Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kopenhagen təfsiri — Nils Bor və Verner Heyzenberq tərəfindən 1927-ci ildə Kopenhagendə birgə fəaliyyət zamanı kvant mexanikası ilə əlaqədar etdikləri təfsirlərin nəticəsidir. Bor və Heyzenberq Kvant mexanikası ilə əlaqədar müxtəlif suallara cavab verməyə çalışmışdılar.
Kvant mexanikasının başlıca problemlərindən biri, nəticənin müşahidəçi tərəfindən öyrənilməsindən sonramı, yoxsa cihaz tərəfindən qeydə alınmasından sonramı ölçməyin tamamlanmış qəbul ediləcəyidir. Daha sonra da görüldüyü kimi, kvant mexanikasının Kopenhagen təfsirinə görə, ölçmənin edilməsinin bilinməsi, müşahidəçinin ölçmədən əvvəl var olan məlumatlılıq halında dəyişiklik edir. Yəni, məlumat azalmasına səbəb olur. Müşahidəçinin məlumatlılıq halını, müşahidəçinin ölçmə müddətinin sonunda qavradığı təcrübəyə əsaslanan məlumatı müəyyənləşdirir. Bu məlumat halları, müşahidəçinin məlumatlılıq halına (subyektiv) bağlıdır. Bəhs edilən əlaqədən dolayı, fiziki reallıqda reallaşmış bir hal ilə reallaşacağı irəli sürülən hal arasına "subyektiv müşahidəçi" faktoru yerləşdirilir. Bu subyektivlikdən qurtulmaq mümkün deyil. Dünya iki hissəyə ayrılır: kvant varlıqları (ehtimal dalğaları) və klassik ölçmə vasitələri olan real nəsnələr (obyektlər). Real nəsnələrlə, sadəcə bir ölçmə nəticəsi olanlar real qəbul edilə bilər. Bunun xaricində real olan haqqında heç bir şey deyilə bilməz. Əlimizə təcrübə etmək üçün bir atom aldığımızda və bir müddət sonra təcrübəni etmiş olsaq, atomun hazırlanmasıyla təcrübənin edilməsi arasında keçən müddətdə, atom haqqında, o ya da bu doğrudur demək mümkün deyil. Sadəcə atomu birbaşa müşahidə etdiyimiz/ölçdüyümüz vaxt anında sistemdə "çökmə" baş verdiyindən, ancaq o vəziyyətdən sonra reallıqdan danışa bilərik.
Kopenhagen təfsiri, mikrokainat kvant sistemləri və makrokainat ölçmə alətlərini ayırır. Başlanğıcdakı hadisə və ya cisim (elektronun yarıqdan keçişi, foton və ya atom) klassik qeyd alətləriylə ölçmə reallaşan zəncirləmə reaksiyalarla nəticə sabitlənir, yəni dalğa funksiyası geri dönüşümsüz olarak çökür. Müşahidəylə ya da ölçməylə görülən şey təsadüfi seçimlərin nəticəsidir. Olacaq şeylərin seçimi olmaz. Ehtimallar və ona bağlı müəyyənsizliklər təbiətin özünü təşkil edir. Kvant genlikləri fərqli nəticələrin ehtimallarını verir və nə olacağı müşahidə edildiyi anda sabitlənir. Gələcək, keçmişdəki bəlli, "müəyyən edilən" qaydalar tərəfindən təyin edilməz.
Ölçmə ifadəsindən yola çıxılaraq, reallaşacağı iddia edilən fiziki halın nəzəri bilgisi Ölçmə(t)(t+T) ilə simvollaşdırıla bilər. Ancaq bu nəzəri bilgi, "müşahidəçinin məlumatlılıq halından" asılıdır. Məlumatlılıq hal subyektiv bir anlayışdır. Reallaşacağı iddia edilən halın müşahidəçinin ölçmə ilə qavradığı təcrübəyə əsaslanan məlumata dayandırılmasının səbəbi ilə müəyyənləşdirmə müddətinin "müşahidəçi məlumat halından" qaynaqlanan subyektiv bir tərəfi vardır. Bu səbəblə, kvant mexanikasının Kopenhagen təfsiri edilərkən, ancaq "Müşahidəçi dəqiq bir subyektiv müşahidə etmişdir" ifadəsi keçərli ola bilər. Kopenhagen təfsirində subyektivliyin dozası biraz artmışdır. Çünki müşahidəçi ölçmə etdikdən sonra, sistemin halını ψM yerinə ψMx kimi müəyyənləşdirər. Bu hal düşürülən ölçmə fəaliyyətidir və "müşahidəçinin məlumatlılıq halındakı dəyişiklik" olarak da adlandırıla bilər.
Bir kvant hadisəsini, "ölçmə aləti", "ölçülən dənəcik" və ikisi arasındaki "təsir" müddətini istifadə etmədən tərif etmək mümkün deyil. Ölçmə müddətində "ölçən" və "ölçülən" şeylərin missiyalarını ayrı-ayrı müəyyənləşdirmək mümkün olmadığından, Kopenhagen təfsirinə görə nəyin ölçən, nəyin ölçülən olduğunu ayırmaq imkansızdır. Bir nəsnə/obyekt (ölçülən) – subyekt (ölçən) qarışıqlığını meydana gətirir. Bu bir mənada, xüsusiyyətləri öyrənilən şey (ölçülən-nəsnə) ilə bu dinamik xüsusiyyətləri öyrənən şeyin (ölçən-subyekt) bir-birinə qarışmasıdır. Bu vəziyyət Berkeleyin idealizminin modern yansıması kimidir.
Alimlər arasında yayılması
1997-ci ildə UMBCdə keçirilmiş qeyri-rəsmi sorğuya görə yarıdan çox iştirakçı Kopenhagen təfsirini dəstəkləyir. Səslər cədvəldəki şəkildə paylanıb:
| Təfsir (interpretasiya) | Səs verilib |
|---|---|
| Kopenhagen təfsiri | 13 |
| Çoxlu dünyalar təfsiri | 8 |
| Pilot-dalğa nəzəriyyəsi (Bom təfsiri) | 4 |
| Consistent histories | 4 |
| Ghirardi–Rimini–Weber theory | 1 |
| Təklif olunanlardan heç biri/Səs verilmiyib | 18 |
Prinsipləri
Aşağıdakı prinsiplər Kopenhagen təfsirinin ifadə etdiklərindəndir.
I Prinsip
sistemlər, klassik fizika nəzəriyyələri (izafiyyət, dinamika v.s.) ilə, sistemlər kvant mexanikasının prinsipləri istifadə edilərək araşdırılır. Burada Bor, mikroskopik və makroskopik sistemlər olaraq halları dəqiq bir şəkildə ikiyə ayırır. Ancaq yenə Bora görə bir kvant vəziyyətində hökm sürən kvant sayları böyüdükcə, kvant davranışlar klassik fizikaya get-gedə daha çox uyğunluq təmin edir.
II Prinsip
Bir mikroskopik sistemin fiziki vəziyyətlərini (vəziyyəti, pozisiyası və momentumu kimi) təşkil edən bir dalğa funksiyası Ψ vardır. Bu funksiyaya, bir vektor deyilə bilər. Ancaq bu vektor iki ölçülü, (x,y) olaraq ifadə edilən bir vektor deyil.
III Prinsip
P=Ψ*(x,y,z)Ψ(x,y,z) ifadəsi, hər hansı bir parçacığın bir (x,y,z) nöqtəsində olma (pozisiya) ehtimalıyla düz mütənasibdir. Hesab bu prinsipə görə edilməlidir: Qeyd etdiyimiz parçacıq nəticədə fəzada hər hansı bir yerdədir. Yəni Ρ bütün fəzanı əhatə edəcək şəkildə hesablandığında nəticə 1 çıxmalıdır. Bu parçacıq mütləq şəkildə fəzadadır. Bu fəaliyyət dalğa funksiyasını normallaşdırmaqdır.
IV Prinsip
Klassik fizikadakı dəyişkənlər kvant fizikasında, 2. Prinsipdə ifadə edilen sonsuz fəzadakı sonsuz ölçülü vektorların üzərində təsirləri olan matrislərə çevrilirlər. Təcrübələr, bu matrislərin öz dəyərlərini ölçərlər. Özdəyərlər müşahidə edilirlər; bunlar təcrübə kəşflərini təşkil edirlər.
V Prinsip
A, fiziki bir dəyişkəni ifadə edən sonsuz bir matrisi, Ψ(n) bir qatqısız dalğa funksiyasını, a(n) isə A xüsusiyyətinin kvant sistemi Ψ(n) vəziyyətindəki özdəyərini (müşahidə edilən dəyərini) təmsil etsin.
Dalğa funksiyasını süperpoza etsək;
Ψ=c(1)Ψ(1)+c(2)Ψ(2)+... c(n)Ψ(n)
şəklində yeni bir dalğa funksiyası meydana gəlir. c(n) kompleks əlavə sayları. Əgər Ψ normalizə edilmişsə, sistem bu vəziyyətdəykən A'nın dəyəri ölçüləndə a(n) (özdəyəri) dəyərinin tapılması ehtimalı c*c(n)'dır.
VI Prinsip (Müşahidənin rolu)
5. Prinsipdə dediyimiz ölçmə əgər a(n) özdəyərini verərsə, dalğa funksiyası Ψ(n) halına keçər. Yəni bundan sonrakı bütün ölçmələr a(n) dəyərini verəcəkdir. Yəni müşahidə ya da şüur, dalğa funksiyasını çökdürmüşdür.
Bu hal klassik fizikadakı saat kimi işləyən kainat modelini yıxmışdır.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kopenhagen tefsiri Nils Bor ve Verner Heyzenberq terefinden 1927 ci ilde Kopenhagende birge fealiyyet zamani kvant mexanikasi ile elaqedar etdikleri tefsirlerin neticesidir Bor ve Heyzenberq Kvant mexanikasi ile elaqedar muxtelif suallara cavab vermeye calismisdilar Nils Bor Kvant mexanikasinin baslica problemlerinden biri neticenin musahideci terefinden oyrenilmesinden sonrami yoxsa cihaz terefinden qeyde alinmasindan sonrami olcmeyin tamamlanmis qebul edileceyidir Daha sonra da gorulduyu kimi kvant mexanikasinin Kopenhagen tefsirine gore olcmenin edilmesinin bilinmesi musahidecinin olcmeden evvel var olan melumatliliq halinda deyisiklik edir Yeni melumat azalmasina sebeb olur Musahidecinin melumatliliq halini musahidecinin olcme muddetinin sonunda qavradigi tecrubeye esaslanan melumati mueyyenlesdirir Bu melumat hallari musahidecinin melumatliliq halina subyektiv baglidir Behs edilen elaqeden dolayi fiziki realliqda reallasmis bir hal ile reallasacagi ireli surulen hal arasina subyektiv musahideci faktoru yerlesdirilir Bu subyektivlikden qurtulmaq mumkun deyil Dunya iki hisseye ayrilir kvant varliqlari ehtimal dalgalari ve klassik olcme vasiteleri olan real nesneler obyektler Real nesnelerle sadece bir olcme neticesi olanlar real qebul edile biler Bunun xaricinde real olan haqqinda hec bir sey deyile bilmez Elimize tecrube etmek ucun bir atom aldigimizda ve bir muddet sonra tecrubeni etmis olsaq atomun hazirlanmasiyla tecrubenin edilmesi arasinda kecen muddetde atom haqqinda o ya da bu dogrudur demek mumkun deyil Sadece atomu birbasa musahide etdiyimiz olcduyumuz vaxt aninda sistemde cokme bas verdiyinden ancaq o veziyyetden sonra realliqdan danisa bilerik Kopenhagen tefsiri mikrokainat kvant sistemleri ve makrokainat olcme aletlerini ayirir Baslangicdaki hadise ve ya cisim elektronun yariqdan kecisi foton ve ya atom klassik qeyd aletleriyle olcme reallasan zencirleme reaksiyalarla netice sabitlenir yeni dalga funksiyasi geri donusumsuz olarak cokur Musahideyle ya da olcmeyle gorulen sey tesadufi secimlerin neticesidir Olacaq seylerin secimi olmaz Ehtimallar ve ona bagli mueyyensizlikler tebietin ozunu teskil edir Kvant genlikleri ferqli neticelerin ehtimallarini verir ve ne olacagi musahide edildiyi anda sabitlenir Gelecek kecmisdeki belli mueyyen edilen qaydalar terefinden teyin edilmez Olcme ifadesinden yola cixilaraq reallasacagi iddia edilen fiziki halin nezeri bilgisi Olcme t t T ile simvollasdirila biler Ancaq bu nezeri bilgi musahidecinin melumatliliq halindan asilidir Melumatliliq hal subyektiv bir anlayisdir Reallasacagi iddia edilen halin musahidecinin olcme ile qavradigi tecrubeye esaslanan melumata dayandirilmasinin sebebi ile mueyyenlesdirme muddetinin musahideci melumat halindan qaynaqlanan subyektiv bir terefi vardir Bu sebeble kvant mexanikasinin Kopenhagen tefsiri edilerken ancaq Musahideci deqiq bir subyektiv musahide etmisdir ifadesi kecerli ola biler Kopenhagen tefsirinde subyektivliyin dozasi biraz artmisdir Cunki musahideci olcme etdikden sonra sistemin halini psM yerine psMx kimi mueyyenlesdirer Bu hal dusurulen olcme fealiyyetidir ve musahidecinin melumatliliq halindaki deyisiklik olarak da adlandirila biler Bir kvant hadisesini olcme aleti olculen denecik ve ikisi arasindaki tesir muddetini istifade etmeden terif etmek mumkun deyil Olcme muddetinde olcen ve olculen seylerin missiyalarini ayri ayri mueyyenlesdirmek mumkun olmadigindan Kopenhagen tefsirine gore neyin olcen neyin olculen oldugunu ayirmaq imkansizdir Bir nesne obyekt olculen subyekt olcen qarisiqligini meydana getirir Bu bir menada xususiyyetleri oyrenilen sey olculen nesne ile bu dinamik xususiyyetleri oyrenen seyin olcen subyekt bir birine qarismasidir Bu veziyyet Berkeleyin idealizminin modern yansimasi kimidir Alimler arasinda yayilmasi1997 ci ilde UMBCde kecirilmis qeyri resmi sorguya gore yaridan cox istirakci Kopenhagen tefsirini destekleyir Sesler cedveldeki sekilde paylanib Tefsir interpretasiya Ses verilibKopenhagen tefsiri 13Coxlu dunyalar tefsiri 8Pilot dalga nezeriyyesi Bom tefsiri 4Consistent histories 4Ghirardi Rimini Weber theory 1Teklif olunanlardan hec biri Ses verilmiyib 18PrinsipleriAsagidaki prinsipler Kopenhagen tefsirinin ifade etdiklerindendir I Prinsip sistemler klassik fizika nezeriyyeleri izafiyyet dinamika v s ile sistemler kvant mexanikasinin prinsipleri istifade edilerek arasdirilir Burada Bor mikroskopik ve makroskopik sistemler olaraq hallari deqiq bir sekilde ikiye ayirir Ancaq yene Bora gore bir kvant veziyyetinde hokm suren kvant saylari boyudukce kvant davranislar klassik fizikaya get gede daha cox uygunluq temin edir II Prinsip Bir mikroskopik sistemin fiziki veziyyetlerini veziyyeti pozisiyasi ve momentumu kimi teskil eden bir dalga funksiyasi PS vardir Bu funksiyaya bir vektor deyile biler Ancaq bu vektor iki olculu x y olaraq ifade edilen bir vektor deyil III Prinsip P PS x y z PS x y z ifadesi her hansi bir parcacigin bir x y z noqtesinde olma pozisiya ehtimaliyla duz mutenasibdir Hesab bu prinsipe gore edilmelidir Qeyd etdiyimiz parcaciq neticede fezada her hansi bir yerdedir Yeni R butun fezani ehate edecek sekilde hesablandiginda netice 1 cixmalidir Bu parcaciq mutleq sekilde fezadadir Bu fealiyyet dalga funksiyasini normallasdirmaqdir IV Prinsip Klassik fizikadaki deyiskenler kvant fizikasinda 2 Prinsipde ifade edilen sonsuz fezadaki sonsuz olculu vektorlarin uzerinde tesirleri olan matrislere cevrilirler Tecrubeler bu matrislerin oz deyerlerini olcerler Ozdeyerler musahide edilirler bunlar tecrube kesflerini teskil edirler V Prinsip A fiziki bir deyiskeni ifade eden sonsuz bir matrisi PS n bir qatqisiz dalga funksiyasini a n ise A xususiyyetinin kvant sistemi PS n veziyyetindeki ozdeyerini musahide edilen deyerini temsil etsin Dalga funksiyasini superpoza etsek PS c 1 PS 1 c 2 PS 2 c n PS n seklinde yeni bir dalga funksiyasi meydana gelir c n kompleks elave saylari Eger PS normalize edilmisse sistem bu veziyyetdeyken A nin deyeri olculende a n ozdeyeri deyerinin tapilmasi ehtimali c c n dir VI Prinsip Musahidenin rolu 5 Prinsipde dediyimiz olcme eger a n ozdeyerini vererse dalga funksiyasi PS n halina kecer Yeni bundan sonraki butun olcmeler a n deyerini verecekdir Yeni musahide ya da suur dalga funksiyasini cokdurmusdur Bu hal klassik fizikadaki saat kimi isleyen kainat modelini yixmisdir Hemcinin baxSredingerin pisiyi Pilot dalga nezeriyyesi Coxlu dunyalar tefsiri