Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Şeyx Məhəmməd Xiyabani (azərb. شئیخ محممد خیابانی) — Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının rəhbəri, mütəfəkkir və siyasətçi.
| Şeyx Məhəmməd Xiyabani | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Xamnə,  İran |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Təbriz |
| Vətəndaşlığı | Qacarlar |
| Atası | Hacı Əbdülhəmid |
| Milliyyəti | azərbaycanlı |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, klirik[d] |
| shahidkhiyabani.com | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Şeyx Məhəmməd Xiyabani 1880-ci ildə Təbriz şəhəri yaxınlığında yerləşən Xamnə qəsəbəsində anadan olmuşdur.
O, Xamnədəki məktəbi bitirdikdən sonra Mahaçqalada ticarətlə məşğul olan atası Hacı Əbdülhəmidin yanına getmiş, az müddətdən sonra Təbrizə qayıdaraq din elmlərini öyrənməyə başlamışdır. Xiyabani Təbrizin tanınmış ruhanisi Əngəcinin yanında oxumuş, onun ən görkəmli tələbələrindən olaraq, müctəhidlik dərəcəsinə yüksəlmişdir. Bundan əlavə, Xiyabani nücum, heyət və hesab elmlərini məşhur münəccim Mirzə Əbdüləlinin yanında mənimsəmiş, kəlam — islam fəlsəfəsi və ədəbiyyat üzrə məşhur alim olmuşdur. Şeyx Məhəmməd Xiyabani fəsahətli və gözəl danışığı ilə Təbriz əhalisinin hüsn — rəğbətini qazanmış, Təbrizdə məşhur ruhani və inqilabçı Siqətülislamın tövsiyəsi ilə Xiyaban məhəlləsində Hacı Kərim xan məscidində imam və vaiz olmuşdur.
Siyasi fəaliyyəti
Xiyabani öz çıxışlarında insan hüququndan və azadlıqdan danışaraq, Təbriz əhalisinin dünyagörüşünü inkişaf etdirir və həmişə deyirdi: "Haqqı verməzlər, haqqı almaq lazımdır". Həqiqətdə Xiyabani minbəri azadlıq və demokratiyanı yaymaq üçün təbliğat kürsüsünə çevirmişdir. 1907–1911-ci illərdə Xiyabani İran totalitar və şahlıq rejimi əleyhinə hərəkatda fəal iştirak etmiş və mücahidlər sırasında mübarizə aparmışdır. İctimaiyyun-amiyyun sosial-demokrat partiyası onun elmi və ictimai cəhətdən yüksək dərəcəyə malik olmasını dərk edərək, Azərbaycan əyalət əncüməninə üzv seçmişdir. Xiyabani Azərbaycan tarixində ən ağır və böhranlı zamanda inqilabi hərəkata qoşulmuş, həm daxili irticaçı qüvvələr, həm də xarici dövlətlər: Rusiya, İngiltərə, Almaniya və Osmanlı dövlətləri əleyhinə fəal mübarizə aparmışdır. O, Güney Azərbaycan və İran tarixində ilk dəfə Demokrat Firqəsini və demokratik rejimi yaratmışdır. Hətta, xarici tarixçilərin fikrincə, onun başçılıq etdiyi demokrat rejimi dövründə, qısa olsa da, Təbriz əhalisi bu kimi rifah və əmin-amanlıq görmüşdür.
İrandakı məşrutə rejiminə bir neçə zərbə endirilmişdir:
- 1907-ci ildə məşrutə qanunu imzalandıqdan sonra Müzəffərəddin şahın yerində oturan Məhəmmədəli Mirzə rus çar hökumətinin köməyi ilə məşrutəni aradan aparmağa çalışdı.
- çar hökuməti ilə İngiltərə arasında 1907-ci il müqaviləsi bağlandı. Bu müqavilə üzrə İran iki nüfuz məntəqəsinə bölündü: şimalda Rusiya və cənubda İngiltərə hökm sürdülər.
- rus kazakı Vladimir Lyaxov İran Məclisini top atəşinə tutdu.
- Məhəmmədəli şah Qacar və daxili irticanın təhriki ilə rus kazakları Təbrizdə ümumi qırğın və faciə törətdilər.
- çar hökuməti 1907-ci ildə bağladığı müqaviləni İran hökumətinə qəbul etdirmək üçün ona ultimatum verdi.
Xiyabani Tehranın Səbzə meydanında böyük mitinq təşkil edərək, müqavilə bağlayan dövlətlər və onu qəbul edən İran hökumət başçıları haqqında kəskin çıxışlar etdi. Tehranın polis başçısı Yeprem onu tutmaq istədisə də tapa bilmədi. Xiyabani Tehrandan Məşhədə, oradan Aşqabad və Bakı yolu ilə Mahaçqalaya getmiş, az müddətdən sonra Təbrizə qayıtmışdı.
Xiyabani 2-ci Məclis dövründə vəkil olduğu zaman Tehranda təşkil edilmiş iran Demokrat Partiyasının üzvü olmuşdur. Xiyabani Təbrizə qayıtdıqdan sonra Təbrizdə Güney Azərbaycan Demokrat Partiyasını təşkil etmiş və gizli fəaliyyətə başlamışdır. 1917-ci ildə Rusiyada inqilab olan zaman Güney Azərbaycan Demokrat Firqəsi açıq fəaliyyətə başlamış, 1917-ci il aprelin 9-da "Təcəddüd" qəzetinin ilk sayı nəşr edilmiş və aprelin 30-da Xiyabaninin "Həqiqət nur saçacaqdır" başlığı ilə ilk məqaləsi çıxmışdır. Orada o deyirdi: "Artıq məşrutə qanunlarını icra etmək vaxtı gəlib çatmışdır. Həqiqəti açıq demək lazımdı". Xiyabaninin 2-ci məqaləsində deyilirdi: "Dünyada ən mürtəce və totalitar dövlət olan çar rusiyası artıq dağılmışdır. İndi İran xalqları qanı hesabına alınmış məşrutə qanununu qoruyub icra etməlidir". Xiyabani məşrutə qanununa uyğun seçkilərin həyata keçirilməsini tələb edirdi. Uzunmüddətli böhrandan sonra üçüncü məclisə İranın digər nöqtələrindən vəkillər seçilmiş, lakin Azərbaycanda hakim olan Eynüd Dövlə və mürtəce dairələr seçkilərdə təxribat törədərək, seçki vərəqələrini cırmışdır. Buna görə də Məclisin bu dövründə Azərbaycan vəkilləri iştirak etməmiş, Məclisin 3-cü dövrü ancaq 39 gün davam edib, uzun sürən böhran dövrü başlanmışdır. Xarici dövlətlərin əlaltısı olan Rzazadə kimi provokatorlar məşrutə və Azərbaycan Demokrat Firqəsi əleyhinə təşəbbüs yeritməyə başladılar. 1918-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi olduqca mürəkkəb vəziyyətdə fəaliyyətini davam etdirdi. O zaman rus qoşunları inqilab nəticəsində İrandan çıxarıldılar. Ruslar boşaldan yerləri ingilis qoşunları tutdular. Rzazadə kimi ingilis casusları Təbrizə göndərildi. Digər tərəfdən, Almaniya ilə müttəfiq olan Osmanlı dövlətinin qoşunları şimal-qərb tərəfdən Azərbaycana soxuldular. Bundan əlavə, Urmiyada aysor və erməni silahlı dəstələri bütün şəhəri və bazarı yandırdılar.
Şeyx Məhəmməd Xiyabani
1919-cu ilin avqust ayında Xiyabani və sirdaşları İsmayıl Növbəri, Hacı Məhəmmədəli Badamçı Osmanlı qoşunları tərəfindən həbsə alındılar. Bu qoşunlar Təbrizi tərk etdikdə onları da özləri ilə apardılar. 1919-cu ildə ingilislərlə Vüsuqüddövlə arasında 1907-ci il müqaviləsini əvəz edən bir müqavilə bağlandı. Azərbaycan Demokrat Firqəsi bu müqavilə əleyhinə kəskin mübarizəyə başlayıb, bəyannamə nəşr etdi. Bəyannamədə deyilirdi: "İran dövlət başçıları məşrutə qanunlarını ləğv edirlər, xalqın tələbatını qəbul etmirlər". Bəyannamədə xəbərdarlıq edilir ki, biz qiyam odunu bütün İranda alovlandıracağıq. Azərbaycan Demokrat Firqəsi daha kəskin taktika qəbul edərək Tehran hökumətinə qarşı daha ciddi mübarizəyə başladı. Nəticədə Tehrandan Təbrizə göndərilmiş Biorink və yoldaşları geri qaytarıldı. Təbriz hakiminin müavini Əminülmülk və maliyyə rəisi Tərcümanüddövlə Azərbaycandan gedib, Demokrat Firqəsi tərəfindən inanılmış, pak şəxsiyyət təyin edildi. 1920-ci ilin may ayında Təbrizdə Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi ilə böyük mitinq təşkil edildi. Mitinqdə imperialistlərin və İran irticaçı qüvvələrinin əleyhinə mübarizəni daha gücləndirməyə çağırdılar. Bu mitinqdə iştirak edənlər təklif etdilər: "Azərbaycan bütün İran tarixi boyu həmişə azadlıq uğrunda qabaqcıl olmuşdur. Bu münasibətə görə də onun Azərbaycan əyaləti yerinə "Azadistan" (azadlıq sevən) adlanması daha düzgündür". Bu təklif mitinq iştirakçıları tərəfindən qəbul edilmişdir.
Bu mitinqdən sonra qiyam hərəkatı Azərbaycanın digər şəhərlərinə: Zəncan, Marağa, Miyanə, Əhər, Xoy və daha sonra Ərdəbilə də yayıldı. 1920-ci il 22 iyunda Azərbaycan Demokrat Firqəsi ümumi səslə milli hökumətin quruluşu haqqında qərar qəbul etdi və Şeyx Məhəmməd Xiyabani milli hökumətin sədri seçildi. 1920-ci il iyunun 22-də hökumət başçısı kimi Xiyabani Alaqapıya köçdü. Bu, Güney Azərbaycan tarixində yaranmış ilk demokratik milli hökumət idi. " Azərbaycan" sözü yerinə bütün lövhələrdə, dövlət vərəqələrində "Azadistan əyaləti" yazıldı. Xiyabaninin əleyhinə olan bir sıra şəxslər, o cümlədən doktor Zeynalabdin xan, Mirzə Bağır İtəliə, Hüseynağa Fişəngçi ("Təbriz" qəzetinin redaktoru) , Sultanzadə və başqaları qiyam əleyhinə fəaliyyətə başlayıb gizlincə Eynüddövlənin yanına gedirdilər. Digər bir dəstə isə alman "Kart Vispço" təşkilatının əlaltısı, "Kilidi-nicat" qəzetinin redaktoru Q.Rzazadənin rəhbərliyi ilə Sosial-demokrat partiyası ünvanı altında Azərbaycan Demokrat Partiyası əleyhinə fəaliyyət göstərməyə başladı. Təbrizin vəziyyətini öyrənmək üçün buraya gəlmiş İngiltərə siyasi idarə rəisi Xiyabani ilə görüşərək onunla söhbətləşmiş və Azərbaycanın tələblərinin nə olduğunu soruşmuşdur. Xiyabani demişdir: "Azərbaycan İranın ayrılmaz əyalətidir. Azərbaycan əhalisi öz qanları bahasına aldıqları konstitusiyanın icrasını və əməldə məşrutə rejimini qoruyub, bütün ölkədə islahat aparılmasını istəyir".
Qeyd etmək lazımdır ki, 1941-ci ildə "Azərbaycan Cəmiyyəti"nin və 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin də istədiyi bundan ibarət idi. Azərbaycan Demokrat Firqəsi məşrutə qanununda qeyd edilmiş əyalət, vilayət, şəhər və kənd əncümənlərini həyata keçirmək və İran çərçivəsində muxtariyyət əldə etməyi qarşısına məqsəd qoymuş, qiyam qələbə çaldıqdan sonra gələcəkdə İranın respublika və Azərbaycanın İran daxilində muxtar ərazi olması fikrini irəli sürmüşdür. Xiyabani 1919-cu ilin sentyabrında demişdir: "Biz istəyirik ki, ölkədə həqiqi millət hökm sürsün, müəssisələr və idarələr milli olsun". O demişdir: "Hələlik bizdə məşrutə rejimi vardır. Bu məşrutə rejimini həyata keçirmək ilk addımdır ki, biz atmalıyıq. Biz sözü işə çevirməliyik; məşrutəni dilimizdə yox, bütün idarələrimizdə yerləşdirməliyik. Biz Təbriz şəhərindən başlayaraq tədricən bütün İranda arzularımızı yerinə yetirəcəyik".
Xiyabani Alaqapıda milli hökumət başçısı olduqda az müddətdə Təbrizdə bir çox islahatlar aparmağa başladı. O cümlədən: jandarm təşkilatını genişləndirərək öz başçılığı ilə Milli Qvardiya yaratdı. Məşhur azərbaycanlı maarifpərvər Əbülqasım Füyuzatı maarif rəisi təyin etdi. "Məhəmmədiyyə" və "Hikmət" adlı iki qadın məktəbi açdı. Məktəblərdə təhsilin Azərbaycan dilində keçilməsinə göstəriş verdi. Bakıdan "İttihadiyyeyi-İraniyan" məktəbindən bir neçə müəllim çağırdı. Məktəblərdə fars dilini Azərbaycan dilində öyrənməyə göstəriş verdi. Tehrandan göndərilmiş maliyyə rəisi və hakim müavini Tehrana qaytarılıb yerinə yeni şəxslər təyin edildi. Xiyabani əyalətdə əmin-amanlığın bərpa edilməsinə çox əhəmiyyət verirdi. Təbrizə gələn xaricilər Xiyabani milli hökumətin başçısı olduğu zaman əyalətdəki yüksək dərəcədə olan əmin-amanlıq haqqında danışırdılar. Bütün idarə işləri, nəşriyyat, mitinqlər və çıxışlar türk dilində aparılırdı. Şeyx Məhəmməd Xiyabani öz xalqına və vətəninə vurğun idi. O, xalqının azadlığı və rifahla yaşaması uğrunda canını qurban verdi.
Ölümü
Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ölümü haqqındda onun ən yaxın dostu Hacı Şeyx Həsənəli Miyanəçinin nəvəsi belə nəql edirdi: "Müxbirüssəltənə qiyam və qiyamçıları məhv etmək üçün Təbriz Milli Qvardiyasının rəisi Bağır xan Salarimillinin oğlu Mirzə Hüseyn xan Haşimini (sərtib Haşimi) və Təbriz kazak rəisini razı etdikdən sonra Alaqapıya hücum etməyi əmr etmiş və Xiyabaninin ölüsünü, ya dirisini onun yanına gətirməyi istəmişdir. Onlar belə bir vaxtdan istifadə etmişlər ki, jandarm və hərbi qüvvələrin çoxu Qaradağda Əmir Ərşədlə müharibəyə göndərilmişdir və Təbrizdə hərbi qüvvələr yoxdur. Kazaklar Alaqapıya hücum etdikdə Xiyabani gizlənməyə məcbur olmuş və evinə gəlmişdir. Xiyabaninin yaxın dostlarından biri Sərtibzadə "mən gəlməyincə evdən çıxma" demişdir. Lakin o gəlməmişdir. Xiyabani dörd saat evdə gözlədikdən sonra evdən getməyi qərara almışdır". Şeyx Miyanəcinin nəvəsi deyir: Xiyabani bizim evə gəldikdə nəql etdi ki, Sərtibzadə məni dörd saat müntəzir qoydu, yoxsa mən dörd saatda şəhərdən çıxardım. Xiyabani dedi ki, mən çarəni bunda gördüm ki, evin damına çıxıb, dal küçəyə düşəm. Həyat yoldaşım tüfəngimi və bir qatar patronu damdan mənə atdı və sizə gəldim.
Yaradıcılığı
Xiyabani deyirdi: "Yad qüvvələrə arxayın olun, ancaq öz qüvvənizə güvənin. Xarici dövlətin əlaltısı olmayın, çünki onlar ancaq öz mənafeyi üçün çalışırlar". O dönə-dönə deyirdi: "Şərafətlə, namusla ölmək şərafətsiz diri qalmaqdan yaxşıdır". Xiyabani şərafətli ölümü ilə dediyinə sadiq olduğunu göstərdi. Şeyx Məhəmməd Xiyabani öz mübarizə dövründə bir çox böhranlarla üz-üzə gəlmiş, töhmətlərə məruz olmuşdur. Tehranda nəşr edilən "İran" qəzeti Xiyabaninin 2-ci qiyamı haqqında yazırdı: "Ey azərbaycanlı, qorxuram öz Kəbənə çatmayasan, bu yol ki gedirsən, səni Türküstana çıxarar". Qəzet bununla demək istəyir ki, Xiyabani Rusiya inqilabı təsiri altına düşərək, Azərbaycanda sovet respublikasına oxşar bir respublika yaratmaq istəyir. Xiyabani "İran" qəzetinə kəskin cavab verərək demişdir: "Bizim Kəbəmiz Türküstan yox, öz vətənimizdir". Digər tərəfdən, Xiyabani xarici agentlərin də cürbəcür töhmətlərinə məruz qalmışdır. O cümlədən məşrutə inqilabı, eləcə də 1941–46-cı il inqilabi hərəkatı dövrlərində xarici dövlətlərin agenti olan "Kilidi-nicat" qəzetinin redaktoru Q.Rzazadə yazırdı: "Xiyabani ingilislərdən altmış min tümən pul almışdır ki, İran Məclisində 1919-cı il İran-İngiltərə müqaviləsinə səs versin". Muxbirüssəltənə Təbrizə gəldikdə Xiyabanini biabır etmək məqsədilə o da qəzet müxbirləri qarşısında həmin töhməti təkrar etmişdir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, Xiyabaninin ictimai, siyasi, fəlsəfi görüşləri layiqincə öyrənilməmiş və təhlil edilməmişdir.
Maraqlı faktlar
Prezident, daha sonra İranın Ali Rəhbəri, böyük Ayətullah Əli Xamenei Məhəmməd Xiyabaninin həyat yoldaşının qardaşı oğludur.
Yaddaş
Bakının (Azərbaycan) küçələrindən birinə Məhəmməd Xiyabaninin adı verilib.
İstinadlar
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı 2007, səh 288
Xarici keçidlər
- Vüqar Əhməd, "Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin həyatı, mühiti və ədəbi fəaliyyəti". Bakı 2009
- Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı: Şeyx Məhəmməd Xiyabani 2008-08-28 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Seyx Mehemmed Xiyabani azerb شئیخ محممد خیابانی Cenubi Azerbaycanda milli azadliq herekatinin rehberi mutefekkir ve siyasetci Seyx Mehemmed XiyabaniDogum tarixi 1880Dogum yeri Xamne IranVefat tarixi 14 sentyabr 1920Vefat yeri TebrizVetendasligi QacarlarAtasi Haci EbdulhemidMilliyyeti azerbaycanliFealiyyeti siyasetci klirik d shahidkhiyabani com Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiSeyx Mehemmed Xiyabani 1880 ci ilde Tebriz seheri yaxinliginda yerlesen Xamne qesebesinde anadan olmusdur O Xamnedeki mektebi bitirdikden sonra Mahacqalada ticaretle mesgul olan atasi Haci Ebdulhemidin yanina getmis az muddetden sonra Tebrize qayidaraq din elmlerini oyrenmeye baslamisdir Xiyabani Tebrizin taninmis ruhanisi Engecinin yaninda oxumus onun en gorkemli telebelerinden olaraq muctehidlik derecesine yukselmisdir Bundan elave Xiyabani nucum heyet ve hesab elmlerini meshur muneccim Mirze Ebdulelinin yaninda menimsemis kelam islam felsefesi ve edebiyyat uzre meshur alim olmusdur Seyx Mehemmed Xiyabani fesahetli ve gozel danisigi ile Tebriz ehalisinin husn regbetini qazanmis Tebrizde meshur ruhani ve inqilabci Siqetulislamin tovsiyesi ile Xiyaban mehellesinde Haci Kerim xan mescidinde imam ve vaiz olmusdur Siyasi fealiyyetiXiyabani oz cixislarinda insan huququndan ve azadliqdan danisaraq Tebriz ehalisinin dunyagorusunu inkisaf etdirir ve hemise deyirdi Haqqi vermezler haqqi almaq lazimdir Heqiqetde Xiyabani minberi azadliq ve demokratiyani yaymaq ucun tebligat kursusune cevirmisdir 1907 1911 ci illerde Xiyabani Iran totalitar ve sahliq rejimi eleyhine herekatda feal istirak etmis ve mucahidler sirasinda mubarize aparmisdir Ictimaiyyun amiyyun sosial demokrat partiyasi onun elmi ve ictimai cehetden yuksek dereceye malik olmasini derk ederek Azerbaycan eyalet encumenine uzv secmisdir Xiyabani Azerbaycan tarixinde en agir ve bohranli zamanda inqilabi herekata qosulmus hem daxili irticaci quvveler hem de xarici dovletler Rusiya Ingiltere Almaniya ve Osmanli dovletleri eleyhine feal mubarize aparmisdir O Guney Azerbaycan ve Iran tarixinde ilk defe Demokrat Firqesini ve demokratik rejimi yaratmisdir Hetta xarici tarixcilerin fikrince onun basciliq etdiyi demokrat rejimi dovrunde qisa olsa da Tebriz ehalisi bu kimi rifah ve emin amanliq gormusdur Irandaki mesrute rejimine bir nece zerbe endirilmisdir 1907 ci ilde mesrute qanunu imzalandiqdan sonra Muzeffereddin sahin yerinde oturan Mehemmedeli Mirze rus car hokumetinin komeyi ile mesruteni aradan aparmaga calisdi car hokumeti ile Ingiltere arasinda 1907 ci il muqavilesi baglandi Bu muqavile uzre Iran iki nufuz menteqesine bolundu simalda Rusiya ve cenubda Ingiltere hokm surduler rus kazaki Vladimir Lyaxov Iran Meclisini top atesine tutdu Mehemmedeli sah Qacar ve daxili irticanin tehriki ile rus kazaklari Tebrizde umumi qirgin ve facie toretdiler car hokumeti 1907 ci ilde bagladigi muqavileni Iran hokumetine qebul etdirmek ucun ona ultimatum verdi Xiyabani Tehranin Sebze meydaninda boyuk mitinq teskil ederek muqavile baglayan dovletler ve onu qebul eden Iran hokumet bascilari haqqinda keskin cixislar etdi Tehranin polis bascisi Yeprem onu tutmaq istedise de tapa bilmedi Xiyabani Tehrandan Meshede oradan Asqabad ve Baki yolu ile Mahacqalaya getmis az muddetden sonra Tebrize qayitmisdi Xiyabani 2 ci Meclis dovrunde vekil oldugu zaman Tehranda teskil edilmis iran Demokrat Partiyasinin uzvu olmusdur Xiyabani Tebrize qayitdiqdan sonra Tebrizde Guney Azerbaycan Demokrat Partiyasini teskil etmis ve gizli fealiyyete baslamisdir 1917 ci ilde Rusiyada inqilab olan zaman Guney Azerbaycan Demokrat Firqesi aciq fealiyyete baslamis 1917 ci il aprelin 9 da Teceddud qezetinin ilk sayi nesr edilmis ve aprelin 30 da Xiyabaninin Heqiqet nur sacacaqdir basligi ile ilk meqalesi cixmisdir Orada o deyirdi Artiq mesrute qanunlarini icra etmek vaxti gelib catmisdir Heqiqeti aciq demek lazimdi Xiyabaninin 2 ci meqalesinde deyilirdi Dunyada en murtece ve totalitar dovlet olan car rusiyasi artiq dagilmisdir Indi Iran xalqlari qani hesabina alinmis mesrute qanununu qoruyub icra etmelidir Xiyabani mesrute qanununa uygun seckilerin heyata kecirilmesini teleb edirdi Uzunmuddetli bohrandan sonra ucuncu meclise Iranin diger noqtelerinden vekiller secilmis lakin Azerbaycanda hakim olan Eynud Dovle ve murtece daireler seckilerde texribat torederek secki vereqelerini cirmisdir Buna gore de Meclisin bu dovrunde Azerbaycan vekilleri istirak etmemis Meclisin 3 cu dovru ancaq 39 gun davam edib uzun suren bohran dovru baslanmisdir Xarici dovletlerin elaltisi olan Rzazade kimi provokatorlar mesrute ve Azerbaycan Demokrat Firqesi eleyhine tesebbus yeritmeye basladilar 1918 ci ilde Azerbaycan Demokrat Firqesi olduqca murekkeb veziyyetde fealiyyetini davam etdirdi O zaman rus qosunlari inqilab neticesinde Irandan cixarildilar Ruslar bosaldan yerleri ingilis qosunlari tutdular Rzazade kimi ingilis casuslari Tebrize gonderildi Diger terefden Almaniya ile muttefiq olan Osmanli dovletinin qosunlari simal qerb terefden Azerbaycana soxuldular Bundan elave Urmiyada aysor ve ermeni silahli desteleri butun seheri ve bazari yandirdilar Musteqillik ugrunda mubarize aparan xalq birinci novbede olume hazir olmalidir Qorxu milletin azadligin ve beseriyyetin esaslarini pozursa eksine igidlik hemin esaslari sarsilmaz edir qoruyur ve mohkemlendirir Xalqin huququnu qesb etmis adamlara rehm etmek kutleye xeyanetdir Biz Azerbaycan xalqinin sedaqetini Iranin sefalet ve felaketden xilas olmasini isteyirik Her bir milletin serafetinin birinci serti onun istiqlalidir Bir meslekli iki adam qardas kimidir Seyx Mehemmed Xiyabani 1919 cu ilin avqust ayinda Xiyabani ve sirdaslari Ismayil Novberi Haci Mehemmedeli Badamci Osmanli qosunlari terefinden hebse alindilar Bu qosunlar Tebrizi terk etdikde onlari da ozleri ile apardilar 1919 cu ilde ingilislerle Vusuquddovle arasinda 1907 ci il muqavilesini evez eden bir muqavile baglandi Azerbaycan Demokrat Firqesi bu muqavile eleyhine keskin mubarizeye baslayib beyanname nesr etdi Beyannamede deyilirdi Iran dovlet bascilari mesrute qanunlarini legv edirler xalqin telebatini qebul etmirler Beyannamede xeberdarliq edilir ki biz qiyam odunu butun Iranda alovlandiracagiq Azerbaycan Demokrat Firqesi daha keskin taktika qebul ederek Tehran hokumetine qarsi daha ciddi mubarizeye basladi Neticede Tehrandan Tebrize gonderilmis Biorink ve yoldaslari geri qaytarildi Tebriz hakiminin muavini Eminulmulk ve maliyye reisi Tercumanuddovle Azerbaycandan gedib Demokrat Firqesi terefinden inanilmis pak sexsiyyet teyin edildi 1920 ci ilin may ayinda Tebrizde Demokrat Firqesinin rehberliyi ile boyuk mitinq teskil edildi Mitinqde imperialistlerin ve Iran irticaci quvvelerinin eleyhine mubarizeni daha guclendirmeye cagirdilar Bu mitinqde istirak edenler teklif etdiler Azerbaycan butun Iran tarixi boyu hemise azadliq ugrunda qabaqcil olmusdur Bu munasibete gore de onun Azerbaycan eyaleti yerine Azadistan azadliq seven adlanmasi daha duzgundur Bu teklif mitinq istirakcilari terefinden qebul edilmisdir Bu mitinqden sonra qiyam herekati Azerbaycanin diger seherlerine Zencan Maraga Miyane Eher Xoy ve daha sonra Erdebile de yayildi 1920 ci il 22 iyunda Azerbaycan Demokrat Firqesi umumi sesle milli hokumetin qurulusu haqqinda qerar qebul etdi ve Seyx Mehemmed Xiyabani milli hokumetin sedri secildi 1920 ci il iyunun 22 de hokumet bascisi kimi Xiyabani Alaqapiya kocdu Bu Guney Azerbaycan tarixinde yaranmis ilk demokratik milli hokumet idi Azerbaycan sozu yerine butun lovhelerde dovlet vereqelerinde Azadistan eyaleti yazildi Xiyabaninin eleyhine olan bir sira sexsler o cumleden doktor Zeynalabdin xan Mirze Bagir Itelie Huseynaga Fisengci Tebriz qezetinin redaktoru Sultanzade ve basqalari qiyam eleyhine fealiyyete baslayib gizlince Eynuddovlenin yanina gedirdiler Diger bir deste ise alman Kart Vispco teskilatinin elaltisi Kilidi nicat qezetinin redaktoru Q Rzazadenin rehberliyi ile Sosial demokrat partiyasi unvani altinda Azerbaycan Demokrat Partiyasi eleyhine fealiyyet gostermeye basladi Tebrizin veziyyetini oyrenmek ucun buraya gelmis Ingiltere siyasi idare reisi Xiyabani ile goruserek onunla sohbetlesmis ve Azerbaycanin teleblerinin ne oldugunu sorusmusdur Xiyabani demisdir Azerbaycan Iranin ayrilmaz eyaletidir Azerbaycan ehalisi oz qanlari bahasina aldiqlari konstitusiyanin icrasini ve emelde mesrute rejimini qoruyub butun olkede islahat aparilmasini isteyir Qeyd etmek lazimdir ki 1941 ci ilde Azerbaycan Cemiyyeti nin ve 1945 ci ilde Azerbaycan Demokrat Firqesinin de istediyi bundan ibaret idi Azerbaycan Demokrat Firqesi mesrute qanununda qeyd edilmis eyalet vilayet seher ve kend encumenlerini heyata kecirmek ve Iran cercivesinde muxtariyyet elde etmeyi qarsisina meqsed qoymus qiyam qelebe caldiqdan sonra gelecekde Iranin respublika ve Azerbaycanin Iran daxilinde muxtar erazi olmasi fikrini ireli surmusdur Xiyabani 1919 cu ilin sentyabrinda demisdir Biz isteyirik ki olkede heqiqi millet hokm sursun muessiseler ve idareler milli olsun O demisdir Helelik bizde mesrute rejimi vardir Bu mesrute rejimini heyata kecirmek ilk addimdir ki biz atmaliyiq Biz sozu ise cevirmeliyik mesruteni dilimizde yox butun idarelerimizde yerlesdirmeliyik Biz Tebriz seherinden baslayaraq tedricen butun Iranda arzularimizi yerine yetireceyik Xiyabani Alaqapida milli hokumet bascisi olduqda az muddetde Tebrizde bir cox islahatlar aparmaga basladi O cumleden jandarm teskilatini genislendirerek oz basciligi ile Milli Qvardiya yaratdi Meshur azerbaycanli maarifperver Ebulqasim Fuyuzati maarif reisi teyin etdi Mehemmediyye ve Hikmet adli iki qadin mektebi acdi Mekteblerde tehsilin Azerbaycan dilinde kecilmesine gosteris verdi Bakidan Ittihadiyyeyi Iraniyan mektebinden bir nece muellim cagirdi Mekteblerde fars dilini Azerbaycan dilinde oyrenmeye gosteris verdi Tehrandan gonderilmis maliyye reisi ve hakim muavini Tehrana qaytarilib yerine yeni sexsler teyin edildi Xiyabani eyaletde emin amanligin berpa edilmesine cox ehemiyyet verirdi Tebrize gelen xariciler Xiyabani milli hokumetin bascisi oldugu zaman eyaletdeki yuksek derecede olan emin amanliq haqqinda danisirdilar Butun idare isleri nesriyyat mitinqler ve cixislar turk dilinde aparilirdi Seyx Mehemmed Xiyabani oz xalqina ve vetenine vurgun idi O xalqinin azadligi ve rifahla yasamasi ugrunda canini qurban verdi OlumuSeyx Mehemmed Xiyabaninin olumu haqqindda onun en yaxin dostu Haci Seyx Heseneli Miyanecinin nevesi bele neql edirdi Muxbirusseltene qiyam ve qiyamcilari mehv etmek ucun Tebriz Milli Qvardiyasinin reisi Bagir xan Salarimillinin oglu Mirze Huseyn xan Hasimini sertib Hasimi ve Tebriz kazak reisini razi etdikden sonra Alaqapiya hucum etmeyi emr etmis ve Xiyabaninin olusunu ya dirisini onun yanina getirmeyi istemisdir Onlar bele bir vaxtdan istifade etmisler ki jandarm ve herbi quvvelerin coxu Qaradagda Emir Ersedle muharibeye gonderilmisdir ve Tebrizde herbi quvveler yoxdur Kazaklar Alaqapiya hucum etdikde Xiyabani gizlenmeye mecbur olmus ve evine gelmisdir Xiyabaninin yaxin dostlarindan biri Sertibzade men gelmeyince evden cixma demisdir Lakin o gelmemisdir Xiyabani dord saat evde gozledikden sonra evden getmeyi qerara almisdir Seyx Miyanecinin nevesi deyir Xiyabani bizim eve geldikde neql etdi ki Sertibzade meni dord saat muntezir qoydu yoxsa men dord saatda seherden cixardim Xiyabani dedi ki men careni bunda gordum ki evin damina cixib dal kuceye dusem Heyat yoldasim tufengimi ve bir qatar patronu damdan mene atdi ve size geldim YaradiciligiXiyabani deyirdi Yad quvvelere arxayin olun ancaq oz quvvenize guvenin Xarici dovletin elaltisi olmayin cunki onlar ancaq oz menafeyi ucun calisirlar O done done deyirdi Serafetle namusla olmek serafetsiz diri qalmaqdan yaxsidir Xiyabani serafetli olumu ile dediyine sadiq oldugunu gosterdi Seyx Mehemmed Xiyabani oz mubarize dovrunde bir cox bohranlarla uz uze gelmis tohmetlere meruz olmusdur Tehranda nesr edilen Iran qezeti Xiyabaninin 2 ci qiyami haqqinda yazirdi Ey azerbaycanli qorxuram oz Kebene catmayasan bu yol ki gedirsen seni Turkustana cixarar Qezet bununla demek isteyir ki Xiyabani Rusiya inqilabi tesiri altina duserek Azerbaycanda sovet respublikasina oxsar bir respublika yaratmaq isteyir Xiyabani Iran qezetine keskin cavab vererek demisdir Bizim Kebemiz Turkustan yox oz vetenimizdir Diger terefden Xiyabani xarici agentlerin de curbecur tohmetlerine meruz qalmisdir O cumleden mesrute inqilabi elece de 1941 46 ci il inqilabi herekati dovrlerinde xarici dovletlerin agenti olan Kilidi nicat qezetinin redaktoru Q Rzazade yazirdi Xiyabani ingilislerden altmis min tumen pul almisdir ki Iran Meclisinde 1919 ci il Iran Ingiltere muqavilesine ses versin Muxbirusseltene Tebrize geldikde Xiyabanini biabir etmek meqsedile o da qezet muxbirleri qarsisinda hemin tohmeti tekrar etmisdir Burada qeyd etmek lazimdir ki Xiyabaninin ictimai siyasi felsefi gorusleri layiqince oyrenilmemis ve tehlil edilmemisdir Maraqli faktlarPrezident daha sonra Iranin Ali Rehberi boyuk Ayetullah Eli Xamenei Mehemmed Xiyabaninin heyat yoldasinin qardasi ogludur YaddasBakinin Azerbaycan kucelerinden birine Mehemmed Xiyabaninin adi verilib IstinadlarAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi Baki 2007 seh 288Xarici kecidlerVuqar Ehmed Seyx Mehemmed Xiyabaninin heyati muhiti ve edebi fealiyyeti Baki 2009 Guney Azerbaycan Milli Oyanis Herekati Seyx Mehemmed Xiyabani 2008 08 28 at the Wayback MachineHemcinin baxCenubi Azerbaycan Azadistan