Macarların Pannon düzənliyini fəthi

Macarların Pannon düzənliyini fəthi (mac. Honfoglalás) — macar xalqının tarixində IX əsrin ikinci yarısını (896-cı ilə qədər) əhatə edən, Arpad və Kursanın başçılıq etdiyi qədim Macarıstan tayfaları konfederasiyasının Şimali Qara dəniz bölgəsindən Pannon düzənliyinə (yəni müasir Macarıstan ərazisinə) köçdüyü dövr.

Macarıstan fəthi (Karpat hövzəsi) — Mihaya Munkaçi tərəfindən rəsm

Arxa fon

Macarlar IX əsrin sonlarında Pannon düzənliyinə köç edərək burada öz dövlətlərini qurmuşdular. Hadisə 895-907-ci illər arasında baş vermiş və Avropa tarixi üçün mühüm dönüş nöqtəsi olmuşdur. Macarlar əvvəlcə Xəzər xaqanlığının tərkibində idilər, lakin sonralar qərbə doğru hərəkət edərək Dunay çayı sahillərinə çatdılar. Onların lideri Arpad qəbilələri birləşdirərək yeni vətən axtarışına çıxmışdı. Pannon düzənliyinə gəlişləri zamanı macarlar burada yaşayan slavyan, avar və frank tayfaları ilə mübarizə aparmalı oldular. Qısa müddətdə onlar bölgədə üstünlük əldə edərək hakimiyyəti ələ keçirdilər. Macar döyüşçüləri çevik süvari hücumları ilə tanınırdılar. Onların hərbi strategiyası və sürətli basqınları bölgədəki digər xalqlara üstün gəlməyə imkan verdi. Bu fəth macarların Avropada daimi məskunlaşmasına və onların dövlətçilik tarixinin əsasını qoymasına səbəb oldu. Nəticədə Macar Krallığı əsası qoyuldu və Avropa siyasi səhnəsində mühüm rol oynamağa başladı. Macarların Pannon düzənliyinə yerləşməsi onların mədəni inkişafına təkan verdi. Burada məskunlaşdıqdan sonra macarlar xristianlığı qəbul etdilər və Avropa ilə iqtisadi və siyasi əlaqələr qurmağa başladılar.

Fəth

Fəthin prelüdiyası (862–895)

Macarıstanın torpaqları ələ keçirməsi

Macarların "torpaqları ələ keçirmə səbəblərini" izah etməyə çalışan üç əsas nəzəriyyə mövcuddur. Bunlardan biri iddia edir ki, əvvəlki basqınlardan sonra əvvəlcədən planlaşdırılmış, yeni vətənin işğalını açıq şəkildə hədəfləyən qəsdən həyata keçirilmiş hərbi əməliyyat idi. Bu baxış (məsələn, Bakay və Padanyinin irəli sürdüyü) əsasən anonim və sonrakı macar salnamələrinin rəvayətlərinə əsaslanır. Macarlar Karpat hövzəsini planlı şəkildə fəth etmiş, 862–895-ci illər arasında uzunmüddətli köç prosesindən keçmişdilər. Bu nəzəriyyə arxeoloji tapıntılarla da təsdiqlənir. X əsrə aid macar qəbiristanlıqlarında qadınların, uşaqların və qocaların məzarları döyüşçülərlə yanaşı yerləşdirilmişdir. Onlar eyni ənənələrə uyğun dəfn olunmuş, eyni üslubda bəzəklər taxmış və eyni antropoloji qrupa mənsub olmuşlar. Sonrakı illərdə baş verən macar hərbi hadisələri sübut edir ki, Karpat hövzəsində məskunlaşan macar əhalisi zəif deyildi və əhəmiyyətli hərbi gücə malik idi. Əks baxış isə hesab edir ki, peçeneqlər və bolqarların birgə hücumu macarları hərəkətə keçməyə məcbur edib. Kristo, Tot və bu nəzəriyyəni müdafiə edən digər tədqiqatçılar Fuld salnamələri, Prümlü Reqino və Bizans imperatoru VII Konstantinin əsərlərində macarların bolqar-peçeneq koalisiyası ilə münaqişəsi və onların geri çəkilməsi arasında bir əlaqənin mövcudluğuna dair yekdil məlumatlara istinad edirlər. Orta mövqe tutan nəzəriyyə isə bildirir ki, macarlar qərbə doğru hərəkət etmə ehtimalını onilliklər ərzində nəzərdən keçirmişdilər, lakin bolqar-peçeneq hücumu onların Qara dəniz-Xəzər çöllərini tərk etmək qərarını sürətləndirdi. Məsələn, Rona-Taş qeyd edir ki: “O fakt ki, uğursuz hadisələrə baxmayaraq, madjarlar ayaqda qalmağı bacardılar, onların həqiqətən də hərəkətə keçməyə hazır olduqlarını göstərir”, çünki onlar peçeneqlərin hücumuna məruz qalmışdılar.

I Svyatopolk (Moraviya hökmdarı), ( kralı) sarayında rahib libasında – ""

Fuld salnamələrində 894-cü ildə macarların Dunay çayını keçərək Pannon ərazisinə daxil olduğu bildirilir. Onlar "kişiləri və qocaları yerindəcə öldürür, gənc qadınları isə öz şəhvətlərini təmin etmək üçün mal-qara kimi aparır və bütün vilayəti viran qoyurdular". Salnaməçi macar hücumundan Müqəddəs Polkun (I Svyatopolk) ölümündən bəhs etdikdən sonra danışsa da, Dyorfi, Kristo, Rona-Taş və digər tarixçilər hesab edirlər ki, macarlar Pannon ərazisinə Moraviya hökmdarı ilə ittifaq çərçivəsində hücum etmişdilər. Onlar iddia edirlər ki, macar salnamələrindəki "Ağ at haqqında rəvayət" bu hadisənin xatirəsini saxlamış və bu əfsanə macarların I Svyatopolk ilə bütpərəst adət-ənənələrə uyğun bağladıqları müqaviləni əks etdirmişdir. Əfsanəyə görə, macarlar gələcək vətənlərini – Karpat hövzəsini – Svyatopolkun əlindən bir ağ at, qızıl yəhər və cilov qarşılığında satın almışdılar.

Müdrik Leo və oğlu VII Konstantin Bizans qızılı qatı üzərində

Bolqarıstan I Simeonun möhürü

893-cü ildə Xorasan əmirı İsmayıl ibn Əhməd "türklərin torpaqlarına" (qarluqların yaşadığı ərazilərə) basqın etmişdir. Bu hadisə Avrasiya çöllərində yeni xalqların hərəkətinə səbəb olmuşdur. Bir-birinin ardınca qərbə doğru irəliləyən tayfalar qonşu əraziləri işğal etməyə başlamışdırlar.Əl-Məsudi açıq şəkildə peçeneqlərin və macarların qərbə doğru hərəkətini qarluq, uz və kiməklər arasındakı əvvəlki döyüşlərlə əlaqələndirmişdir. Bizans imperatoru VII Konstantin Baqryanorodnı isə xəzərlərin və uzların birgə hücumundan bəhs edərək, bunun 893–902-ci illər arasında, çox güman ki, 894-cü ildə peçeneqlərin Volqa çayını keçməsinə səbəb olduğunu yazmışdır.

Bu dövrdə Bolqarıstan və Bizans imperiyası arasındakı münasibətlər kəskinləşmişdir. 894-cü ildə imperator VI Leo bolqar tacirləri Konstantinopoldan çıxararaq Salonikiyə köçməyə məcbur etmişdir. Buna cavab olaraq, I Simeon (Bolqar çarı) Bizans ərazilərinə hücum edərək kiçik bir imperator dəstəsini məğlub etmişdir. Bizanslılar bolqarlara qarşı mübarizə aparmaq üçün macarları muzdlu döyüşçü kimi tutmağa çalışdılar. Bizans elçisi Nikita Skliros macar liderləri — Arpad və Kursan (Kusan) ilə müqavilə bağladılar. Buna səbəb olaraq Bizans donanması macar döyüşçülərini Aşağı Dunaydan keçirdi. Macarlar Bolqarıstana hücum edərək çar Simeonu Dristra qalasına (indiki Silistra, Bolqarıstan) qaçmağa məcbur etdilər və Preslav şəhərini qarət etdilər.

Bu döyüşlər zamanı Baqryanorodnının salnamələrində "Arpadın oğlu Luntikas" adlı bir macar şahzadəsinin mövcud olduğu qeyd edilir. Bəzi tarixçilər onun macar ordusunun komandanı olduğunu düşünürlər, lakin onun sadəcə təsadüfən bu kontekstdə adı çəkilmiş ola bilər. Eyni vaxtda Bizans imperiyası cənubdan Bolqarıstana hücum etdi. Çar Simeon Bizansla sülh danışıqları aparmaq üçün elçilər göndərdi, lakin eyni zamanda peçeneqlərlə əlaqə yaradaraq onları macarların üstünə qaldırmağa nail oldu. Nəticədə, peçeneqlər macarların torpaqlarına hücum edərək onları Bolqarıstandan çəkilməyə məcbur etdilər. Bizans mənbələrinə görə, bolqarlar daha sonra macarları tamamilə məğlub etdilər.

Macarların birliyi (902–907)

Dutsovedə yerləşən Moraviya qalasının xarabalıqları (Slovakiya)

Böyük Moraviya dövlətinin nə vaxt süqut etdiyi dəqiq məlum deyil, çünki 902-ci ildən sonra onun mövcudluğunu sübut edən qəti dəlillər yoxdur (Spiney). salnamələrində 902-ci ildə Moraviyada macarlarla baş verən döyüş zamanı "torpağın (patria) məhv olduğu" qeyd olunur, lakin bu mətn mübahisəlidir. Digər tərəfdən, 905-ci ildə "Moraviyalıların bazarları" haqqında məlumat verir. əsərində macarların Moraviyanı işğal etdiyi və macarlar tərəfindən əsir alınmayan moraviyalıların Bolqarıstana qaçdığı bildirilir. VII Konstantin Baqryanorodnı da Moraviyanın süqutunu macar işğalı ilə əlaqələndirir.

Erkən orta əsr şəhərlərinin və qalalarının (məsələn, Şepeştamaşfalva () və Devin (indiki Slovakiya ərazisində)) dağıdılması təxminən 900-cü ilə təsadüf edir. Karpat hövzəsinin fəthindən sonra baş verən mühüm hadisələrdən biri, macar lideri Kursanın bavarlar tərəfindən öldürülməsi olmuşdur. Bu hadisə , Annales Alamannici və salnamələrində qeydə alınıb. İlk salnamə bu hadisəni 902-ci ilə aid edir, digərləri isə 904-cü il tarixini göstərir. Bütün mənbələrdə eyni hadisə təsvir olunur: bavarlar sülh danışıqları bəhanəsi ilə Kursanı nahara dəvət edərək onu hiyləgərliklə öldürmüşlər. Kristo və digər macar tarixçiləri bu hadisənin macarlar arasında ikili hakimiyyətin sona çatmasına səbəb olduğunu qeyd edirlər.

904-cü ildə macarlar "Macar yolu" (Strada Ungarorum) adlanan marşrutla Pannondan Lombardiyaya doğru irəliləyərək İtaliyaya hücum etdilər. Onlar müttəfiqi kimi hərəkət edərək onun rəqibi qarşı mübarizə aparırdılar. Macarlar Po çayı boyunca II Lüdovikin nəzarətində olan əraziləri viran qoyaraq qələbə qazandırdılar. Qalib monarx macarların rəqibinin tabeliyində olan bütün şəhərləri qarət etməsinə icazə verdi və onlara hər il təxminən 375 kq (827 funt) gümüş ödəməyi qəbul etdi.

geniş versiyasında 4 iyul 907-ci ildə Brezalauspurç döyüşü haqqında məlumat verilir. Bu döyüşdə Zaltsburq arxiyepiskopu Teotmar, Freyzinq yepiskopu Uto və Seben yepiskopu Zaxariya macarlarla döyüşdə həlak olmuşdular. Digər mənbələr əlavə edir ki, Bavariya markqrafı Luitpold və 19 Bavariya qrafı da bu döyüşdə öldürülmüşdür. Əksər tarixçilər (Enqel, , ) Brezalauspurç adını Pressburq (indiki Bratislava, Slovakiya) ilə əlaqələndirir. Lakin bəzi tədqiqatçılar (Boba və Bovlus) bu yerin Mosaburq (Pannon bölgəsindəki Braslav qalası) ola biləcəyini irəli sürürlər. Bu qələbə Krallığının macar torpaqlarına doğru genişlənməsinin qarşısını aldı və macarlar üçün bu krallığın geniş ərazilərini sərbəst qarət etməyə imkan yaratdı.

İstinadlar

1. Történelem 5. az általános iskolások számára [History 5. for primary school students] (PDF) (Hungarian). Oktatási Hivatal (Hungarian Educational Authority). 2020. 15, 112, 116, 137, 138, 141. ISBN . 21 December 2023 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 July 2023.
2. Szabados, György. Vázlat a magyar honfoglalás Kárpát-medencei hátteréről [Outline of the background of the Hungarian conquest of the Carpathian Basin] (PDF) // Népek és kultúrák a Kárpát-medencében [Peoples and cultures in the Carpathian Basin] (Hungarian). Magyar Nemzeti Múzeum. 2016. ISBN .
3. Wang, Chuan-Chao; Posth, Cosimo; Furtwängler, Anja; Sümegi, Katalin; Bánfai, Zsolt; Kásler, Miklós; Krause, Johannes; Melegh, Béla. "Genome-wide autosomal, mtDNA, and Y chromosome analysis of King Bela III of the Hungarian Arpad dynasty". Scientific Reports. 11 (1). 28 September 2021: 19210. Bibcode:2021NatSR..1119210W. doi:10.1038/s41598-021-98796-x. PMC 8478946 (#bad_pmc). PMID 34584164 (#bad_pmid).
4. Sudár, Balázs; Petek, Zsolt. Magyar őstörténet 4 – Honfoglalás és megtelepedés [Hungarian Prehistory 4 - Conquest and Settlement] (PDF). Helikon Kiadó, MTA BTK Magyar Őstörténeti Témacsoport (Hungarian Academy of Sciences – Hungarian Prehistory Research Team). 2016. ISBN .
5. Négyesi, Lajos; Veszprémy, László. Gubcsi, Lajos (redaktor). 1000-1100 years ago…Hungary in the Carpathian Basin (PDF). Budapest: MoD Zrínyi Média Ltd. 2011. ISBN .
6. Révész, László. The Era of the Hungarian Conquest (PDF). Budapest: Hungarian National Museum. 2014. ISBN .
7. Szabados, György. Folytonosság és/vagy találkozás? "Avar" és "magyar" a 9. századi Kárpát-medencében [Continuity and/or encounter? "Avar" and "Hungarian" in the 9th century Carpathian Basin] (Hungarian). 2018.
8. Szőke, Béla Miklós. The Carolingian Age in the Carpathian Basin (PDF). Budapest: Hungarian National Museum. 2014. ISBN .
9. Tóth, 1998. səh. 169
10. Tóth, 1998. səh. 169., 230–231
11. Szabados, György. "Álmostól Szent Istvánig" [From Álmos to Saint Stephen]. Rubicon (Hungarian Historical Information Dissemination) (Hungarian). May 2022.
12. Történelem tankönyv 9 [History School Book] (PDF). Oktatási Hivatal (Hungarian Educational Authority). 2020. 120, 170. ISBN . 12 May 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2 July 2023.
13. Tóth, 1998. səh. 170
14. Tóth, 1998. səh. 170., 226., 234
15. Kristó, 1996a. səh. 181–182
16. Spinei, 2003. səh. 51
17. Kristó, 1996a. səh. 175
18. Tóth, 1998. səh. 169–170
19. Róna-Tas, 1999. səh. 336
20. Bowlus, 1994. səh. 241
21. Bowlus, 1994. səh. 240
22. The Annals of Fulda (year 894), p. 129.
23. Kristó, 1996a. səh. 177
24. Róna-Tas, 1999. səh. 332
25. Tóth, 1998. səh. 149–150
26. Tóth, 1998. səh. 150
27. Fine, 1991. səh. 137
28. Curta, 2006. səh. 178
29. Fine, 1991. səh. 138
30. Kristó, 1996a. səh. 186
31. Kristó, 1996a. səh. 183
32. Fine, 1991. səh. 139
33. Engel, 2001. səh. 12
34. Kristó, 1996a. səh. 188
35. Spinei, 2003. səh. 69
36. Kristó, 1996b. səh. 141
37. Bartl, 2002. səh. 23
38. Kristó, 1996a. səh. 201
39. Kristó, 1996a. səh. 193
40. Spinei, 2003. səh. 70
41. Bowlus, 1994. səh. 250
42. Kristó, 1996a. səh. 203
43. Bowlus, 1994. səh. 251
44. Bowlus, 1994. səh. 254
45. Bowlus, 1994. səh. 258
46. Spinei, 2003. səh. 72
47. Bowlus, 1994. səh. 259–265
48. Engel, 2003. səh. 13

İlkin mənbələr

• Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (Edited, Translated and Annotated by Martyn Rady and László Veszprémy) (2010). In: Rady, Martyn; Veszprémy, László; Bak, János M. (2010); Anonymus and Master Roger; CEU Press; ISBN .
• Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (Greek text edited by Gyula Moravcsik, English translation by Romillyi J. H. Jenkins) (1967). Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. ISBN .
• Liudprand of Cremona: Retribution (2007). In: The Complete Works of Liudprand of Cremona (Translated by Paolo Squatriti); The Catholic University of Press; ISBN .
• Royal Frankish Annals (1972). In: Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories (Translated by Bernhard Walter Scholz with Barbara Rogers); The University of Michigan Press; ISBN .
• Simon of Kéza: The Deeds of the Hungarians (Edited and translated by László Veszprémy and Frank Schaer with a study by Jenő Szűcs) (1999). CEU Press. ISBN .
• The Annals of Fulda (Ninth-Century Histories, Volume II) (Translated and annotated by Timothy Reuter) (1992). Manchester University Press. ISBN .
• The Annals of St-Bertin (Ninth-Century Histories, Volume I) (Translated and annotated by Janet L. Nelson) (1991). Manchester University Press. ISBN .
• The Chronicle of Regino of Prüm (2009). In: History and Politics in Late Carolingian and Ottonian Europe: The Chronicle of Regino of Prüm and Adalbert of Magdeburg (Translated and annotated by Simon MacLean); Manchester University Press; ISBN .
• The History of al-Tabarī, Volume XXXVIII: The Return of the Caliphate to Baghdad (Translated by Franz Rosenthal) (1985). State University of New York Press. ISBN .
• The Hungarian Illuminated Chronicle: Chronica de Gestis Hungarorum (Edited by Dezső Dercsényi) (1970). Corvina, Taplinger Publishing. ISBN .
• Cross, Samuel Hazzard; Sherbowitz-Wetzor, Olgerd P. The Russian Primary Chronicle, Laurentian Text. Translated and edited by Samuel Hazzard Cross and Olgerd P. Sherbowitz-Wetzor (PDF). Cambridge, Massachusetts: The Mediaeval Academy of America. 1953. 325. İstifadə tarixi: 26 January 2023. (First edition published in 1930. The first 50 pages are a scholarly introduction.)
  • Cross, Samuel Hazzard; Sherbowitz-Wetzor, Olgerd P. SLA 218. Ukrainian Literature and Culture. Excerpts from The Rus' Primary Chronicle (Povest vremennykh let, PVL) (PDF). Toronto: Electronic Library of Ukrainian Literature, University of Toronto. 2013 [1953]. 16. 30 May 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 26 January 2023.
• Ostrowski, Donald; Birnbaum, David J. "Rus' primary chronicle critical edition – Interlinear line-level collation". pvl.obdurodon.org (slavyan). 7 December 2014. İstifadə tarixi: 18 May 2024.
• The Taktika of Leo VI (Text, translation, and commentary by George T. Dennis) (2010). Dumbarton Oaks. ISBN .

Əlavə mənbələr

• Barford, P. M. The Early Slavs: Culture and Society in Early Medieval Eastern Europe. Cornell University Press. 2001. ISBN .
• Bartl, Július. Slovak History: Chronology & Lexicon. Bolchazy-Carducci Publishers. 2002. ISBN .
• Bowlus, Charles R. Franks, Moravians and Magyars: The Struggle for the Middle Danube, 788–907. University of Pennsylvania Press. 1994. ISBN .
• Buranbaeva, Oksana; Mladineo, Vanja. Culture and Customs of Hungary. ABC-CLIO. 2011. ISBN .
• Csáky, Veronika; və b. "Early medieval genetic data from Ural region evaluated in the light of archaeological evidence of ancient Hungarians". Scientific Reports. 10 (1). November 2020: 19137. Bibcode:2020NatSR..1019137C. doi:10.1038/s41598-020-75910-z. PMC 7645724 (#bad_pmc). PMID 33154399 (#bad_pmid).
• Csányi, Bernadett; və b. "Y-chromosome analysis of ancient Hungarian and two modern Hungarian-speaking populations from the Carpathian Basin". Annals of Human Genetics. 72 (4). July 2008: 519–534. doi:10.1111/j.1469-1809.2008.00440.x. PMID 18373723.
• Csősz, Aranka; və b. "Maternal Genetic Ancestry and Legacy of 10th Century AD Hungarians". Scientific Reports. Nature Research. 6 (33446). September 16, 2016: 33446. Bibcode:2016NatSR...633446C. doi:10.1038/srep33446. PMC 5025779. PMID 27633963.
• Curta, Florin. Transylvania around A.D 1000 // Urbańczyk, Przemyslaw (redaktor). Europe around the Year 1000. Wydawn. 2001. 141–165. ISBN .
• Curta, Florin. Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge University Press. 2006. ISBN .
• Engel, Pál. The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895–1526. I.B. Tauris Publishers. 2001. ISBN .
• Engel, Pál. A honfoglalás és a Fehérló-monda "igaz története" [The "True Story" of the Hungarian Conquest and the Legend of the White Horse] // Csukovits, Enikő (redaktor). Engel Pál: Honor, vár, ispánság: Válogatott tanulmányok [Engel, Pál: Honor, Castle, County: Selected Studies] (macar). Osiris Kiadó. 2003. 649–660. ISBN .
• Fine, John V. A. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth century. The University of Michigan Press. 1991. ISBN .
• Fóthi, Erzsébet; və b. "Genetic analysis of male Hungarian Conquerors: European and Asian paternal lineages of the conquering Hungarian tribes". Archaeological and Anthropological Sciences. Springer Science+Business Media. 12 (31). January 14, 2020. Bibcode:2020ArAnS..12...31F. doi:10.1007/s12520-019-00996-0.
• Georgescu, Vlad. The Romanians: A History. Ohio State University Press. 1991. ISBN .
• Grzesik, Ryszard. "Blasi and Pastores Romanorum in the Gesta Hungarorum by an Anonymous Notary". Res Historica. 41. 2016: 28–29. doi:10.17951/rh.2016.0.25. ISSN 2082-6060. İstifadə tarixi: 18 May 2017.
• Hajdú, Mihály. The Hungarian language // Nanovfszky, György; Rubovszky, Éva; Klima, László; və b. (redaktorlar ). The Finno-Ugric World. Teleki László Foundation & Hungarian National Organisation of the World Congress of Finno-Ugric Peoples. 2004. 235–246. ISBN .
• Kiss, Lajos. Földrajzi nevek etimológiai szótára [Etymological Dictionary of Geographical Names] (macar). Akadémiai Kiadó. 1983. ISBN .
• Kontler, László. Millennium in Central Europe: A History of Hungary. Atlantisz Publishing House. 1999. ISBN .
• Kristó, Gyula. Tanulmányok az Árpád-korról [Studies about the Age of the Árpáds] (macar). Magvető Könyvkiadó. 1983. ISBN .
• Kristó, Gyula. Hungarian History in the Ninth Century. Szegedi Középkorász Muhely. 1996a. ISBN .
• Kristó, Gyula. Magyar honfoglalás, honfoglaló magyarok [Hungarian Land-taking, Land-taking Hungarians] (macar). Szegedi Középkorász Muhely. 1996b. ISBN .
• Maár, Kitti; və b. "Maternal Lineages from 10–11th Century Commoner Cemeteries of the Carpathian Basin". Genes. 12 (3). March 2021: 460. doi:10.3390/genes12030460. PMC 8005002 (#bad_pmc). PMID 33807111 (#bad_pmid).
• Macartney, C. A. The Medieval Hungarian Historians: A Critical & Analytical Guide. Cambridge University Press. 1953. ISBN .
• Madgearu, Alexandru. Chapter Three: Salt Trade and Warfare: The Rise of Romanian-Slavic Military Organization in Early Medieval Transylvania // Curta, Florin (redaktor). East Central & Eastern Europe in the Early Middle Ages. The University of Michigan Press. 2005a. 103–120. ISBN .
• Madgearu, Alexandru. The Romanians in the Anonymous Gesta Hungarorum: Truth and Fiction. Romanian Cultural Institute, Center for Transylvanian Studies. 2005b. ISBN .
• Makkai, László. Hungary before the Hungarian conquest; The Hungarians' prehistory, their conquest of Hungary and their raids to the West to 955 // Sugar, Peter F.; Hanák, Péter; Frank, Tibor (redaktorlar ). A History of Hungary. Indiana University Press. 1994. 1–14. ISBN .
• Makkai, László. Transylvania in the Medieval Hungarian Kingdom (896–1526), History of Transylvania, Volume I. Institute of History of the Hungarian Academy of Sciences. 2001. ISBN .
• Maróti, Zoltán; Neparáczki, Endre; Schütz, Oszkár. "The genetic origin of Huns, Avars, and conquering Hungarians". Current Biology (English). 32 (13). 2022-05-25: 2858–2870.e7. Bibcode:2022CBio...32E2858M. doi:10.1016/j.cub.2022.04.093. PMID 35617951 (#bad_pmid).
• Nagy, D.; və b. "Comparison of lactase persistence polymorphism in ancient and present-day Hungarian populations". American Journal of Physical Anthropology. 145 (2). March 2011: 262–269. doi:10.1002/ajpa.21490. PMID 21365615.
• Nagy, P.L.; Olasz, J.; Neparáczki, E.; və b., "Determination of the phylogenetic origins of the Árpád Dynasty based on Y chromosome sequencing of Béla the Third", European Journal of Human Genetics, 29 (1), 2020: 164–172, doi:10.1038/s41431-020-0683-z, PMC 7809292 (#bad_pmc), PMID 32636469 (#bad_pmid)
• Neparáczki, Endre; Juhász, Zoltán; Pamjav, Horolma; Fehér, Tibor; Csányi, Bernadett; Zink, Albert; Maixner, Frank; Pálfi, György; Molnár, Erika; Pap, Ildikó; Kustár, Ágnes; Révész, László; Raskó, István; Török, Tibor. "Genetic structure of the early Hungarian conquerors inferred from mtDNA haplotypes and Y-chromosome haplogroups in a small cemetery". Molecular Genetics and Genomics. 292 (1). November 2016: 201–214. doi:10.1007/s00438-016-1267-z. PMID 27803981.
• Neparáczki, Endre; və b. "Mitogenomic data indicate admixture components of Central-Inner Asian and Srubnaya origin in the conquering Hungarians". PLOS One. PLOS. 13 (10). October 18, 2018: e0205920. Bibcode:2018PLoSO..1305920N. doi:10.1371/journal.pone.0205920. PMC 6851379. PMID 30335830.
• Neparáczki, Endre; və b. "Y-chromosome haplogroups from Hun, Avar and conquering Hungarian period nomadic people of the Carpathian Basin". Scientific Reports. Nature Research. 9 (16569). November 12, 2019: 16569. Bibcode:2019NatSR...916569N. doi:10.1038/s41598-019-53105-5. PMC 6851379. PMID 31719606.
• Olajos, Teréz. "Az avar továbbélés kérdéséről: a 9. századi avar történelem görög és latin nyelvű forrásai [=On the survival of the Avars: Greek and Latin sources of the 9th-century of the Avar history]" (PDF). Tiszatáj (macar). Szeged (HU): Tiszatáj Alapítvány. 55 (11). 2001: 50–56. 5 February 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-09-29.
• Pohl, Walter. Conceptions of Ethnicity in Early Medieval Studies // Little, Lester K.; Rosenwein, Barbara (redaktorlar ). Debating the Middle Ages: Issues and Readings. Blackwell Publishers. 1998. 15–24. ISBN .
• Pop, Ioan Aurel. Romanians and Hungarians from the 9th to the 14th Century: The Genesis of the Transylvanian Medieval State. Centrul de Studii Transilvane, Fundaţia Culturală Română. 1996. ISBN .
• Pop, Ioan-Aurel. "De manibus Valachorum scismaticorum...": Romanians and Power in the Mediaeval Kingdom of Hungary: The Thirteenth and Fourteenth Centuries. Peter Lang. 2013. ISBN .
• Post, Helen; və b. "Y-chromosomal connection between Hungarians and geographically distant populations of the Ural Mountain region and West Siberia". Scientific Reports. 9 (1). May 2019: 7786. Bibcode:2019NatSR...9.7786P. doi:10.1038/s41598-019-44272-6. PMC 6534673. PMID 31127140.
• Priskin, K.; və b. "Mitochondrial sequence variation in ancient horses from the Carpathian Basin and possible modern relatives". Genetica. 138 (2). September 2009: 211–218. doi:10.1007/s10709-009-9411-x. PMID 19789983.
• Roman, Eric. Austria–Hungary & the Successor States: A Reference Guide from the Renaissance to the Present. Facts on File. 2003. ISBN .
• Róna-Tas, András. Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History (Translated by Nicholas Bodoczky). CEU Press. 1999. ISBN .
• Spiesz, Anton; Caplovic, Dusan; Bolchazy, Ladislaus J. Illustrated Slovak History: A Struggle for Sovereignty in Central Europe. Bolchazy-Carducci Publishers. 2006. ISBN .
• Spinei, Victor. The Great Migrations in the East and South East of Europe from the Ninth to the Thirteenth Century (Translated by Dana Badulescu). Romanian Cultural Institute. 2003. ISBN .
• Spinei, Victor. The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth century. Koninklijke Brill NV. 2009. ISBN .
• Szakács, Béla Zsolt. Between Chronicle and Legend: Image Cycles of St Ladislaus in Fourteenth-Century Hungarian Manuscripts // Kooper, Erik (redaktor). The Medieval Chronicle, IV. Rodopi. 2006. 149–176. ISBN .
• Szőke, Béla Miklós. A Karoling-kor (811–896) [Carolingian Age (811–896)] // Visy, Zsolt; Nagy, Mihály; B. Kiss, Zsuzsa (redaktorlar ). Magyar régészet az ezredfordulón [Hungarian Archaeology at the Turn of the Millennium] (PDF) (macar). Nemzeti Kulturális Örökség Minisztériuma. 2003. 312–317. ISBN .
• Tóth, Sándor László. Levédiától a Kárpát-medencéig [From Levedia to the Carpathian Basin] (macar). Szegedi Középkorász Muhely. 1998. ISBN .
• Tóth, Sándor László. The Territories of the Hungarian Tribal Federation around 950 (Some Observations on ConstantineVII's "Tourkia") // Prinzing, Günter; Salamon, Maciej (redaktorlar ). Byzanz und Ostmitteleuropa, 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996 [Byzantium and East Central Europe, 950–1453: Contributions to the Round-table Discussions of the 19th International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996]. Otto Harrassowitz. 1999. 23–34. ISBN .

Əlavə ədəbiyyat

• Daim, Falko (ed.) (2007). Heldengrab im Niemandsland. Ein frühungarischer Reiter aus Niederösterreich. Mainz, ISBN  (on the archaology of the Hungarian conquest).
• Fodor, István (1982). In Search of a New Homeland: The Prehistory of the Hungarian People and the Conquest. Corvina Kiadó. ISBN .
• Horedt, Kurt. Siebenbürgen im Frühmittelalter [Transylvania in the Early Middle Ages] (alman). Habelt. 1986. ISBN .
• Nägler, Thomas. Transylvania between 900 and 1300 // Pop, Ioan-Aurel; Nägler, Thomas (redaktorlar ). The History of Transylvania, Vol. I. (Until 1541). Romanian Cultural Institute (Center for Transylvanian Studies). 2005. 199–231. ISBN .

Xarici keçidlər

• "The Carpathian Basin before the Hungarian Conquest in the 9th Century"
• "Honfoglalás: The Time of the Hungarian Conquest (a video on YouTube)"