Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. |
Liviya soyqırımı və ya II İtalyan-Sənusi müharibəsi — 1923–1932-ci illərdə Liviyada İtalyan rəhbərliyi altında olan İtaliyanın hərbi birləşmələri ilə yerli Senusi üsyançıları arasında, üsyançı lider Ömər Muxtarın tutulmasına və öldürülməsinə qədər davam edən uzun qarşıdurmalı bir dövrdür.
| Liviya soyqırımı II. İtalyan-Sənusi müharibəsi | |||
|---|---|---|---|
 İtaliya'ya aid, Liviya 'da yerləşən yığma düşərgə | |||
| Tarix | 1923–1932 | ||
| Yeri | Liviya | ||
| Nəticəsi | italiyanın zəfəri | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Ümumi itkilər | |||
| |||
İtaliyanın Liviyanı idarə etmək cəhdləri sırasında, (Arapça:برقه — Barka) xalqı böyük bir qətliama məruz qaldı. İşğal zamanı Sireneykanın 225.000 əhalisinin dörddə bir hissəsi məhv oldu. Atışmalar zamanı İtaliya; kimyəvi silahdan istifadə, təslim olan müharibə əsirlərini öldürmə, dinc əhalinin öldürülməsi kimi ağır cinayətlərə imza atdı. İtaliyalı səlahiyyətlilər, 100.000 qədər Sireneyka bədəvisini zorla yerlərindın çıxarmış, etnik ttəmizləmə həyata keçirmişdilər. Çünki Bədəvilərin torpaqları İtalyan dövlət tərəfindən italiyalı köçkünlərə vədd edilmişdir.
2008-ci ildə İtalyan müstəmləkə idarəsinin yaratdığı zərərin əvəzlənməsi üçün İtaliya ilə Liviya arasında bir müqavilə imzalanıb. Liviya lideri Muammer Qəddafinin imzaladığı mərasiminə, Ömər Muxtarın İtalyan təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən tutulduğu zaman , onun zəncirlənmiş halda çəkilmiş şəklindəki geyimini bənzərini geyinərək qatılmışdı. İtaliya Baş naziri Silvio Berluskoninin imzaladığı mərasimində; "Bu tarixi sənəd ilə İtaliya, müstəmləkə dövründə Liviya xalqına edilən qırğınlar və təzyiqlər üçün üzr istəməkdədir. İtaliya, müstəmləkə dövründə Liviyaya verdiyi zərərin ağırlığını anlayır " deyərək Liviya xalqından üzr istədi.
Hadisələrin inkişafı
İtaliya-Osmanlı müharibəsindən sonra, Liviya Osmanlı İmperatorluğundan əlindən çıxaraq, İtalyan hökmranlığı altına girdiyi andan bir müddət sonra bir üsyan başladı. İtalyanlar bu böyük torpağı idarə etməkdə çətinlik çəkirdilər. Liviya İtalyanın hökumətinə getdiyi andan etibarən Sənusilərlə İtalyanlar arasında bir mübarizə getməkdəydi. İtalyanların Sənusilərlə qarşıdurması,I Dünya Müharibəsi zamanı, Sənusilərin Osmanlı İmperiyası ilə müttəfiq olaraq, İngilis qüvvələrinə qarşı Osmanlıların Levant bölgəsinə başlatdığı hücuma yardım məqsədilə, Misirə daxilinə etdikləri axinlara əsaslanırdı. İngilislər və Sənusilər arasındakı müharibə, iki tərəfin sülh razılaşması etdiyi,1917-ci ilə qədər davam etdi.
1917-ci ildə İtaliya Liviyanın müstəqilliyini tanıyan Akrama müqaviləsini imzaladı. 1918-ci ildə üsyançılar tərəfindən Tripoli Dövləti təsis edildi.1920-ci ildə İtaliyanın hökuməti Sireneykalı Sənusilərlə razılıq əldə etməyə çalışdı və Sənusi lideri Səyid İdrisi "Sirenayka Əmiri" kimi tanıdı. İtalyan hakimiyyəti altında müstəqil muxtar Sirenayka dövlətinin qurulmasına razılıq verildi. Tripoli Dövlətinin qabaqcıl şəxsləri 1922-ci ildə Tripoli rəhbərliyini İdrisə təklif etdi. İdris bu təklifi qəbul etməmiş, İtaliya yenidən Liviyanı fəth etməyə qərar verdi. Benito Mussolini'nin Milli Faşist Partiya başçılsı kimi Baş nazirlik vəzifəsini qazanması ilə İtaliyanın Liviya siyasətində bir dəyişiklik meydana gətirildi.
1923 və 1924-cü illərdə İtalyan Ordusu Qadames-Mizda-Ben-i Velid bölgələrinin şimalındakı, Tripoli və Fizan əhalisinin 4/5 -nin yaşadığı bölgəni yenidən ələ aldı. Bu iki illik dövrdə İtalyan qüvvələri Sirenayka'nın şimalındakı düzənlikləri də tutdu. Lakin, Cebel-i Ahtarın ormanlı təpələrini işğal etməyə cəhd göstərən İtalyan qüvvələri geniş partizan dirənişi ilə qarşılanmışdı. Müqavimətə Senus lideri Ömər Muxtar rəhbərlik edirdi.
Üsyanın basdırılması
İtalyanlar, işğal və təzyiq hərəkatına Sirte çölünü işğal etməklə başladı. Hava və torpaq nəqliyyat vasitələrinin səmərəli istifadəsi üçün yaxşı təşkil olunmuş logistika dəstəyi ilə, italyanlar beş ay ərzində 150.000 km2 -dən çox ərazi ələ keçirdi. Beləliklə İtalyanlar Sireneyka ilə Tripoli arasındakı əlaqəni kəsdilər. 1928-ci ilin sonlarına doğru İtaliyalılar Ghibla şəhərini nəzarətə götürdülər və oradakı qəbilələri silahsızlaşdırdılar. Ömər Muxtarla görüşmək üçün cəhdlər uğursuz oldu. İtalyanlar, Liviyanı üsyançılar tərəfindən təmizləməyə qərar verdilər. 1930-cu ildə İtalyanlar Fizanı tutdular.
1931-ci ildə 12 min Sireneykalı qətlə yetirildi. Sireneykanın şimalındakı bütün yerli xalqlar zorla evlərindən çıxarılmış və Sireneyka düzənliyində tikilmiş böyük düşərgələrə yerləşdirilmişdilər. İtalyan hərbi qüvvələri Sireneykada Cebel-i Ahtarın bütün əhalisini zorla evlərindən çıxartdı və köç etməyə məcbur etdi. Yerlərindən edilən 100.000 bədəvi əhalinin yarısını təşkil edirdi. Əsasən qadınlar, uşaqlar və yaşlılardan ibarət olan 100.000-dən çox insan, bütün çöl keçərək, Bingazi yaxınlığında qurulan toplama düşərgələrinə getmək məcburiyyətində qaldılar. Köçə ayaq uydurmayanlar yerindəcə güllələnirdilər.
Misirdən üsyançılara gələn yardımların qarşısını almaq məqsədilə italyanlar, havadan təyyarələrlə qurudanda da zirehli maşınlarla kontrol edilən, Misir ilə sərhədi tikanlı tellərlə bağladı. Sənusilərə zülm edilir, məscid və dərgahları bağlanır, mülklərinə əl qoyulur, ibadətlərinə mane olurdular. Bir yandan da, sənusilərin son qalası olan Kufra Vahasına hücum planlanırdı.1931-ci ildə Kufranı mühasirəyə alan italyanlar, sənusi mültəcilərinə bomba yağdırarkən, bir yandanda çöllərə qaçan dinc əhalinidə havadan bombalayırdılar.1931-ci ildə ələ keçirilən Ömər Muxtar, hərbi məhkəmədə mühakimə olunduqdan sonra, aşkar bir şəkildə, tərəfdaşlarınınvə xalqının gözü önündə asılaraq edam edildi. Muxtarın qətli ilə dirəniş yatırıldı. İtalyan ordusunun komandiri Pietro Badoglio, 1932-ci ilin yanvar ayında Liviyanın işğalının tamamlandığını açıqladı.
İtalyanlar tərəfindən törədilən müharibə cinayətləri
İtalyan əsgərlərinin Liviyalı vətəndaşlara qarşı etdiyi iddia edilən müharibə cinayətləri;
Qəsdən dinc sakinləri bombalamaq, silahsız qadınları, uşaqları və yaşlı insanlarını öldürmək, qadınları zorakılığa məruz qoymaq, qarınlarını deşmək, məhbusları təyyarədən atmaq ya da tankla əzmək, müəyyən bölgələrdə dinc əhalini qətlə yetirmək, kəndləri ipritlə bombalamaq.
Qalereya
-
![image]()
El Magrun toplama düşərgəsindəki liviyalı əsirlər -
![image]()
Üsyançılara qarşı istifadə olunan yüngül tankı -
![image]()
General -
![image]()
Ömər Muxtar -
![image]()
Ömər Muxtara bağlı üsyançılar -
![image]()
həmçinin bax
İstinadlar
- Mann, Michael (2006). The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. ss. 309. .
- Ahmida, Ali Abdullatif (23 March 2011) (en). Making of Modern Libya, The: State Formation, Colonization, and Resistance, Second Edition. SUNY Press. ss. 146. .
- Cooper, Tom; Grandolini, Albert (19 January 2015). Libyan Air Wars: Part 1: 1973–1985. Helion and Company. s. 5. .
- Duggan, Christopher (2007). The Force of Destiny: A History of Italy Since 1796. New York: Houghton Mifflin. s. 497.
- Oxford Business Group (2008). The Report: Libya 2008. s. 17.
- Wright, John (1983). Libya: A Modern History. Kent, England: Croom Helm. s. 30.
- Adrian Gilbert. Encyclopedia of Warfare: From the Earliest Times to the Present Day. Routledge, 2000. P221.
- Melvin E. Page. Colonialism. Santa Barbara, California, USA: ABC-CLIO, 2003. P749.
- Wright 1983
- Duggan 2007, s. 496
- Geoff Simons, Tam Dalyell (British Member of Parliament, forward introduction). Libya: the struggle for survival. St. Martin's Press, 1996. 1996 Pp. 129.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin metnini Azerbaycan diline uygunlasdirmaq lazimdir Meqalede cumle quruluslarindaki yanlisliqlari ve orfoqrafik sehvleri duzeltdikden sonra Azerbaycanca deyil sablonunu silmeyi unutmayin Liviya soyqirimi ve ya II Italyan Senusi muharibesi 1923 1932 ci illerde Liviyada Italyan rehberliyi altinda olan Italiyanin herbi birlesmeleri ile yerli Senusi usyancilari arasinda usyanci lider Omer Muxtarin tutulmasina ve oldurulmesine qeder davam eden uzun qarsidurmali bir dovrdur Liviya soyqirimi II Italyan Senusi muharibesiItaliya ya aid Liviya da yerlesen yigma dusergeTarix 1923 1932Yeri LiviyaNeticesi italiyanin zeferiMunaqise terefleriItaliyaUmumi itkiler80 000 den cox qetl edildi Italiyanin Liviyani idare etmek cehdleri sirasinda Arapca برقه Barka xalqi boyuk bir qetliama meruz qaldi Isgal zamani Sireneykanin 225 000 ehalisinin dordde bir hissesi mehv oldu Atismalar zamani Italiya kimyevi silahdan istifade teslim olan muharibe esirlerini oldurme dinc ehalinin oldurulmesi kimi agir cinayetlere imza atdi Italiyali selahiyyetliler 100 000 qeder Sireneyka bedevisini zorla yerlerindin cixarmis etnik ttemizleme heyata kecirmisdiler Cunki Bedevilerin torpaqlari Italyan dovlet terefinden italiyali kockunlere vedd edilmisdir 2008 ci ilde Italyan mustemleke idaresinin yaratdigi zererin evezlenmesi ucun Italiya ile Liviya arasinda bir muqavile imzalanib Liviya lideri Muammer Qeddafinin imzaladigi merasimine Omer Muxtarin Italyan tehlukesizlik quvveleri terefinden tutuldugu zaman onun zencirlenmis halda cekilmis seklindeki geyimini benzerini geyinerek qatilmisdi Italiya Bas naziri Silvio Berluskoninin imzaladigi merasiminde Bu tarixi sened ile Italiya mustemleke dovrunde Liviya xalqina edilen qirginlar ve tezyiqler ucun uzr istemekdedir Italiya mustemleke dovrunde Liviyaya verdiyi zererin agirligini anlayir deyerek Liviya xalqindan uzr istedi Hadiselerin inkisafiOmer Muxtar Italyanlar terefindan ele kecirildikden sonra zincire vurulmus halda 15 sentyabr 1931 Italiya Osmanli muharibesinden sonra Liviya Osmanli Imperatorlugundan elinden cixaraq Italyan hokmranligi altina girdiyi andan bir muddet sonra bir usyan basladi Italyanlar bu boyuk torpagi idare etmekde cetinlik cekirdiler Liviya Italyanin hokumetine getdiyi andan etibaren Senusilerle Italyanlar arasinda bir mubarize getmekdeydi Italyanlarin Senusilerle qarsidurmasi I Dunya Muharibesi zamani Senusilerin Osmanli Imperiyasi ile muttefiq olaraq Ingilis quvvelerine qarsi Osmanlilarin Levant bolgesine baslatdigi hucuma yardim meqsedile Misire daxiline etdikleri axinlara esaslanirdi Ingilisler ve Senusiler arasindaki muharibe iki terefin sulh razilasmasi etdiyi 1917 ci ile qeder davam etdi 1917 ci ilde Italiya Liviyanin musteqilliyini taniyan Akrama muqavilesini imzaladi 1918 ci ilde usyancilar terefinden Tripoli Dovleti tesis edildi 1920 ci ilde Italiyanin hokumeti Sireneykali Senusilerle raziliq elde etmeye calisdi ve Senusi lideri Seyid Idrisi Sirenayka Emiri kimi tanidi Italyan hakimiyyeti altinda musteqil muxtar Sirenayka dovletinin qurulmasina raziliq verildi Tripoli Dovletinin qabaqcil sexsleri 1922 ci ilde Tripoli rehberliyini Idrise teklif etdi Idris bu teklifi qebul etmemis Italiya yeniden Liviyani feth etmeye qerar verdi Benito Mussolini nin Milli Fasist Partiya bascilsi kimi Bas nazirlik vezifesini qazanmasi ile Italiyanin Liviya siyasetinde bir deyisiklik meydana getirildi 1923 ve 1924 cu illerde Italyan Ordusu Qadames Mizda Ben i Velid bolgelerinin simalindaki Tripoli ve Fizan ehalisinin 4 5 nin yasadigi bolgeni yeniden ele aldi Bu iki illik dovrde Italyan quvveleri Sirenayka nin simalindaki duzenlikleri de tutdu Lakin Cebel i Ahtarin ormanli tepelerini isgal etmeye cehd gosteren Italyan quvveleri genis partizan direnisi ile qarsilanmisdi Muqavimete Senus lideri Omer Muxtar rehberlik edirdi Usyanin basdirilmasiItalyanlar isgal ve tezyiq herekatina Sirte colunu isgal etmekle basladi Hava ve torpaq neqliyyat vasitelerinin semereli istifadesi ucun yaxsi teskil olunmus logistika desteyi ile italyanlar bes ay erzinde 150 000 km2 den cox erazi ele kecirdi Belelikle Italyanlar Sireneyka ile Tripoli arasindaki elaqeni kesdiler 1928 ci ilin sonlarina dogru Italiyalilar Ghibla seherini nezarete goturduler ve oradaki qebileleri silahsizlasdirdilar Omer Muxtarla gorusmek ucun cehdler ugursuz oldu Italyanlar Liviyani usyancilar terefinden temizlemeye qerar verdiler 1930 cu ilde Italyanlar Fizani tutdular 1930 1933 iller arasinda Liviyada yerlesen italyan toplama dusergeleri 1931 ci ilde 12 min Sireneykali qetle yetirildi Sireneykanin simalindaki butun yerli xalqlar zorla evlerinden cixarilmis ve Sireneyka duzenliyinde tikilmis boyuk dusergelere yerlesdirilmisdiler Italyan herbi quvveleri Sireneykada Cebel i Ahtarin butun ehalisini zorla evlerinden cixartdi ve koc etmeye mecbur etdi Yerlerinden edilen 100 000 bedevi ehalinin yarisini teskil edirdi Esasen qadinlar usaqlar ve yaslilardan ibaret olan 100 000 den cox insan butun col kecerek Bingazi yaxinliginda qurulan toplama dusergelerine getmek mecburiyyetinde qaldilar Koce ayaq uydurmayanlar yerindece gullelenirdiler Misirden usyancilara gelen yardimlarin qarsisini almaq meqsedile italyanlar havadan teyyarelerle qurudanda da zirehli masinlarla kontrol edilen Misir ile serhedi tikanli tellerle bagladi Senusilere zulm edilir mescid ve dergahlari baglanir mulklerine el qoyulur ibadetlerine mane olurdular Bir yandan da senusilerin son qalasi olan Kufra Vahasina hucum planlanirdi 1931 ci ilde Kufrani muhasireye alan italyanlar senusi multecilerine bomba yagdirarken bir yandanda collere qacan dinc ehalinide havadan bombalayirdilar 1931 ci ilde ele kecirilen Omer Muxtar herbi mehkemede muhakime olunduqdan sonra askar bir sekilde terefdaslarininve xalqinin gozu onunde asilaraq edam edildi Muxtarin qetli ile direnis yatirildi Italyan ordusunun komandiri Pietro Badoglio 1932 ci ilin yanvar ayinda Liviyanin isgalinin tamamlandigini aciqladi Italyanlar terefinden toredilen muharibe cinayetleriItalyan esgerlerinin Liviyali vetendaslara qarsi etdiyi iddia edilen muharibe cinayetleri Qesden dinc sakinleri bombalamaq silahsiz qadinlari usaqlari ve yasli insanlarini oldurmek qadinlari zorakiliga meruz qoymaq qarinlarini desmek mehbuslari teyyareden atmaq ya da tankla ezmek mueyyen bolgelerde dinc ehalini qetle yetirmek kendleri ipritle bombalamaq QalereyaEl Magrun toplama dusergesindeki liviyali esirler Usyancilara qarsi istifade olunan yungul tanki General Omer Muxtar Omer Muxtara bagli usyancilarhemcinin baxXocali Soyqirimi Qaradagli Soyqirimi Lenkeran qezasinda soyqirimlar 1917 1919 Ruslarin tatar soyqirimi 1552 ci il Cerkez soyqirimiIstinadlarMann Michael 2006 The Dark Side of Democracy Explaining Ethnic Cleansing Cambridge University Press ss 309 ISBN 9780521538541 Ahmida Ali Abdullatif 23 March 2011 en Making of Modern Libya The State Formation Colonization and Resistance Second Edition SUNY Press ss 146 ISBN 9781438428932 Cooper Tom Grandolini Albert 19 January 2015 Libyan Air Wars Part 1 1973 1985 Helion and Company s 5 ISBN 9781910777510 Duggan Christopher 2007 The Force of Destiny A History of Italy Since 1796 New York Houghton Mifflin s 497 Oxford Business Group 2008 The Report Libya 2008 s 17 Wright John 1983 Libya A Modern History Kent England Croom Helm s 30 Adrian Gilbert Encyclopedia of Warfare From the Earliest Times to the Present Day Routledge 2000 P221 Melvin E Page Colonialism Santa Barbara California USA ABC CLIO 2003 P749 Wright 1983 Duggan 2007 s 496 Geoff Simons Tam Dalyell British Member of Parliament forward introduction Libya the struggle for survival St Martin s Press 1996 1996 Pp 129