmadan həyatlarını idarə etməkdə mane olduğunu vurğulayır. Əsərləri vasitasilə həyatla bağlı mesajlarını verən Karter oxuculardan yazılarına təsdiq deyil , əksinə öz həqiqətlərini yaratmaq üçün açıqfikirli olmalarını istəyir.
Mənbə
- Rəhim Əliyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: Mütərcim, 2008, səh. 51-52.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Magik realizm magik elementlerin dunyanin realist menzeresine daxil edildiyi bedii metod TarixiXX esrin 1930 1960 ci illerinde Cenubi Amerikada realizmin novbeti milli formasi serti olaraq magik realizm adlandirilan hadise meydana cixmisdir Cenubi Amerikada ispanlarla yerli xalqlarin birlesib qarismasindan ispan dilinde yeni bir edebi medeniyyet yaranmis ve tarixi tereqqinin nisbeten asagi seviyyesinden muasir sivilizasiyaya qosulmus bu xalqlarin miflerini de realist nesre getirmisdir Miflerden bedii vasite kimi istifade gercekliyi realist tesvirin imkanlarini artirir ve Avropa edebi tenqidine de maraqli tesir buraxirdi Eslinde mifden remzden alleqorik obrazdan realist eserlerde xususile poeziyada istifade hemise olmusdur ona gore Cenubi Amerikada Jorji Amadu Qabriel Qarsiya Markes kimi yazicilarin eserlerinde ozunu gosteren magik realizmi simvolizm elementlerinden istifadenin milli bir edebiyyatda uze cixmasi kimi qiymetlendirmek olar Mistik ve ya fantasmaqorik realizm Qerbi Avropada macara nesrinin bir formasi kimi yaranmisdir Bedii kino biznesinin inkisafi tamasaci celb etmek ucun yeni yeni sujetler tapmali idi Bu sujetlerin bir qismi qedim dini mistik edebiyyatlarda ve magiyaya dair kitablarda tapilmaga basladi Qedim magiya ve mistika bir qayda olaraq muasir heyata kocurulur Lakin ciddi sosial felsefi realist nesrde mistik umumilesmelere meyli daha artiq rus edebiyyati xususile Nikolay Qoqol Fyodor Dostoyevski ve Anton Cexovun edebi tecrubesi ile baglamaq daha duzgun olar Sonralar Frans Kafka kimi yazicilarin yaradiciliginda simvolizmin ifrat bir bedii sertilik seklini almasi edebi obrazin oz konkretliyini itirmesi hem de onlarin tesiri ile bagli idi Elbette Kafkada xalis alman mistikasi da vardir lakin dunyanin fundamental felsefi heqiqetlerini tapmaq ve bedii sekilde gostermek meylinde o rus klassikasinin tesirindedir Bele tesir Herman Hessenin nesrinde de ozunu gosterirdi Subhesiz ki F M Dostoyevskiden ve Avropa macara edebiyyatindan gelen iki muxtelif realizm formasi ferqlidir Macerali mistik realizmi rus edebiyyatinda da musteqil xett kimi olmusdur Rus yazicisi Mixail Bulqakovun Master ve Marqarita romani buna gozel misal ola biler Realizmin bu seklinde artiq felsefi sosial umumilesdirme aparici deyil heyatin realist macerali tesviri lovhelerine fantastik elementler qarisir Bu fantastikanin mezmununa gore sozu geden realizm formalari muxtelif ve menaca yaxin terminlerle adlandirila bilir Meselen xalis fantastika elmi mistikadir Eyni zamanda din ve teriqetlerle bagli tibb elmi ile bagli kitab fali ile bagli cadugerlikle bagli coxlu eserler yazilmis ve onlarin esasinda da bedii filmler cekilmisdir XX esrin sonlarinda mistik realizme genis meyl musahide olunmusdur Bu daha cox kinoda bele sujetlerin islenmesi ve maddi ugur qazanmasi ile de baglidir Meselen Amerikada cadulanmis menziller movzusu ile bagli xususi mistik realist film janri formalasmisdir Bundan elave Antik dovrden melum olan insan heyvan metamorfozlari movzusu da genis islenen magik sujetlerdir Bedii film ugur qazandiqdan sonra onun nesr varianti da bezen bestseller seklinde yayilar Realizmin mistik formasinin genis inkisafi kinonun edebi zovqlere ve edebi axtarislara tesirinin cox yeni bir hadisesidir Belke kino vasitesi ile edebi tesir barede danismaq daha dogru olar Bu halda vahid metn medeniyyeti ile kino obrazi medeniyyetinin qaynayib qarismasi bas verir Bedii fikrin inkisafi tarixinde yaranan her bir yeni merhele dovrun menevi mezmunda yenilenmesine ve deyisilmesine reaksiya kimi qiymetlendirile biler Bu ise oz novbesinde zamanla XX esr dunya medeni paradiqmasinin radikal sekilde deyismesine felsefi ve edebi bedii fikir tarixinde yeni anlayislarin tezahur etmesine getirib cixardi XX esr humanitar fikrindemilli medeni ve multikultural deyerlerin bir araya cemlenmesi sinfi ferqliliyin kutle ve elitar medeniyyetin culgalasmasi qaynayib qarismasi yaradiciliqprinsip ve xususiyyetlerinin inkisafina sirayet etdi Bu cehetden diger siyasi ideoloji ve medeni sosial hadiseler kimi bedii edebiyyat da dovrun qlobalproblemlerini xususi orijinal bedii prinsiplerle tesvir ederek yalniz mueyyenxalqin milli medeniyyeti deyerleri ucun deyil elece de dunya bedii fikrinde yeni yaradiciliq prinsiplerinin esasini qoydu Incesenetin diger sahelerinde deferqli tesevvurler sisteminde tecessum olunan ve tamamile yeni mena kesb edenbir dunya modeli yarandi Dovrun senetkarlari modernist ve realist estetikanin prinsipleri fonunda tesvir edilen realliga tamamile ferqli baxis bucagindan diqqet etmeye basladilar Maqik elementlerin dunyanin realistik menzeresine daxil edilmesi realizmin ferqli terzde bedii estetik fikire yeni uslubun sirayet etmesi kimi basa dusuldu Zamanla universal yaradiciliq metoduna cevrilen bu uslub hem incesenetde hem de bedii edebiyyatda boyuk potensial imkanlara malik oldugunu gosterdi Bu metodun magik realizm kimi mueyyen olunmasi arasdirmacilari bu fenomenin genezisini arasdirmaga sovq etdi 1 s 97 Maqik realizm sehrli realizm ve ya ecazkar realizm terminleri umumi olaraq eyni menaya malik hesab olunur lakin bu terminler arasinda bezi ferqler var Ecazkar realizm Latin Amerikasinin inanclarini tarixini ve enenelerini ehtiva etdiyi ucun digerlerinden ferqlenir Maqik realizm temsil olunan dunyaya enmeyen eksine gizlenen ve urekleri doyunduren bir sirrdir 3 s 15 ve Salman Rusdinin nezerde tutdugu kimi maqik realizm inanilmaz ve dunyevi unsurlerin qarsilasmasidir 4 s 30 Maqik realizm heyatimizda movcud olan feqlilikleri tapib ortaya cixaran adi ve qeyri adi qebul edilen mehfumlari casqinliq yaratmadan teqdim eden bir edebi janrdir Bezi tenqidciler maqik realizmi diger edebi cereyanlarla ortaq xususiyyetlerine gore janr olaraq xususi kateqoriyaya aid etmeseler de edebi tenqidci Qreqori Rubinson Rusdi Barns Vinterson ve Karterin Fantastikasi The Fiction of Rushdie Barnes Winterson and Carter adli kitabinda tesdiq edir ki gorkemli edebiyyatsunas Ralf Koenin mueyyenlesdirdiyi muxtelif edebi janrlarin tarixi sosial medeni cehetden elaqelerinin tedqiq edilmesi prinsipine en yaxsi numune olan maqik realizm janr kateqoriyasina aid edilmesi muzakire oluna biler 5 s 35 Muxtelif eserlerde muxtelif yollarla istifade olunan ve muxtelif menalar dasiyan bu terminin deqiq terifini vermek mumkun deyil Maqik realizmin ilk tezahurleri 1920 ci illerde Almaniyada Veymar Cumhuriyyeti dovrunde post ekspressionizm herekati cercivesinde formalasmisdir Ekspressionizmin davami olan Post ekspressionizm 1910 cu illerde ressamliq sahesinde meydana gelmis ve empresyonizmden ferqli olaraq realligi oldugu kimi deyil ressamda dogurdugu hisler vasitesile tecessum edirdi Ancaq post ekspressionizm mucerredlikden uzaq daha konkret ve sentimentalizmden uzaq idi Post ekspressionizmin ilk olarq ressamliqda meydana gelmesi hem de sentimentalizmden uzaq ve ferqli olmasi maqik realizmle ortaq ceheti hesab oluna biler Maqik realizmin formalasmasinin deqiq tarixi haqqinda muxtelif ferziyyeler olsa da bir cox tenqidci bunun 1923 ci il oldugunu qebul edir Maqik realizm terminini ilk defe 1923 cu ilde Karl Haiderin resmleri haqqinda yazdigi Maqik realizm adli meqalesinde alman tenqidcisi Frans Roh isletmisdir Frans Rohun maqik realizmini Alman muzeyinin meneceri olan Gustav Hartlaub neue sachlichkeit yeni obyektivlik adlandirirdi Hartlaub 1925 ci ilde teskil etdiyi resm sergisini Neue Sachlichkeit adlandirmaqla Rohun maqik realizmini qismen de olsa senet dunyasinda oz obyektivliyi ile bir pille geride buraxdi lakin 1960 ci illerin evvellerinde Roh un termini daha cox maraq dogurdu ve o zamanlardan beri esasen ressamliqla bagli olan bu termin edebi bir konsepsiya kimi meshurlasmaga basladi 6 s 33 34 XX esrin evvellerinde Avropa edebiyyati ve incesenetinde formalasan Ekspressionizm edebi cereyanin terefdarlari realliga yeni bir baxis bucagindan yanasmaq zeruretini yaratdi 7 s 13 Birinci dunya muharibesinin evveli ve Ekspressionizm ideyalarinin suqutu dovrunde senetkarlar mucerred ideya ve dusuncelerden uzaqlasaraq dunyanin daha cox konkret terefleri ile maraqlanmaga basladi Eslinde bu yeni axtarisin sebebi ekspressionizm ve impressionizm kimi edebi cereyanlarin muasir dunyani izah etmek ucun kifayet etmemesinden qaynaqlanirdi 6 s 33 Bu ressamliqda yeni bir gercekliyi teqdim etmekle yeni bir obyektivliyi qebul etmeni asanlasdirdi Italyan ressam Giorgio de Kirikonun fovqeltebii yaradiciligi yeni obyektivliyi qebul eden senetkarlarda ferqli teessurat yaratdi Frans Roh meqalesinde De Kirikonun Nach Expressionismus Magischer Realismus adli eserlerini numune gosterek obyektlerin tenha ve sirli gorunusleri ile ressamin yeni qaranliq dunyasini onun muasir insanin yadlasmasi ve yonunu deyismesini resmle ifade etmesini maqik realizmin inkisafinda ehemiyyetli hesab edirdi 6 s 38 Frans Roh Birinci Dunya Muharibesinden sonra Almaniyada teskil olunan sergilerde teqdim olunan resmlerde bir ferq oldugunu anladi Rohun Magischer Realismus kitabi Hartlaubun Neue Sachlichkeit sergisinin teskil edildiyi dovrde nesr olunmusdu Frans Rohun ideyalarindan tesirlenen ve maqik realizme maraq gostermeye baslayan Ernst Junger ilk defe bu termini 1927 ci ilde nesr olunan Nationalismus und modernes Leben Milliyyetcilik ve Muasir Heyat adli bir meqalede istifade etdi Onun sozlerine gore maqik realizm ifade olunan resmlerde sanki sehrli bir sekilde xarici alemin her bir xetti riyazi dusturun deqiqliyi ile birlesir solgunlugu muemmali bir sekilde isiqlandirilir 8 s 4 36 Frans Roh maqik realizmin ekspressionizmden ferqli oldugunu iddia edirdi Roh maqik realizmin iyirmi iki ferqli xususiyyetini tesvir etmisdir lakin Rohun tesvir etdiyi bu xususiyyetler daha cox ressamliqla bagli idi Yeni obyektivizm adi altinda siralanan bu xususiyyetler beledir EXPRESSIONISM EKSPRESSIONIZM NEW OBJECTIVITY YENI OBYEKTIVLIK Ecstatic subjects Ecazkar movzular Sober subjects Ciddi movzular Suppression of the subject Movzunun hududlanmasi The object clarified Aydinlasdirilan obyekt Rhtythmical Ahengdar Representational Tesviri Warm Heraretli Cold Soyuq Rough Nahamar Smooth Axici Dynamic Dinamik Static Sabit Loud Uca Quiet Aheste 9 s 35 36 Roh maqik realizmi movcud gercekliyi ifade etmeyin basqa bir yolu kimi gosterse de maqik realizmin dovrumuzde qebul edilen hal hazirki terifi realliqdan eks bir menani ozunde ehtiva edir Vilyam Spindlerin iddiasina gore maqik realizmin ilk terifinden uzaqlasmasi eslinde orijinal terminin ifade etdiyi menanin tam eksini ifade edir 10 s 77 Maqik realizm termini ilk defe Frans Roh terefinden istifade edildikden sonra edebi daireler terefinden qebul edilmeye basladi Massimo Bontempelli maqik realizmi hem incesenete hem de edebiyyata tetbiq eden ilk yazici oldugu ucun bu terminin edebiyyata getirilmesinde muhum rol oynamisdir 11 s 2 Tebieti resm eserlerinde gostermek evezine onu instiktleri vasitesile yeniden yaratmaga calisan Frans Roh yeni bir realliq yaratmis oldu ve maqik realizm etnoloji menada meneviyyata ve ya irrasionalizme qayidis deyil eksine dunyanin rasional qurulusunu bir mocuze olaraq deyerlendiren orijinal rasionalizmi maqik rasionalizmi ile ifade etdi 6 s 35 Quntere gore maqik realizmi bu qeder ferqlendiren aydinlasdirmaga calisdigi movzular deyil eksine onun her kesin bu zamana kimi qebul etdiyi ve qavradigi obyektleri diqqetle tesvir etmesi ve heyata yeni baxis bucagindan yanasmani teklif etmesidir Bu terminin esl mahiyyetini tedqiq eden Bontempelli edebiyyatin missiyasini gercekliye yeni mifik ve sehrli perspektivler acmaq kimi xarakterize edirdi 12 s 522 1943 cu ilde Le Nouveau Journal adli jurnalda Bontempelli haqqinda esse yazan Yohan Deysne maqik realizmi elmi cehetden bele tesvir etmisdir xeyal ve realliq insanin daxili veziyyetinin iki qutbunu teskil edir ve bu qutblerin cazibesi sayesinde sehr yaranir 13 s 17 1927 ci ilde Qerb Jurnalinin Revista de Occidente ispan diline tercumesi nesr olunduqda maqik realizm Latin Amerikasinda yayilmaga basladi Maqik realizmin Latin Amerikasi olkeleri terefinden suretle qebul edilmesinin sebebi o dovrlerde senetkarlarin Avropa suurundan uzaqlasmaq isteyinden qaynaqlanirdi 14 s 99 1930 1940 ci illerde Avropadan Amerika olkelerine muhaciret maqik realizmin yayilmasinda o qeder ehemiyyetli tesir gosterdi ki Buenos Ayresin edebi dairelerinde fealiyyet gosteren Avropa yazicilari hemin bir il muddetinde maqik realizmden istifade etmeye basladilar 6 s 61 Gorkemli Venesuela yazicisi Arturo Uslar Pietri bu termini poetik bolunme ve ya gercekliyin poetik usulla inkar edilmesi kimi tesvir edirdi Maqik realizm ifadesini Latin Amerikasi bedii edebiyyatina ilk defe tetbiq eden Venesuellali yaziciya gore bu uslubda yazilmis eserler insani real alemde sirli bir varliq kimi teqdim edir 15 s 99 Latin Amerikasi maqik realizmininin xususiyyetleri ile ilk olaraq Alexo Karpentyerin Bu dunyanin selteneri 1949 Miqel Anxel Asturiasin Mais adamlar 1949 Xuan Rulfonun Pedro Paramo 1955 daha sonralar ise Xorxe Luis Borxesin Qabriel Qarsiya Markesin Xulio Kortazarin Oktavio Pasin Karlos Fuentosun Mario Varqas Lyosanin yaradiciliginda rast gelmek mumkundur Frans Kafka Xose Saramaqo Jorj Amadu Mixail Bulqakov Milorad Pavic Izabel Alyende Toni Morrisson Umberto Eko Salman Rusdi kimi dunya sohretli senetkarlar da maqik realizmin en parlaq numayendeleridir 2 s 149 Maqik realizm 1954 cu ilden sonra Nyu York Kuins Kollecinin Latin Amerikasi Edebiyyati professoru Anqel Floresin Muasir Dil Dernekleri konfransinda Ispan Amerikan Bedii Edebiyyatinda Maqik Realizm adli bir nitq soylemesinden sonra edebiyyat alemine daxil oldu Floresin teklif etmeye calisdigi Latin Amerikasi edebiyyatinin hec bir mustemleke gucunun tesiri altina dusmeden oz medeniyyetine esaslanan yeni bir diskurs anlam elde etmesi idi Amarul Kanadi Floresin ideyalarinin beynelxalq seviyyede qebul edilmek isteyinin musteqillik isteyen mustemleke yazicilarinin soyledikleri ifadelere benzediyini dusunurek fikirlerini bele ifade etmisdi Metropoliten deyerlerin institusional sistemlerin ve konseptual paradiqmalarin hegemonlugu mustemlekelerin oz muxtariyyetlerini qanunilesdirmek ucun uc esas alternativ teklif edir mustemlekeci ile mustemlekecilik arasindaki benzerliyin duzgun qebul edilmemesi mustemlekecilik huquqlari ucun israr etmek mustemlekecilerin paradiqmalarini qeti sekilde redd etmek muxtariyyet teleb etmekle yanasi ustunluklerinin qebul edilmesini israr etmek 16 s 133 Flores maqik realizmin Latin Amerikasi medeniyyetinin ictimaet arasinda taninmasina boyuk tesiri oldugunu vurgulayerken Luis Leal bunu ferqli dusunce terzi kimi kimi qiymetlendirir ve bu janr vasitesile senetkarlarin arzu ve xeyallarini aciq sekilde ifade etmeye calisdiqlarini iddia edirdi Maqik realizm mustemleke cemiyyetleri terefinden xususile menimsenilmeye baslandi Leala gore maqik realizm insan ve onun muxtelif hal ve yasantilari arasindaki esrarengiz elaqenin kesf edilmesini ozunde cemlesdiren gercekliye munasibetdir 17 s 131 Maqik realist yazarlar terefinden dunyanin mistik tereflerinin xususi diqqetle gosterilmesi ve vurgulanmasi insanlarin heyatin darixdirici tereflerinin olmasi dusuncelerini usteleyir Floresin Latin Amerikasi romanlari ile bagli muzakirelerin bezileri ile razilasmadigi bir cox fikirler var idi Bu muzakirelerle razi olmayan ve maqik realizm terminin genis istifadesine qarsi olanlardan Cin Piyer Duriks Qabriel Qarsia Markesin eserlerinin bu janra aid oldugunu qebul etmirdi Durix ne Borxesin ne de Qarsia Markesin romanlarinin 1960 ci illerde muxtelif edebi uslublari ve ecazkar realizm i mueyyenlesdirmek ucun edebi tenqid sahesinde mehsurlasan maqik realizm kateqoriyasina daxil olmadigini iddia edirdi 18 s 102 Maqik realizmin diger edebi terminlerle muqayise olunmasinin esas sebebi heterogen irsi muxteliflik xususiyyete malik olmasidir Tenqidciler maqik realizm terminin edebiyyatda uzun muddetli istifadesini temin etmeye calisarken terminin edebiyyata daxil olmasindan evvel incesenetin diger sahesi olan ressamliqdan qaynaqlanmasi sebebiyle muxtelif fikir ayriliqlari ile uzlesirdi Tenqidciler terminin murekkeb tarixini orijinal ifadesinin qeyri mueyyen olmasini arasdiraraq onun bir bedii muhitden digerine kecidini izah etmeye calisirdi 7 s 12 Unumiyyetle hudud ve cercivelerle yasayanlarin oz xususiyyetlerini ifade ede bilmesi maqik realizmin coxsayli funksiyalarindan biridir Maqik realizm yaradici metodu ile yazilmis bedii eserlerde qeyi rasional dusunce terzi idrakin dikte etdiyi qanunlari kolgede qoyur Metnde ferqli baxis bucaqlari qarsi qarsiya qoyulur muasir insanin dusuncesinde bezen besit tefekkure xas fikirler yaranir realliq ise mifik tefekkur prizmasindan dogan zaman ve mekan kimi qiymetlendirilir Konkret mezmundan daha cox mucerred mena kesb eden maqik realizm gercekliyin bedii tesvirinde maqik elementleri istifadesi zamani formalasmis bedii metoddur Realistik tehkiyeye fovqeltebii elementlerin daxil edilmesi metnde iki real ve irreal bedii dunyalarin movcudlugu mifoloji motivler ve folklor elementlerinden mutleq sekilde istifade tebii ve qeyri tebii hadiselerin tesvirinde muellifin movqeyinin askarlanmamasi tehkiyede karnaval elementlerinin movcudlugu enenevi zaman ve mekan anlayislarinin nisbi xarakter dasimasi metnde qeyri adi obrazlar ve hadiselerin real tesvirinin komeyi ile sehr alemine seyahet etmek effektinin yaradilmasi ve butun bu elementlerin vehdetde verilmesi cehdi maqik realizmin esasini teskil eden prinsiplerdendir 1 s 99 Latin Amerikasi olkeleri Avropanin mustemlekesi oldugu zaman insanlarin dunyagorusu ve medeniyyeti inkisafdan geride qalirdi Belelikle enenevi roman xususiyyetlerinin yazicilarin ozlerini ifade etmesi ucun yeterli olmamasindan dolayi maqik realizm XX esrin ortalarinda edebiyyatda yeni bir partlayisa sebeb oldu Xususile azadliq axtaran yazicilar ucun yeni tehkiye usullari formalasdi 1950 ci illerde Latin Amerikasi edebiyyatinda ortaya cixan maqik realizmin tehkiye formasina getirdiyi yeni texnika sayesinde basqa olkelerin edebi yazarlari terefinden menimsenilmesi cox zaman almadi Markesin 1967 ci ilde nesr olunan Yuz Ilin Tenhaligi One Hundred Years of Solitude eseri bu janrda eserler yaratmaq isteyen bir cox Latin Amerika ve ya Avropa yazicilari ucun model rolunu oynasa da Alejo Karpentier maqik realizmin her iki qitede ferqli bir sekilde istifade edildiyini qeyd edirdi Eserde qehremanlarin sahib olduqlari fovqeltebii bacariqlar ve ya yasadiqlari qeyri adi hadiseler maqik realizmin Latin Amerikasi xalqlarinin medeni inanclari fonunda sehrli bir atmosfer yaratsa da Avropa yazicilarinin eserlerinde ise bu sehrli elementlerin tehkiye texnikasina tetbiq edilmesi idi Alfred C Lopez bu terminden istifade edilmesine tekidle yanaslarla razilasmirdi O yazirdi Maqik realizm Avropa termini qeyri Avropa edebiyyatina tetbiq edildi Terminin Ucuncu Dunya Kosmopolit statuslu Latin Amerikali esl muelliflerin eserlerinden diger medeneyiyyete mensub olan muellifer terefinden menimsenilmesine baxmayaraq ferqliliyi hec de azalmadi ve Latin Amerikasi edebiyyatinin bu uguru koklu deyisikliye sebeb oldu lakin bele bir sual yaranir Latin Amerikali muellif terefinden yazilmis maqik realizm tetbiq edilen metnin hududlari haradadir Bu artiq ozununkulesdirme akti ya da vehsi ekzotik metni uygun Avropa kriteriyalari cercivesinde menimsemeye yoneltmek ucun bir cagirismidir 19 s 143 Lopez yeni bir cereyana aid oldugu deyilen bu eserlerin adlarini cekmeye calismadan rahatliqla oxunmasi lazim oldugunu vurgulayirdi Bu ona Avropa olkelerinin Ucuncu Dunya olkelerinin sahib oldugu her seye hokmranliq etmek arzusunu xatirladirdi ve buna nail olmagin yegane yolu hansi nov metnle qarsilasdiqlarini anlamaq idi Metn aydin olduqda bu olkelerin kolgeleri altinda heyat surenlerin aglindan cixanlara nezaret etmek asan olacaqdi Maqik realizmi mueyyen bir qite ile mehdudlasdirmaq duzgun deyil baxmayaraq ki ilk eserler Latin Amerikali yazicilar terefinden yazilmisdir Postkolonial yazarlarin bu janrda daha cox eser yaratmasinin adilesmesi diger olkelerden olan yazicilar terefinden eyni usullarin tetbiq edile bilmemesi anlamina gelmirdi Cilili muellif Izabel Allende bundan sikayetlendiyini bele ifade edir Edebi formanin cox vaxt Latin Amerikali yazicilarin maqik realist eserlerine aid edilmesine inana bilmirem maqik realiz misilsiz bir Latin Amerikasi fenomenidir Sehr dunyani herekete getiren gorunmez quvveler ucun xeyallar efsaneler mifler duygu ehtiras tarixin oldugu bir edebi cihaz ve ya gorme yoludur Butun bu quvveler maqik realizmin absurd izah oluna bilmeyen tereflerinde ozlerine yer tapirlar Maqik realizm butun dunyada movcuddur o gercekliyin butun olculerini gormek ve yazmaq qabiliyyetidir 20 s 54 Alejo Karpentier 1949 cu ilde real maravilloso americano Amerika ecazkar realizmi termininin serhini verdi Karpentier Latin Amerikasina aid oldugunu dusunduyu bu terminin Avropa yazicilarinin eserlerinde istifade etdikleri maqik realizmden ferqli oldugunu dusunurdu Karpentier Latin Amerikasi yazicilarinin Avropadan tesirlenmediyini gostermek ucun marvellous realism ecazkar realism termininden istifade etdi Yazici tarixi heqiqetleri xronologiyaya riayet etmeden deyisdirmek fikrinde idi 1955 ci ilde Anqel Flores Xorxe Luis Borxesin 1940 ci illerde fantastic adlandirdigi termini izah etmek ucun ilk defe maqik realizmden istifade etdi digerleri ise maqik realizme Karpentierin ecazkar realizm i kimi terif verdi Umumiyyetle maqik realizm ferqli sekillerde izah edilirdi Meselen Qiorqio De Kiriko ve Karlo Karranin metafizikasi Rohun maqik realizmi ve ya qeyri mueyyenliyi Borxesin the fantastic si fantastik Deysnenin magisch realisme i maqik realizm Cunqerin sehrli fonu sehrli rasionalizmi ve stereoskopiyasi Bontempellinin realismo magico su maqik realizm ve Kubinin gercekliyin diger terefi kimi 6 s 61 62 Karpentier ecazkar realizmden lo real maravilloso istifade ederek Latin Amerikasi sexsiyyetinin diskursundaki ferq i gostererek Avropa hegemonlugunu qebul etmir 21 s 137 Avropa yazicilari terefinden istifade edilen maqik realizmi Latin Amerikasi yazicilarinin teqlidi kimi gorur ona gore heyata sehirli terefden baxmaq Avropa heyatina xas deyil O dusunurdu ki daha medeni kecmise malik olan avropalilar Latin Amerikalilarin sehri efsunu gundelik heyatlarinin bir hissesi kimi qebul etdiklerine inanmaqda cetinlik cekirler Markes nenesinin usaq iken ona danisdigi hekayelerden tesirlenerek yazdigi Yuz illin tenhaligi eserinde yazdiqlarinin hamisinin heqiqet oldugunu iddia edir lakin rasionalist bir cemiyyetde boyuyen bir Avropa insani ucun bunlar sadece nagillarda bas veren hekayelerdir Henri Ceyms oxucunun diqqetini celb etmek ucun yazicinin romanlarda real heyati teqdim etmeli oldugunu yazirdi Gercek personajlar oxucu da maraq doguracaq onu tesirlendirecek 22 s 43 Muxtelif medeniyyete sahib xalqlarin edebiyyatinda sehre efsuna ferqli numuneler gostermek olar Meselen sozlerin musteqil fiziki cisimler kimi qebul edildiyi ereb medeniyyetinde yere uzanib sozlerin sizden kenar kecmesine icaze verersizse lenetden qacmaga muveffeq ola bilersiz Irlandiyada lenetin qurbaninin uzerine enene qeder yeddi il havada asili qaldigina inanilir 7 s 58 Linda Huceon qerb rasionalizmi xaricinde olanlarin qerbin merkezinde yer almasina icaze verilmemesinin sebebini bele izah edir Kecmis ve ferqli cehetleri onlari Kartezyen rasionalligina irrasional deli ve ya en azi yad kimi daxil olmaqdan mehrum etdi 23 s 68 Lakin uzun zaman sonra yazicilar maqik realizm sayesinde bu fikirlerin normal qebul edilmesine muveffeq ola bildi ve hetta maqik realizm fonunda rasionalist fikirler qeribe qebul edilmeye basladi Tenqidcilerin maqik realizm konsepsiyasi barede raziliga gelmesi cetin olsa da unsiyyetdeki catismazliq isare olunan ve isare edenin birlesmesinin qarsisini alan sert bir cox maqik realist metnler boyunca daima tekrarlanir ve birlesdirici xususiyyete malikdir 24 s 148 Realliq davamli sorgu sual altinda olan bir anlayis oldugundan tehkiye usulunun daxili gercekliyi meselesi her zaman fantastika ile elaqelidir 25 s 36 Meselen bir almanin superrealistik portreti imitasiya olmasina baxmayaraq empresyonist teqdimatindan daha real gorune biler Maqik realizmin teqdim etdiyi gercekliye diqqet yetiren Roh maqik sehrli ifadesini istifade ederek aydin ve praktiki detallara diqqet cekib kotidyan gunluk realligin bexs etdiyi yenilik hissine isare edir 7 s 13 Roha gore yeni bir realliq kotidyan realligi nin bedii teqdimat ile birlesmesi vasitesile formalasir Maqik realizm sehrli atmosferi sayesinde realist edebiyyatin gostere bilmediyi gizli gozelliyi gosterir Aleyn Rob Qrilet Realizmden Gercekliye From Realism to Reality yazdigi meqalede xeyali qagayilardan nece istifade etdiyini izah edir Menim ucun vacib olan yegane qagayilar basimda olanlar idi Yeqin ki oraya xarici dunyadan ve belke de Bretaniden gelmisdiler lakin onlar deyisdiler eyni zamanda ferqli bir sekilde daha gercek oldular cunki artiq xeyali idiler 26 s 161 162 O anda yazici ucun tesvir etdiyi qagayilarin insanlara ozlerinin gercek olmadigini hiss etdirmelerine baxmayaraq gercek olandan daha real oldugunu hiss etmek olar Yaziciya gore butun yazarlar realist olduqlarina inanirlar ve hec biri ozlerini fantastik illuzionist ve ya xeyalperest kimi qeleme vermir onlar gercek dunyani tesvir etmeye calisirlar Her bir yazici bunu en yaxsi sekilde etmek ucun mubarize aparir Gercekliyi ozunemexsus sekilde tesvir eden yazicilardan biri olan Cenit Vinterson yeni heqiqetleri oxuculara gostermek azadligini yazicilarin vezifesi oldugunu dusunur Yasadigi kicik muhitin hududlarindan kenara cixaraq heyatini hec bir mehdudiyyet olmadan istediyi kimi yasamaq ucun genc yaslarinda diqqetelayiq bir yazici olmagi bacarir Oz heyat tecrubesinden ilhamlanaraq oxucularina ozlerinden basqa hec kimin nezaret etmediyi cetin lakin musteqil bir heyati ve ya mehdud bir heyati yasamagin onlarin yalniz oz secimleri oldugunu soylemeye calisir Bununla yanasi Vinterson yazicinin heyatinda bas veren butun hadiselerin eserde eksini tapmasi fikrinin eleyhinedir ve ona gore bu eseri tercumeyi hala cevirir Vinterson heqiqet ve qeyri realliq arasindaki serhedlerin ve xeyallarinda da azadliqdan zovq almalarina manee olan zaman xronologiyasinin olmadigi dunyani tesvir eden maqik realist hekayeler yazir Teklif olunan gerceklikle kifayetlenmeyen Anqela Karter hekayelerinde qebul edilen heqiqetlerden kenara cixir Yazilarinda rast gelinen fantastik ve mifik keyfiyyetlerin birlesmesine baxmayaraq ferqli baxis movqelerini ifade eden muxtelif tehkiye uslublarinin insanlarin gundelik heyat gercekliklerini catdirmaqda ehemiyyeti oldugunu iddia ederek gerceklikden qacmaq istemediyini israrla ifade edir Hadiselere ferqli perspektivlerden baxmagin zeruriliyini mudafie eden Karter heyat sertlerini asaraq nizamliliq evezine teklif edilen alternativleri canli cesaretli uygunsuz xarakterleri tesvir edir Sosial ve cinsi rollari teyin eden enenevi serhedlere qarsi cixaraq o bu serhedlerin xarakterlerin oz secimlerini etmekde sosial normalarla mehdudlasmadan heyatlarini idare etmekde mane oldugunu vurgulayir Eserleri vasitasile heyatla bagli mesajlarini veren Karter oxuculardan yazilarina tesdiq deyil eksine oz heqiqetlerini yaratmaq ucun aciqfikirli olmalarini isteyir MenbeRehim Eliyev Edebiyyat nezeriyyesi Baki Mutercim 2008 seh 51 52