Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədə , təsdiqlənə bilməyən ifadələrə, mülahizə və şərhlərə yer verildiyi düşünülür. Xahiş olunur, mətni nəzərdən keçirin və yeni mənbələr əlavə edərək məqaləni zənginləşdirin. Əlavə məlumat üçün səhifənin yaza bilərsiniz. Lütfən, müzakirələr davam etdiyi müddətdə şablonu məqalədən çıxarmayın. |
Kimyəvi reaksiya — maddənin tərkib və xassələrinin dəyişməsi ilə baş verən hadisəyə Edvin teoremi deyilir. Kimyəvi reaksiyalar həmişə fiziki hadisələrlə müşayət olunur. Fiziki hadisə zamanı maddənin tərkibi dəyişmir, yalnız forması, həcmi və aqreqat halı dəyişir. Kimyəvi reaksiyaları aşağıdakı xarici əlamətlərə görə müəyyən etmək olur:
- İstiliyin ayrılması və ya udulması;
- İşığın ayrılması;
- Rəngin dəyişməsi;
- Çöküntünün əmələ gəlməsi və ya itməsi;
- Qaz halında maddənin ayrılması;
- İyin çıxması.
Kimyəvi reaksiyaların baş verməsi üçün reaksiyaya daxil olan maddələr bir-biri ilə təmasda olmalı və əksər hallarda qızdırılmalıdır. Bərk maddələrin xırdalanması və qarışdırılması reaksiyanın başlanmasına kömək edir və reaksiyanı sürətləndirir. Kimyəvi reaksiyanın gedişinin əmsallar və formullar vasitəsilə şərti yazılışına kimyəvi tənlik deyilir. Kimyəvi tənliklər tərtib edilərkən maddə kütləsinin saxlanması və maddə tərkibinin sabitliyi qanunlarından istifadə edilir. Hər tənlik ox işarəsi ilə birləşmiş iki hissədən ibarətdir. Sol tərəfdə reaksiyaya girən maddələrin, sağ tərəfdə isə reaksiya nəticəsində alınan maddələrin formulları yazılır: 2H2 + O2 → 2H2O
Kimyəvi reaksiyaların sürəti
Kimyəvi reaksiya haqqında əsas məlumatları əldə etmək üçün onun sürətini bilmək vacibdir. Reaksiya sürətinin təyin edilməsi ilə kimyəvi kinetika məşğul olur.
Kimyəvi reaksiyanın sürəti hər şeydən əvvəl reaksiyaya daxil olan maddələrin təbiətindən və həmçinin onların qatılığından, temperaturdan katalizator iştirakından və s.-dən asılıdır.
Reaksiyanın sürəti reaksiyaya daxil olan və reaksiya nəticəsində əmələ gələn maddələrin qatılığının zaman vahidi ərzində dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Məsələn reaksiyanın sürətininin dəqiqədə 0,5 mol/l olması həmin zaman vahidində reaksiyaya daxil olan maddələrin qatılığının 1 litrdə 0,5 mol azalması deməkdir.
Homogen sistemdə reaksiya bütün həcmdə gedir. Heterogen sistemdə isə hissəciklər yalnız fazaların səthində qarşılıqlı təsirdə olur. Bununla əlaqədar olaraq homogen və heterogen reaksiyaları sürətləri müxtəlif cür təyin edilir.
Homogen reaksiyanın sürəti vahid zamanda və vahid həcmdə reaksiyaya daxil olan və ya reaksiyadan alınan maddələrdən birinin maddə miqdarının dəyişməsi ilə ifadə olunur: vhomogen=Δv/VΔτ. Heterogen reaksiyanın sürəti isə vahid zamanda fazalararası vahid səthdə reaksiyay daxil olan və ya alınan maddələrdən birinin maddə miqdarının dəyişməsi ilə ifadə olunur: vheterogen=Δv/SΔτ.
Reaksiyanın sürəti həmçinin sistemin müəyyən bir göstəricisinin (rəngin, elektrik keçiriciliyinin, təzyiqin və s.) dəyişmə sürətinə görə də müəyyən edilə bilər.
Kimyəvi reaksiyanın sürəti vaxt keçdikcə zəifləyir. Bu onunla əlaqədardır ki, vaxt keçdikcə, məhlulda reaksiyaya daxil olan molekulların sayı bir qayda olaraq azalır.
Kütlələrin təsiri qanununa əsasən reaksiyaya daxil olan maddələrin qatılığının artırılması reaksiya sürətini artırır. Qaz fazada gedən reaksiyaların sürətinə təzyiqin artması müsbət təsir göstərir. Kimyəvi reaksiyanı sürətinə katalizatorlar güclü təsir göstərir. Temperaturun artmasıyla kimyəvi reaksiyanın sürəti adətən sıçrayışla artır. Reaksiya sürəti ilə temperatur arasındakı asılılığı ifadə etmək üçün Arrenius (1899) aşağıdakı tənliyi müəyyən etmişdir: d ln k / d T = A / RT
Reaksiyada iştirak edən maddələrin bir molundakı molekulların reaksiyaya daxil olması üçün vacib olan enerjiyə aktivləşmə enerjisi deyilir.
Kimyəvi xassələr
Maddələri bir-birindən fərqləndirən və ya onların arasındakı oxşarlığı müəyyən edən əlamətlərə xassə deyilir. Maddələrin xassələri iki cür olur: fiziki xassə və kimyəvi xassə. Maddənin digər maddələrlə qarşılıqlı təsirdə olmasına kimyəvi xassə deyilir. Kimyəvi xassələrin dəyişməsinə kimyəvi hadisə deyilir. Kimyəvi xassənin dəyişməsi yeni maddənin əmələ gəlməsi deməkdir. Yeni maddələr isə kimyəvi reaksiyalar zamanı əmələ gəlir. Odur ki, kimyəvi hadisə və kimyəvi reaksiya anlayışları sinonimdirlər. Kimyəvi hadisələr nəticəsində maddənin fiziki xassələri də dəyişir. Yanma, çürümə, qıcqırma, paslanma, neftin krekinqi, sabunlaşma, hidroliz və s. kimyəvi hadisələrdir.
Kimyəvi reaksiyaların növləri
Reaksiya zamanı keçirilən hissəciyin təbiətinə görə
Protolitik reaksiyalar
Bu tip reaksiyalarda proton H+ reaksiyaya daxil olan maddələrin birindən digərinə keçir. Protolitik nəzəriyyəyə görə özündən proton verən istənilən maddə turşu, özünə proton birləşdirən maddə isə əsas adlanır. Odur ki, belə reaksiyalara turşu-əsas (acid-base) reaksiyaları deyilir. Məsələn,
CH3COOH + H2O → CH3COO¯ + H3O+ turşu + əsas → əsas + turşu NH3 + H2O → NH4 + OH¯ Əsas + turşu → turşu + əsas
Protolitik reaksiyalara neytrallaşma və hidroliz reaksiyaları aiddir.
Atom-molekulyar dəyişmə reaksiyaları
Bu tip reaksiyalara radikal, elektrofil və nukleofil mexanizimlə gedən əvəzetmə reaksiyaları daxildir.
Oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları
Qarşılıqlı kimyəvi təsirdə olan maddələri təşkil edən elementlərin oksidləşmə dərəcələrinin dəyişməsinə və dəyişməməsinə əsasən bütün kimyəvi reaksiyalar iki qrupa ayrılır: elementlərin oksidləşmə dərəcələrinin dəyişməməsi və elementlərin oksidləşmə dərəcələrinin dəyişməsi ilə gedən kimyəvi reaksiyalar. Birinci qrup reaksiyalarda qarşılıqlı kimyəvi təsirdə olan maddələrin tərkib elementlərinin heç biri reaksiya nəticəsində öz oksidləşmə dərəcəsini dəyişmir. İkinci qrup reaksiyalarda isə iştirakçı elementlərin hamısının və ya bir hissəsinin oksidləşmə dərəcəsi reaksiya nəticəsində dəyişir. Hazırda oksidləşmə-reduksiya proseslərinin mahiyyəti elektron nəzəriyyəsi ilə izah edilir. Bu nəzəriyyəyə əsasən kimyəvi reaksiyalarda atom, ion və molekulun özündən elektron verməsi ilə əlaqədar olan proses oksidləşmə, əksinə onların özünə elektron birləşdirməsi ilə gedən proses isə reduksiya adlanır. Oksidləşmə və reduksiya prosesləri vahid bir prosesin iki hissəsidir. Yəni reduksiya olmadan oksidləşmə və ya əksinə, oksidləşmə olmadan reduksiya gedə bilməz. Qarşılıqlı kimyəvi təsir zamanı elektron qəbul edən maddələr oksidləşdiricilər, əksinə, elektron verən maddələr isə reduksiyaedicilər adlanır. Beləliklə, oksidləşmə-reduksiya prosesində reduksiyaedicinin müəyyən sayda elektronu oksidləşdiriciyə keçir. Nəticədə reduksiyaedici oksidləşir, oksidləşdirici isə reduksiya olunur. Oksidləşdiricilər və reduksiyaedicilər kimyəvi elementlər, sadə və mürəkkəb ionlar ola bilər. Tipik metallar kimyəvi reaksiyalarda özlərini reduksiyaedici kimi aparır. Hidrogen müxtəlif elementlərlə (qələvi və qələvi-torpaq metallardan başqa) qarşılıqlı kimyəvi təsir zamanı özünü həmçinin tipik metal kimi göstərir. Qeyri-metallardan flüor və oksigen kimyəvi reaksiyalarda elektron qəbul edərək, özlərini yalnız oksidləşdirici kimi aparır. Mənfi yüklü sadə ionlar qarşılıqlı təsir zamanı yalnız elektron itirir və beləliklə də reduksiyaedici xassəyə malik olur. Müsbət yüklü sadə ionlar valent elektronlarını itirən metal atomlarından əmələ gəlir. Belə ionlar elektron qəbul etməklə oksidləşdirici xassə göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, metal atomu valent elektronlarının yalnız bir hissəsini itirməklə də ion əmələ gətirə bilir. Bu vaxt əmələ gəlmiş ion özünü şəraitdən asılı olaraq, həm oksidləşdirici və həm də reduksiyaedici kimi apara bilir. Mürəkkəb ionların oksidləşmə-reduksiya prosesinə olan münasibəti mərkəzi atomun oksidləşmə dərəcəsinin xarakteri ilə müəyyən edilir. Mərkəzi atomun ən yüksək müsbət oksidləşmə dərəcəsində mürəkkəb ionlar (NO3¯, AsO43¯, Cr2O72¯, MnO4¯)oksidləşdirici xassəyə malik olur.
Liqanddəyişmə reaksiyaları
Bu tip reaksiyalar nəticəsində elektron cütünün keçirilməsi yolu ilə donor-akseptor rabitə əmələ gəlir. Məsələn:
Cu(NO3)2 + 4NH3 → [Cu(NH3)4] (NO3)2 Fe + 5CO → Fe(CO)5 Al(OH)3 + NaOH → Na[Al(OH)4]
İstilik effektinə görə
Endotermik
Hər bir kimyəvi reaksiya müəyyən istilik effektinə malik olur. Bu, reaksiya məhsullarının energetik cəhətdən bir qayda olaraq, reaksiyaya daxil olan maddələrdən fərqlənməsi ilə əlaqədardır. Kimyəvi reaksiyaların energetik effektinin müxtəlif təzahür formaları mövcuddur. Məsələn, neftin yanması istilik ayrılması ilə, qızdırıldıqda əhəng daşının parçalanması isə istilik udulması ilə gedir. Reaksiyanın istilik effekti sabit temperatur və təzyiqdə gedən kimyəvi proses zamanı sistemin ayırdığı və ya udduğu istilik miqdarı ilə xarakterizə olunur. Kimyəvi reaksiyalarda ayrılan və udulan istilik miqdarı kalorimetr adlanan xüsusi cihazlarla ölçülür. Lakin onu Hess qanununa əsasən hesablama yolu ilə də təyin etmək olur. İstilik ayrılması ilə gedən kimyəvi reaksiyalar ekzotermik, istilik udulması ilə gedən kimyəvi reaksiyalar isə endotermik reaksiyalar adlanır. Yüksəkdavamlı kimyəvi birləşmələr bir qayda olaraq, ekzotermik reaksiyalar üzrə əmələ gəlir. Həm də bu vaxt nə qədər çox istilik ayrılırsa, birləşmənin davamlılığı da bir o qədər yüksək olar. Əksinə, endotermik reaksiyalar nəticəsində əmələ gələn birləşmələr, adətən özünün davamsızlığı ilə fərqlənir. Qeyd edilənlərə əsasən kimyəvi reaksiyalar istilik ayrılması ilə əlaqədar olan istiqamətdə getməlidir. Doğrudan da nisbətən çox istilik ayrılması ilə əlaqədar olan kimyəvi reaksiyalar öz-özünə və həm də bəzən çox şiddətli surətdə gedir. Lakin yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı bir çox endotermik reaksiyalar da məlumdur. Endotermik reaksiyalara oksidlərin reduksiyası yolu ilə metalların alınması reaksiyalarının əksəriyyəti, bütün dönər reaksiyalar xarakterik misal ola bilər. Termokimyada ayrı-ayrı kimyəvi prosesləri və onların istilik effektlərini birlikdə əyani surətdə təsvir etmək məqsədilə termokimyəvi tənliklərdən istifadə olunur. Termokimyəvi tənliklərdə reaksiyada iştirak edən maddələrin formulları ilə yanaşı reaksiyanın istilik effekti də göstərilir. Həm də bu zaman istilik effekti tənliyin sağ tərəfində reaksiya nəticəsində alınan maddələrin formullarından sonra əlavə edilir və ya nöqtəli vergüldən sonra müvafiq termodinamik funksiyanın (ΔH) iştirakı ilə ayrıca yazılır. Termokimyəvi tənlikdə hər bir maddənin formulunun yanında aşağıdakı indekslərlə onun halı göstərilir: (q) -qaz, (m) — maye, (b) — bərk və s.
CaCO3(b) = CaO(b) + CO2(q) - 37,8 kkal CaCO3(b) = CaO(b) + CO2(q); ΔH=+37,8 kkal
Termokimyada istilik effektinin ölçü vahidi kimi kaloridən (kal) və ya kilikaloridən (kkal) istifadə edilir. Beynəlxalq vahidlər sistemində (BS) isə enerjinin vahidi Coul (C) təsdiq edilmişdir. 1 kal = 4,1840 °C.
Ekzotermik
Hər bir kimyəvi reaksiya müəyyən istilik effektinə malik olur. Bu, reaksiya məhsullarının energetik cəhətdən bir qayda olaraq, reaksiyaya daxil olan maddələrdən fərqlənməsi ilə əlaqədardır.
Kimyəvi reaksiyaların energetik effektinin müxtəli təzahür formaları mövcuddur. Məsələn, neftin yanması istilik ayrılması ilə, qızdırıldıqda əhəng daşının parçalanması isə istilik udulması ilə gedir. Reaksiyanın istilik effekti sabit temperatur və təzyiqdə gedən kimyəvi proses zamanı sistemin ayırdığı və ya udduğu istilik miqdarı ilə xarakterizə olunur. Kimyəvi reaksiyalarda ayrılan və udulan istilik miqdarı kalorimetr adlanan xüsusi cihazlarla ölçülür. Lakin onu Hess qanununa əsasən hesablama yolu ilə də təyin etmək olur. İstilik ayrılması ilə gedən kimyəvi reaksiyalar ekzotermik, istilik udulması ilə gedən kimyəvi reaksiyalar isə endotermik reaksiyalar adlanır. Yüksəkdavamlı kimyəvi birləşmələr bir qayda olaraq, ekzotermik reaksiyalar üzrə əmələ gəlir. Həm də bu vaxt nə qədər çox istilik ayrılırsa, birləşmənin davamlılığı da bir o qədər yüksək olar. Əksinə, endotermik reaksiyalar nəticəsində əmələ gələn birləşmələr, adətən özünün davamsızlığı ilə fərqlənir. Qeyd edilənlərə əsasən kimyəvi reaksiyalar istilik ayrılması ilə əlaqədar olan istiqamətdə getməlidir. Doğrudan da nisbətən çox istilik ayrılması ilə əlaqədar olan kimyəvi reaksiyalar öz-özünə və həm də bəzən çox şiddətli surətdə gedir. Lakin yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı bir çox endotermik reaksiyalar da məlumdur. Endotermik reaksiyalara oksidlərin reduksiyası yolu ilə metalların alınması reaksiyalarının əksəriyyəti, bütün dönər reaksiyalar xarakterik misal ola bilər. Termokimyada ayrı-ayrı kimyəvi prosesləri və onların istilik effektlərini birlikdə əyani surətdə təsvir etmək məqsədilə termokimyəvi tənliklərdən istifadə olunur. Termokimyəvi tənliklərdə reaksiyada iştirak edən maddələrin formulları ilə yanaşı reaksiyanın istilik effekti də göstərilir. Həm də bu zaman istilik effekti tənliyin sağ tərəfində reaksiya nəticəsində alınan maddələrin formullarından sonra əlavə edilir və ya nöqtəli vergüldən sonra müvafiq termodinamik funksiyanın (ΔH) iştirakı ilə ayrıca yazılır. Termokimyəvi tənlikdə hər bir maddənin formulunun yanında aşağıdakı indekslərlə onun halı göstərilir: (q) -qaz, (m) — maye, (b) — bərk və s.
CaCO3(b) = CaO(b) + CO2(q) - 37,8 kkal CaCO3(b) = CaO(b) + CO2(q); ΔH=+37,8 kkal
Termokimyada istilik effektinin ölçü vahidi kimi kaloridən (kal) və ya kilikaloridən (kkal) istifadə edilir. Beynəlxalq vahidlər sistemində (BS) isə enerjinin vahidi Coul (C) təsdiq edilmişdir. 1 kal = 4,1840 °C.
Prosesin dönməsinə görə
Dönər reaksiyalar
Bir sıra hallarda kimyəvi reaksiya yalnız bir istiqamətdə gedir, yəni reaksiya nəticəsində əmələ gələn maddələr öz aralarında kimyəvi qarşılıqlı təsirdə olub, yenidən başlanğıc maddələri əmələ gətirə bilmir. Müəyyən şəraitdə öz aralarında kimyəvi qarşılıqlı təsirdə olaraq, yenidən başlanğıc maddələri əmələ gətirə bilməyən məhsulların alınması ilə gedən reaksiyalar dönməyən reaksiyalar adlanır. Bəzi hallarda raksiya məhsulları yenidən bir-birilə reaksiyaya daxil olaraq, ilkin maddələri əmələ gətirir. Bu halda eyni şəraitdə bir-birinin əksinə olmaqla, iki reaksiya gedir: məhsulların alınması istiqamətində gedən reaksiya və ya düzünə gedən reaksiya və başlanğıc maddələrin alınması istiqamətində gedən reaksiya və ya tərsinə gedən reaksiya. Müəyyən şəraitdə, eyni zamanda həm düzünə, həm də tərsinə gedən reaksiyalar dönən reaksiyalar adlanır. Dönən reaksiyalar məhlulda gedir. Dönən xarakterli reaksiyalarda düzünə və əksinə gedən reaksiyalar müxtəlif sürətlərə malik olur: reaksiyanın əvvəlində düzünə gedən reaksiyanın sürəti maksimal, tərsinə gedən reaksiyanın sürəti sıfra bərabər olur. Zaman keçdikcə düzünə gedən reaksiyanın sürəti azalır, əksinə gedən reaksiyanın sürəti artır. Nəhayət, elə bir an çatır ki, düzünə və əksinə gedən reaksiyaların sürəti bərabərləşir. Bu hala kimyəvi tarazlıq halı deyilir.
Dönməyən reaksiyalar
Bir sıra hallarda kimyəvi reaksiya yalnız bir istiqamətdə gedir, yəni reaksiya nəticəsində əmələ gələn maddələr öz aralarında kimyəvi qarşılıqlı təsirdə olub, yenidən başlanğıc maddələri əmələ gətirə bilmir. Müəyyən şəraitdə öz aralarında kimyəvi qarşılıqlı təsirdə olaraq, yenidən başlanğıc maddələri əmələ gətirə bilməyən məhsulların alınması ilə gedən reaksiyalar dönməyən reaksiyalar adlanır. Bəzi hallarda raksiya məhsulları yenidən bir-birilə reaksiyaya daxil olaraq, ilkin maddələri əmələ gətirir. Bu halda eyni şəraitdə bir-birinin əksinə olmaqla, iki reaksiya gedir: məhsulların alınması istiqamətində gedən reaksiya və ya düzünə gedən reaksiya və başlanğıc maddələrin alınması istiqamətində gedən reaksiya və ya tərsinə gedən reaksiya. Müəyyən şəraitdə, eyni zamanda həm düzünə, həm də tərsinə gedən reaksiyalar dönən reaksiyalar adlanır. Dönən reaksiyalar məhlulda gedir. Dönən xarakterli reaksiyalarda düzünə və əksinə gedən reaksiyalar müxtəlif sürətlərə malik olur: reaksiyanın əvvəlində düzünə gedən reaksiyanın sürəti maksimal, tərsinə gedən reaksiyanın sürəti sıfra bərabər olur. Zaman keçdikcə düzünə gedən reaksiyanın sürəti azalır, əksinə gedən reaksiyanın sürəti artır. Nəhayət, elə bir an çatır ki, düzünə və əksinə gedən reaksiyaların sürəti bərabərləşir. Bu hala kimyəvi tarazlıq halı deyilir.
Reaksiyada iştirak edən fazaların sayına görə
Homogen və heterogen reaksiyalar
Homogen sistemlərdə gedən kimyəvi reaksiyala homogen reaksiya, heterogen sistemlərdə gedən kimyəvi reaksiyalar isə heterogen reaksiya adlanır.
Homogen reaksiyalar bircinsli mühitdə, yəni qazlar qarışığında və birfazalı maye məhlullarda gedir:
H2(q) + F2(q) → 2 HF(q) NaOH(məh) + 2HCl(məh) → NaCl2(məh) + H2O(m)
Heterogen reaksiya iki və ya daha artıq fazanın bölgü səthində gedir. Çünki reaksiyaya daxil olan maddələrin molekullarının toqquşması yalnız səthdə mümkündür. Buna görə heterogen reaksiyanın sürətinin artmasına səht böyüklüyü, başqa sözlə, bərk maddənin xırdalanma (dirsperslik) dərəcəsi böyük təsir göstərir. Məsələn,
CO2(q) + NaOH(məh) → NaHCO3(məh) C(b) + O2(q) → CO2(q) Fe(OH)3(b) + 3HCl(məh) → FeCl3(məh) + 3H2O(m) Na2CO3(b) + H2O(m) + CO2(q) → 2NaHCO3(b)
Başlanğıc maddələrin və reaksiya məhsullarının sayı və tərkibinə görə
Birləşmə reaksiyası
İki və ya daha çox bəsit maddənin birləşməsindən yaranan bir mürəkkəb maddənin əmələ gəlmə reaksiyasına birləşmə reaksiyası deyilir.(Oxdan sonra yalnız 1 mürəkkəb maddə olsun)
A + B —> C
2Fe + 3Cl2 —> 2FeCl3 CaO + SiO2 → CaSiO 3 4NO2 + O2 + 2H2O → 4HNO3
Turşular və Ammonyakın reaksitalarından bəziləri də aid oluna bilər. Məs: NH3
Mürəkkəb maddələr arasında gedən birləşmə reaksiyalarından fərqli olaraq bəsit maddələrin bir-biri ilə və ya bəsit maddələrin mürəkkəb maddələrlə daxil olduğu birləşmə reaksiyaları oksidləşmə-reduksiya tipli olur.
Kristalhidratların əmələ gəlməsi də birləşmə reaksiyalarına aid edilə bilər:
CuSO4 + 5H2O → CuSO45H2O
Neytrallaşma reaksiyaları
Əsaslarla turşuların qarşılıqlı təsirinə neytrallaşma reaksiyaları deyilir. Neytrallaşma reaksiyasının mahiyyəti OH¯ və H+ ionlarının qarşılıqlı təsiri nəticəsində az dissosiasiya edən suyun əmələ gəlməsindən ibarətdir. Bu isə məhlulun pH-nı 7-yə yaxınlaşdırır.
HCl + KOH → KCl + H2O H2SO4 + 2NaOH → Na2SO4 + 2H2O
Turşu və əsas arasında duz və suyun əmələ gəlməsilə gedən reaksiyalara neytrallaşma reaksiyaları deyilir.
Parçalanma reaksiyaları
Bir mürəkkəb maddədən iki və ya daha çox yeni maddələrin alınması ilə gedən reaksiyalara parçalanma reaksiyaları deyilir.
A → B + C + D
Parçalanma reaksiyalarının məhsulları həm bəsit, həm də mürəkkəb maddələr ola bilər.
Kristalhidratların, əsasların, bəzi turşuların və bəzi duzların parçalanması reaksiyaları elementlərin oksidləşmə dərəcələrinin dəyişməməsi ilə gedir:
CuSO45H2O → CuSO4 + 5H2O 2Fe(OH)3 → Fe2O3 + 3H2O H2SiO3 → SiO2 + H2O CaCO3 → CaO + CO2
Bir sıra parçalanma reaksiyaları elementlərin oksidləşmə dərəcələrinin dəyişməsi ilə gedir. Əgər parçalanma məhsullarından heç olmasa biri bəsit maddədirsə, həmin reaksiya oksidləşmə-reduksiya mexanizmi ilə gedir.
4CuO → 2Cu2O + O2 NH4NO3 → NO2 + 2H2O
Krekinq, dehidrogenləşmə və dehidratlaşma reaksiyaları da parçalanma reaksiyalarıdır.
Əvəzetmə reaksiyalar.
Əsasən bir bəsit və bir mürəkkəb maddələr arasında tərkib hissəsinin əvəz olunması ilə gedir.(Oxdan həm əvvəl həm də sonra bir bəsit və bir mürəkkəb maddə olur)
A + BC → AB + C
Bəsit və mürəkkəb maddələr arasında gedən bütün əvəzetmə reaksiyaları oksidləşmə-reduksiya tiplidir.
2Al + Fe2O3 → 2Fe + Al2O3 Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2 2KBr + Cl2 → 2KCl + Br2
Bu cür reaksiyalarda daha aktiv metal elektronlarını daha az aktiv metal və ya hidrogen atomuna verir.
Bəzi əvəzetmə reaksiyaları oksidləşmə dərəcələrinin dəyişməməsi ilə gedir:
Bu cür reaksiyalar, adətən iki mürəkkəb maddə arasında gedir. Belə reaksiyalara misal olaraq silisium-dioksidlə oksigenli turşuların duzlarının reaksiyalarını göstərmək olar:
CaCO3 + SiO2 → CaSiO3 + CO2 Ca3(PO4)2 + 3 SiO2 = 3 CaSiO3 + P2O5</sub
Dəyişmə(mübadilə)reaksiyaları
İki mürəkkəb maddənin tərkib hissələrini dəyişərək yeni maddələr əmələ gətirməsi ilə gedən reaksiyalara dəyişmə (mübadilə) reaksiyaları deyilir.(həm Oxdan əvvəl həmdə Oxdan sonra yalnız mürəkkəb maddə olur)
ÌSTÌSNA:NaH+H2O—>NaOH+H2 Bu reaksiya dəyişmə(mübadilə)reaksiyasıdır.!
AB + CD → AD + CB
Dəyişmə reaksiyalarının əksəriyyəti atomların oksidləşmə dərəcəsinin dəyişməməsi ilə gedir.
ZnO + H2SO4 → Zn2SO4 + H2O AgNO3 + NaCl → AgCl + NaNO3 3NaOH + CrCl3 → 3NaCl + Cr(OH)3
Dəyişmə reaksiyalarının xüsusi halı neytrallaşma reaksiyalarıdır.
Keçirilmə (daşınma)
Keçirilmə reaksiyalarında atom və ya atom qrupları bir quruluş vahidindən digərinə keçir.
AB + BC → A + B2C A2B + 2CB2 → ACB2 + ACB3
Məsələn:
2AgCl + SnCl2 → 2Ag + SnCl4
Bu tipreaksiyalar həmişə oksidləşmə-reduksiya xarakterli olur.
H2O + 2NO2 → HNO3 + HNO2
Keçirilmə reaksiyaları əvəzetmə reaksiyalarının müəyyən forması olub mexanizmi ilə ondan fərqlənmir.
Reagentlərin və reaksiya məhsullarının aqreqat halına görə dəyişməsi
Reaksiyaya daxil olan və alınan maddələrin aqreqat halına görə reaksiyaları fərqləndirirlər.
Qazlar arasında gedən reaksiyalar:
H2(q) + Cl2(q) → 2HCl(q)
Məhlullar arasında gedən reaksiyalar:
NaOH(məh) + HCl(məh) → NaCl(məh) + H2O(m)
Mənbə
- Kimya dərsliyi 2013-10-03 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Reaksiyalar bura istiqametlendirir Diger istifade formalari ucun Reaksiya deqiqlesdirme sehifesine baxin Bu meqalede orijinal tedqiqata tesdiqlene bilmeyen ifadelere mulahize ve serhlere yer verildiyi dusunulur Xahis olunur metni nezerden kecirin ve yeni menbeler elave ederek meqaleni zenginlesdirin Elave melumat ucun sehifenin yaza bilersiniz Lutfen muzakireler davam etdiyi muddetde sablonu meqaleden cixarmayin Kimyevi reaksiya maddenin terkib ve xasselerinin deyismesi ile bas veren hadiseye Edvin teoremi deyilir Kimyevi reaksiyalar hemise fiziki hadiselerle musayet olunur Fiziki hadise zamani maddenin terkibi deyismir yalniz formasi hecmi ve aqreqat hali deyisir Kimyevi reaksiyalari asagidaki xarici elametlere gore mueyyen etmek olur Istiliyin ayrilmasi ve ya udulmasi Isigin ayrilmasi Rengin deyismesi Cokuntunun emele gelmesi ve ya itmesi Qaz halinda maddenin ayrilmasi Iyin cixmasi Kimyevi reaksiya Kimyevi reaksiyalarin bas vermesi ucun reaksiyaya daxil olan maddeler bir biri ile temasda olmali ve ekser hallarda qizdirilmalidir Berk maddelerin xirdalanmasi ve qarisdirilmasi reaksiyanin baslanmasina komek edir ve reaksiyani suretlendirir Kimyevi reaksiyanin gedisinin emsallar ve formullar vasitesile serti yazilisina kimyevi tenlik deyilir Kimyevi tenlikler tertib edilerken madde kutlesinin saxlanmasi ve madde terkibinin sabitliyi qanunlarindan istifade edilir Her tenlik ox isaresi ile birlesmis iki hisseden ibaretdir Sol terefde reaksiyaya giren maddelerin sag terefde ise reaksiya neticesinde alinan maddelerin formullari yazilir 2H2 O2 2H2OKimyevi reaksiyalarin suretiKimyevi reaksiya haqqinda esas melumatlari elde etmek ucun onun suretini bilmek vacibdir Reaksiya suretinin teyin edilmesi ile kimyevi kinetika mesgul olur Kimyevi reaksiyanin sureti her seyden evvel reaksiyaya daxil olan maddelerin tebietinden ve hemcinin onlarin qatiligindan temperaturdan katalizator istirakindan ve s den asilidir Reaksiyanin sureti reaksiyaya daxil olan ve reaksiya neticesinde emele gelen maddelerin qatiliginin zaman vahidi erzinde deyismesi ile xarakterize olunur Meselen reaksiyanin suretininin deqiqede 0 5 mol l olmasi hemin zaman vahidinde reaksiyaya daxil olan maddelerin qatiliginin 1 litrde 0 5 mol azalmasi demekdir Homogen sistemde reaksiya butun hecmde gedir Heterogen sistemde ise hissecikler yalniz fazalarin sethinde qarsiliqli tesirde olur Bununla elaqedar olaraq homogen ve heterogen reaksiyalari suretleri muxtelif cur teyin edilir Homogen reaksiyanin sureti vahid zamanda ve vahid hecmde reaksiyaya daxil olan ve ya reaksiyadan alinan maddelerden birinin madde miqdarinin deyismesi ile ifade olunur vhomogen Dv VDt Heterogen reaksiyanin sureti ise vahid zamanda fazalararasi vahid sethde reaksiyay daxil olan ve ya alinan maddelerden birinin madde miqdarinin deyismesi ile ifade olunur vheterogen Dv SDt Reaksiyanin sureti hemcinin sistemin mueyyen bir gostericisinin rengin elektrik keciriciliyinin tezyiqin ve s deyisme suretine gore de mueyyen edile biler Kimyevi reaksiyanin sureti vaxt kecdikce zeifleyir Bu onunla elaqedardir ki vaxt kecdikce mehlulda reaksiyaya daxil olan molekullarin sayi bir qayda olaraq azalir Kutlelerin tesiri qanununa esasen reaksiyaya daxil olan maddelerin qatiliginin artirilmasi reaksiya suretini artirir Qaz fazada geden reaksiyalarin suretine tezyiqin artmasi musbet tesir gosterir Kimyevi reaksiyani suretine katalizatorlar guclu tesir gosterir Temperaturun artmasiyla kimyevi reaksiyanin sureti adeten sicrayisla artir Reaksiya sureti ile temperatur arasindaki asililigi ifade etmek ucun Arrenius 1899 asagidaki tenliyi mueyyen etmisdir d ln k d T A RT Reaksiyada istirak eden maddelerin bir molundaki molekullarin reaksiyaya daxil olmasi ucun vacib olan enerjiye aktivlesme enerjisi deyilir Kimyevi xasselerMaddeleri bir birinden ferqlendiren ve ya onlarin arasindaki oxsarligi mueyyen eden elametlere xasse deyilir Maddelerin xasseleri iki cur olur fiziki xasse ve kimyevi xasse Maddenin diger maddelerle qarsiliqli tesirde olmasina kimyevi xasse deyilir Kimyevi xasselerin deyismesine kimyevi hadise deyilir Kimyevi xassenin deyismesi yeni maddenin emele gelmesi demekdir Yeni maddeler ise kimyevi reaksiyalar zamani emele gelir Odur ki kimyevi hadise ve kimyevi reaksiya anlayislari sinonimdirler Kimyevi hadiseler neticesinde maddenin fiziki xasseleri de deyisir Yanma curume qicqirma paslanma neftin krekinqi sabunlasma hidroliz ve s kimyevi hadiselerdir Kimyevi reaksiyalarin novleriReaksiya zamani kecirilen hisseciyin tebietine gore Protolitik reaksiyalar Bu tip reaksiyalarda proton H reaksiyaya daxil olan maddelerin birinden digerine kecir Protolitik nezeriyyeye gore ozunden proton veren istenilen madde tursu ozune proton birlesdiren madde ise esas adlanir Odur ki bele reaksiyalara tursu esas acid base reaksiyalari deyilir Meselen CH3COOH H2O CH3COO H3O tursu esas esas tursu NH3 H2O NH4 OH Esas tursu tursu esas Protolitik reaksiyalara neytrallasma ve hidroliz reaksiyalari aiddir Atom molekulyar deyisme reaksiyalari Bu tip reaksiyalara radikal elektrofil ve nukleofil mexanizimle geden evezetme reaksiyalari daxildir Oksidlesme reduksiya reaksiyalari Qarsiliqli kimyevi tesirde olan maddeleri teskil eden elementlerin oksidlesme derecelerinin deyismesine ve deyismemesine esasen butun kimyevi reaksiyalar iki qrupa ayrilir elementlerin oksidlesme derecelerinin deyismemesi ve elementlerin oksidlesme derecelerinin deyismesi ile geden kimyevi reaksiyalar Birinci qrup reaksiyalarda qarsiliqli kimyevi tesirde olan maddelerin terkib elementlerinin hec biri reaksiya neticesinde oz oksidlesme derecesini deyismir Ikinci qrup reaksiyalarda ise istirakci elementlerin hamisinin ve ya bir hissesinin oksidlesme derecesi reaksiya neticesinde deyisir Hazirda oksidlesme reduksiya proseslerinin mahiyyeti elektron nezeriyyesi ile izah edilir Bu nezeriyyeye esasen kimyevi reaksiyalarda atom ion ve molekulun ozunden elektron vermesi ile elaqedar olan proses oksidlesme eksine onlarin ozune elektron birlesdirmesi ile geden proses ise reduksiya adlanir Oksidlesme ve reduksiya prosesleri vahid bir prosesin iki hissesidir Yeni reduksiya olmadan oksidlesme ve ya eksine oksidlesme olmadan reduksiya gede bilmez Qarsiliqli kimyevi tesir zamani elektron qebul eden maddeler oksidlesdiriciler eksine elektron veren maddeler ise reduksiyaediciler adlanir Belelikle oksidlesme reduksiya prosesinde reduksiyaedicinin mueyyen sayda elektronu oksidlesdiriciye kecir Neticede reduksiyaedici oksidlesir oksidlesdirici ise reduksiya olunur Oksidlesdiriciler ve reduksiyaediciler kimyevi elementler sade ve murekkeb ionlar ola biler Tipik metallar kimyevi reaksiyalarda ozlerini reduksiyaedici kimi aparir Hidrogen muxtelif elementlerle qelevi ve qelevi torpaq metallardan basqa qarsiliqli kimyevi tesir zamani ozunu hemcinin tipik metal kimi gosterir Qeyri metallardan fluor ve oksigen kimyevi reaksiyalarda elektron qebul ederek ozlerini yalniz oksidlesdirici kimi aparir Menfi yuklu sade ionlar qarsiliqli tesir zamani yalniz elektron itirir ve belelikle de reduksiyaedici xasseye malik olur Musbet yuklu sade ionlar valent elektronlarini itiren metal atomlarindan emele gelir Bele ionlar elektron qebul etmekle oksidlesdirici xasse gosterir Qeyd etmek lazimdir ki metal atomu valent elektronlarinin yalniz bir hissesini itirmekle de ion emele getire bilir Bu vaxt emele gelmis ion ozunu seraitden asili olaraq hem oksidlesdirici ve hem de reduksiyaedici kimi apara bilir Murekkeb ionlarin oksidlesme reduksiya prosesine olan munasibeti merkezi atomun oksidlesme derecesinin xarakteri ile mueyyen edilir Merkezi atomun en yuksek musbet oksidlesme derecesinde murekkeb ionlar NO3 AsO43 Cr2O72 MnO4 oksidlesdirici xasseye malik olur Liqanddeyisme reaksiyalari Bu tip reaksiyalar neticesinde elektron cutunun kecirilmesi yolu ile donor akseptor rabite emele gelir Meselen Cu NO3 2 4NH3 Cu NH3 4 NO3 2 Fe 5CO Fe CO 5 Al OH 3 NaOH Na Al OH 4 Istilik effektine gore Endotermik Her bir kimyevi reaksiya mueyyen istilik effektine malik olur Bu reaksiya mehsullarinin energetik cehetden bir qayda olaraq reaksiyaya daxil olan maddelerden ferqlenmesi ile elaqedardir Kimyevi reaksiyalarin energetik effektinin muxtelif tezahur formalari movcuddur Meselen neftin yanmasi istilik ayrilmasi ile qizdirildiqda eheng dasinin parcalanmasi ise istilik udulmasi ile gedir Reaksiyanin istilik effekti sabit temperatur ve tezyiqde geden kimyevi proses zamani sistemin ayirdigi ve ya uddugu istilik miqdari ile xarakterize olunur Kimyevi reaksiyalarda ayrilan ve udulan istilik miqdari kalorimetr adlanan xususi cihazlarla olculur Lakin onu Hess qanununa esasen hesablama yolu ile de teyin etmek olur Istilik ayrilmasi ile geden kimyevi reaksiyalar ekzotermik istilik udulmasi ile geden kimyevi reaksiyalar ise endotermik reaksiyalar adlanir Yuksekdavamli kimyevi birlesmeler bir qayda olaraq ekzotermik reaksiyalar uzre emele gelir Hem de bu vaxt ne qeder cox istilik ayrilirsa birlesmenin davamliligi da bir o qeder yuksek olar Eksine endotermik reaksiyalar neticesinde emele gelen birlesmeler adeten ozunun davamsizligi ile ferqlenir Qeyd edilenlere esasen kimyevi reaksiyalar istilik ayrilmasi ile elaqedar olan istiqametde getmelidir Dogrudan da nisbeten cox istilik ayrilmasi ile elaqedar olan kimyevi reaksiyalar oz ozune ve hem de bezen cox siddetli suretde gedir Lakin yuxarida gosterilenlerle yanasi bir cox endotermik reaksiyalar da melumdur Endotermik reaksiyalara oksidlerin reduksiyasi yolu ile metallarin alinmasi reaksiyalarinin ekseriyyeti butun doner reaksiyalar xarakterik misal ola biler Termokimyada ayri ayri kimyevi prosesleri ve onlarin istilik effektlerini birlikde eyani suretde tesvir etmek meqsedile termokimyevi tenliklerden istifade olunur Termokimyevi tenliklerde reaksiyada istirak eden maddelerin formullari ile yanasi reaksiyanin istilik effekti de gosterilir Hem de bu zaman istilik effekti tenliyin sag terefinde reaksiya neticesinde alinan maddelerin formullarindan sonra elave edilir ve ya noqteli vergulden sonra muvafiq termodinamik funksiyanin DH istiraki ile ayrica yazilir Termokimyevi tenlikde her bir maddenin formulunun yaninda asagidaki indekslerle onun hali gosterilir q qaz m maye b berk ve s CaCO3 b CaO b CO2 q 37 8 kkal CaCO3 b CaO b CO2 q DH 37 8 kkal Termokimyada istilik effektinin olcu vahidi kimi kaloriden kal ve ya kilikaloriden kkal istifade edilir Beynelxalq vahidler sisteminde BS ise enerjinin vahidi Coul C tesdiq edilmisdir 1 kal 4 1840 C Ekzotermik Her bir kimyevi reaksiya mueyyen istilik effektine malik olur Bu reaksiya mehsullarinin energetik cehetden bir qayda olaraq reaksiyaya daxil olan maddelerden ferqlenmesi ile elaqedardir Kimyevi reaksiyalarin energetik effektinin muxteli tezahur formalari movcuddur Meselen neftin yanmasi istilik ayrilmasi ile qizdirildiqda eheng dasinin parcalanmasi ise istilik udulmasi ile gedir Reaksiyanin istilik effekti sabit temperatur ve tezyiqde geden kimyevi proses zamani sistemin ayirdigi ve ya uddugu istilik miqdari ile xarakterize olunur Kimyevi reaksiyalarda ayrilan ve udulan istilik miqdari kalorimetr adlanan xususi cihazlarla olculur Lakin onu Hess qanununa esasen hesablama yolu ile de teyin etmek olur Istilik ayrilmasi ile geden kimyevi reaksiyalar ekzotermik istilik udulmasi ile geden kimyevi reaksiyalar ise endotermik reaksiyalar adlanir Yuksekdavamli kimyevi birlesmeler bir qayda olaraq ekzotermik reaksiyalar uzre emele gelir Hem de bu vaxt ne qeder cox istilik ayrilirsa birlesmenin davamliligi da bir o qeder yuksek olar Eksine endotermik reaksiyalar neticesinde emele gelen birlesmeler adeten ozunun davamsizligi ile ferqlenir Qeyd edilenlere esasen kimyevi reaksiyalar istilik ayrilmasi ile elaqedar olan istiqametde getmelidir Dogrudan da nisbeten cox istilik ayrilmasi ile elaqedar olan kimyevi reaksiyalar oz ozune ve hem de bezen cox siddetli suretde gedir Lakin yuxarida gosterilenlerle yanasi bir cox endotermik reaksiyalar da melumdur Endotermik reaksiyalara oksidlerin reduksiyasi yolu ile metallarin alinmasi reaksiyalarinin ekseriyyeti butun doner reaksiyalar xarakterik misal ola biler Termokimyada ayri ayri kimyevi prosesleri ve onlarin istilik effektlerini birlikde eyani suretde tesvir etmek meqsedile termokimyevi tenliklerden istifade olunur Termokimyevi tenliklerde reaksiyada istirak eden maddelerin formullari ile yanasi reaksiyanin istilik effekti de gosterilir Hem de bu zaman istilik effekti tenliyin sag terefinde reaksiya neticesinde alinan maddelerin formullarindan sonra elave edilir ve ya noqteli vergulden sonra muvafiq termodinamik funksiyanin DH istiraki ile ayrica yazilir Termokimyevi tenlikde her bir maddenin formulunun yaninda asagidaki indekslerle onun hali gosterilir q qaz m maye b berk ve s CaCO3 b CaO b CO2 q 37 8 kkal CaCO3 b CaO b CO2 q DH 37 8 kkal Termokimyada istilik effektinin olcu vahidi kimi kaloriden kal ve ya kilikaloriden kkal istifade edilir Beynelxalq vahidler sisteminde BS ise enerjinin vahidi Coul C tesdiq edilmisdir 1 kal 4 1840 C Prosesin donmesine gore Doner reaksiyalar Bir sira hallarda kimyevi reaksiya yalniz bir istiqametde gedir yeni reaksiya neticesinde emele gelen maddeler oz aralarinda kimyevi qarsiliqli tesirde olub yeniden baslangic maddeleri emele getire bilmir Mueyyen seraitde oz aralarinda kimyevi qarsiliqli tesirde olaraq yeniden baslangic maddeleri emele getire bilmeyen mehsullarin alinmasi ile geden reaksiyalar donmeyen reaksiyalar adlanir Bezi hallarda raksiya mehsullari yeniden bir birile reaksiyaya daxil olaraq ilkin maddeleri emele getirir Bu halda eyni seraitde bir birinin eksine olmaqla iki reaksiya gedir mehsullarin alinmasi istiqametinde geden reaksiya ve ya duzune geden reaksiya ve baslangic maddelerin alinmasi istiqametinde geden reaksiya ve ya tersine geden reaksiya Mueyyen seraitde eyni zamanda hem duzune hem de tersine geden reaksiyalar donen reaksiyalar adlanir Donen reaksiyalar mehlulda gedir Donen xarakterli reaksiyalarda duzune ve eksine geden reaksiyalar muxtelif suretlere malik olur reaksiyanin evvelinde duzune geden reaksiyanin sureti maksimal tersine geden reaksiyanin sureti sifra beraber olur Zaman kecdikce duzune geden reaksiyanin sureti azalir eksine geden reaksiyanin sureti artir Nehayet ele bir an catir ki duzune ve eksine geden reaksiyalarin sureti beraberlesir Bu hala kimyevi tarazliq hali deyilir Donmeyen reaksiyalar Bir sira hallarda kimyevi reaksiya yalniz bir istiqametde gedir yeni reaksiya neticesinde emele gelen maddeler oz aralarinda kimyevi qarsiliqli tesirde olub yeniden baslangic maddeleri emele getire bilmir Mueyyen seraitde oz aralarinda kimyevi qarsiliqli tesirde olaraq yeniden baslangic maddeleri emele getire bilmeyen mehsullarin alinmasi ile geden reaksiyalar donmeyen reaksiyalar adlanir Bezi hallarda raksiya mehsullari yeniden bir birile reaksiyaya daxil olaraq ilkin maddeleri emele getirir Bu halda eyni seraitde bir birinin eksine olmaqla iki reaksiya gedir mehsullarin alinmasi istiqametinde geden reaksiya ve ya duzune geden reaksiya ve baslangic maddelerin alinmasi istiqametinde geden reaksiya ve ya tersine geden reaksiya Mueyyen seraitde eyni zamanda hem duzune hem de tersine geden reaksiyalar donen reaksiyalar adlanir Donen reaksiyalar mehlulda gedir Donen xarakterli reaksiyalarda duzune ve eksine geden reaksiyalar muxtelif suretlere malik olur reaksiyanin evvelinde duzune geden reaksiyanin sureti maksimal tersine geden reaksiyanin sureti sifra beraber olur Zaman kecdikce duzune geden reaksiyanin sureti azalir eksine geden reaksiyanin sureti artir Nehayet ele bir an catir ki duzune ve eksine geden reaksiyalarin sureti beraberlesir Bu hala kimyevi tarazliq hali deyilir Reaksiyada istirak eden fazalarin sayina gore Homogen ve heterogen reaksiyalar Homogen sistemlerde geden kimyevi reaksiyala homogen reaksiya heterogen sistemlerde geden kimyevi reaksiyalar ise heterogen reaksiya adlanir Homogen reaksiyalar bircinsli muhitde yeni qazlar qarisiginda ve birfazali maye mehlullarda gedir H2 q F2 q 2 HF q NaOH meh 2HCl meh NaCl2 meh H2O m Heterogen reaksiya iki ve ya daha artiq fazanin bolgu sethinde gedir Cunki reaksiyaya daxil olan maddelerin molekullarinin toqqusmasi yalniz sethde mumkundur Buna gore heterogen reaksiyanin suretinin artmasina seht boyukluyu basqa sozle berk maddenin xirdalanma dirsperslik derecesi boyuk tesir gosterir Meselen CO2 q NaOH meh NaHCO3 meh C b O2 q CO2 q Fe OH 3 b 3HCl meh FeCl3 meh 3H2O m Na2CO3 b H2O m CO2 q 2NaHCO3 b Baslangic maddelerin ve reaksiya mehsullarinin sayi ve terkibine gore Birlesme reaksiyasi Iki ve ya daha cox besit maddenin birlesmesinden yaranan bir murekkeb maddenin emele gelme reaksiyasina birlesme reaksiyasi deyilir Oxdan sonra yalniz 1 murekkeb madde olsun A B gt C 2Fe 3Cl2 gt 2FeCl3 CaO SiO2 CaSiO 3 4NO2 O2 2H2O 4HNO3 Tursular ve Ammonyakin reaksitalarindan bezileri de aid oluna biler Mes NH3 Murekkeb maddeler arasinda geden birlesme reaksiyalarindan ferqli olaraq besit maddelerin bir biri ile ve ya besit maddelerin murekkeb maddelerle daxil oldugu birlesme reaksiyalari oksidlesme reduksiya tipli olur Kristalhidratlarin emele gelmesi de birlesme reaksiyalarina aid edile biler CuSO4 5H2O CuSO45H2O Neytrallasma reaksiyalari Esaslarla tursularin qarsiliqli tesirine neytrallasma reaksiyalari deyilir Neytrallasma reaksiyasinin mahiyyeti OH ve H ionlarinin qarsiliqli tesiri neticesinde az dissosiasiya eden suyun emele gelmesinden ibaretdir Bu ise mehlulun pH ni 7 ye yaxinlasdirir HCl KOH KCl H2O H2SO4 2NaOH Na2SO4 2H2O Tursu ve esas arasinda duz ve suyun emele gelmesile geden reaksiyalara neytrallasma reaksiyalari deyilir Parcalanma reaksiyalari Bir murekkeb maddeden iki ve ya daha cox yeni maddelerin alinmasi ile geden reaksiyalara parcalanma reaksiyalari deyilir A B C D Parcalanma reaksiyalarinin mehsullari hem besit hem de murekkeb maddeler ola biler Kristalhidratlarin esaslarin bezi tursularin ve bezi duzlarin parcalanmasi reaksiyalari elementlerin oksidlesme derecelerinin deyismemesi ile gedir CuSO45H2O CuSO4 5H2O 2Fe OH 3 Fe2O3 3H2O H2SiO3 SiO2 H2O CaCO3 CaO CO2 Bir sira parcalanma reaksiyalari elementlerin oksidlesme derecelerinin deyismesi ile gedir Eger parcalanma mehsullarindan hec olmasa biri besit maddedirse hemin reaksiya oksidlesme reduksiya mexanizmi ile gedir 4CuO 2Cu2O O2 NH4NO3 NO2 2H2O Krekinq dehidrogenlesme ve dehidratlasma reaksiyalari da parcalanma reaksiyalaridir Evezetme reaksiyalar Esasen bir besit ve bir murekkeb maddeler arasinda terkib hissesinin evez olunmasi ile gedir Oxdan hem evvel hem de sonra bir besit ve bir murekkeb madde olur A BC AB C Besit ve murekkeb maddeler arasinda geden butun evezetme reaksiyalari oksidlesme reduksiya tiplidir 2Al Fe2O3 2Fe Al2O3 Zn 2HCl ZnCl2 H2 2KBr Cl2 2KCl Br2 Bu cur reaksiyalarda daha aktiv metal elektronlarini daha az aktiv metal ve ya hidrogen atomuna verir Bezi evezetme reaksiyalari oksidlesme derecelerinin deyismemesi ile gedir Bu cur reaksiyalar adeten iki murekkeb madde arasinda gedir Bele reaksiyalara misal olaraq silisium dioksidle oksigenli tursularin duzlarinin reaksiyalarini gostermek olar CaCO3 SiO2 CaSiO3 CO2 Ca3 PO4 2 3 SiO2 3 CaSiO3 P2O5 lt sub Deyisme mubadile reaksiyalari Iki murekkeb maddenin terkib hisselerini deyiserek yeni maddeler emele getirmesi ile geden reaksiyalara deyisme mubadile reaksiyalari deyilir hem Oxdan evvel hemde Oxdan sonra yalniz murekkeb madde olur ISTISNA NaH H2O gt NaOH H2 Bu reaksiya deyisme mubadile reaksiyasidir AB CD AD CB Deyisme reaksiyalarinin ekseriyyeti atomlarin oksidlesme derecesinin deyismemesi ile gedir ZnO H2SO4 Zn2SO4 H2O AgNO3 NaCl AgCl NaNO3 3NaOH CrCl3 3NaCl Cr OH 3 Deyisme reaksiyalarinin xususi hali neytrallasma reaksiyalaridir Kecirilme dasinma Kecirilme reaksiyalarinda atom ve ya atom qruplari bir qurulus vahidinden digerine kecir AB BC A B2C A2B 2CB2 ACB2 ACB3 Meselen 2AgCl SnCl2 2Ag SnCl4 Bu tipreaksiyalar hemise oksidlesme reduksiya xarakterli olur H2O 2NO2 HNO3 HNO2 Kecirilme reaksiyalari evezetme reaksiyalarinin mueyyen formasi olub mexanizmi ile ondan ferqlenmir Reagentlerin ve reaksiya mehsullarinin aqreqat halina gore deyismesi Reaksiyaya daxil olan ve alinan maddelerin aqreqat halina gore reaksiyalari ferqlendirirler Qazlar arasinda geden reaksiyalar H2 q Cl2 q 2HCl q Mehlullar arasinda geden reaksiyalar NaOH meh HCl meh NaCl meh H2O m MenbeKimya dersliyi 2013 10 03 at the Wayback MachineHemcinin baxDuzlar Oksidler Tursular Esaslar Berdcelini reaksiyasiIstinadlarXarici kecidler