Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Keltlər — qədimlərdə Şimali İtaliya, Qalliya, İspaniya, Britaniya , İrlandiya və Fransada (Qərbi Avropa) məskunlaşan çoxsaylı tayfalar. Yunanlar onları "keltlər", romalılar — "qallar", sonralar Kiçik Asiyaya soxulmuş keltləri isə "qalatlar" adlandırmışlar. Kelt tayfaları nəsli icma ilə yaşayırdılar. Romanın Şimali İtaliyanı, Qalliyanı və İspaniyanı tutmasından sonra bu vilayətlərin kelt əhalisi romalı köçkünlərlə qaynayıb-qarışaraq müvafiq olaraq qall-Roma və qall-ispan xalqlarını əmələ gətirmişlər. Romalılar tərəfindən tutulmuş Britaniyada isə Romanın təsiri zəif olmuşdur.
Kelt mifologiyası və folkloru
Kelt mifologiyasına kelt politeizminin, yəni kelt çoxtanrılığının mifologiyası da deyilir. Kelt politeizmi dəmir dövründə yaşayan keltlərin dini idi. Kelt tayfalarında Gallar və İber yarımadasındakı keltlər daha sonra Roma imperatorluğunun tərkibinə keçmiş, lakin öz dinlərini və inanclarını qoruyub saxlaya bilməmişdir. Xristian olmuş və dillərini də itirmişlər. Keltlərin mifologiyası ilə bağlı görüşlər günümüzə roma və xristian mənbələri vasitəsilə çatmışdır. Lakin çox az həcmdə keltlərin öz dilində yazılmış materiallar da günümüzə gəlmişdir. Tarixçilər qal dilindəki mənbələr azlıq təşkil etdiyi üçün Keltlərdı oxuma-yazmanın çox yayılmadığını fikirləşir. Gal yazısı yunan, latın və şimali italiya əlifbalarının istifadə olunduğu yazıdır. Sezar isə gallarda oxuma-yazma vərdişlərinin olduğunu demişdir. Lakin Sezar xalq kahinləri olan Druidlərin dini yazıları- ayətləri yazaraq saxlamağının qadağan olduğunu da qeyd etmişdir.
Keltlərə dair bəzi məlumatlar
- Ən arxeoloji mədəniyyət e.ə II minilliyə aid Urnifield mədəniyyətidir.
- E.ə VI əsrdə Kelt dilinə aid nümunələr Lepontik dilinin yazılarıdır. Kelt dili yalnız bəzi yer adlarında saxlanıb.
- E.ə. IV əsrdən isə yazıları Orgham dilində saxlanır.
- Ədəbi adət ənənələri VIII əsrdən başlayır.
- Cooleyin mal-qarasının basqınları" kimi rabitəli mətnləri XII əsrə aiddir.
- Solomon Reynax "les Celtomanes" adlı əsərində qeyd edir ki, keltlər əsl filosoflardır və onların nəzəriyyələri Uels şairləri məktəbində istifadə olunmuşdur.
- XVI əsrdən Keltlər haqda məlumatlar çap olunmağa başlayıb. Sezarın "Qallar müharibəsi" əsəri 1511-ci ildə Venesiyada çap olunub.
- Keltlərin özünəməxsus incəsənətləri olmuşdur. Onlarən ilk dili hesab oluna Tutonin dili alman dilindən ayrılımışdır.
- VI-cı əsrdə Gildas adlı keşiş Britaniya tarixinə aid traktat yazmışdır. Gildas ilk Britaniya tarixçisi hesab olunur.
Mabinogion
Mabinogion XI-XIII əsrlərdə nəsrlə yazılmış şifahi ənənələrə söykənən Uels nağıllar toplusudur. 11 anonim nağıldan ibarətdir. Əsasən Arturun əfsanələrindən bəhs edir. Bunlar 2 əlyazma şəklindədir:
- The White book of Rhydderch
- The Red book of Hargest
Mabinogion sözünün mənası mübahisəlidir. Toplunun əvvəlindəki hekayələrin adından götürülmüşdür.
Kelt mifologiyası
Kelt dini və tanrıları hər qrupda, hər qəbilədə fərqlilik göstərir. Roma mifologiyasında eyni olan tanrılarıyla birgə 300-dən çox tanrı məlumdur. Kelt mifologiyası 4 dövrə bölünür:
- Mifoloji dövr - mifləri İrlandiyanın bir neçə dəfə tanrılar tərəfindən işğalından bəhs edir.
- Fenian dövrü - ovçuluq mövzusu əsasdır. Bu dövrdə Fion Mak və qəhrəmanlar qrupu İrlandiya və Şotlandiyanı qoruyurdu.
- Altonian dövrü - Ulaidh tayfasının müharibə və qələbə hekayəsindən bəhs edir.
- Krallar dövrü - gərçək krallar barəsində bəhs edən hekayələr yarandı.
Baş tanrılar
Dagda - baş tanrıdır. Adının mənası yaxşı tanrı deməkdir. Bu hərşeydə yaxşı olduğu mənasında işlənir. Həyat yoldaşı – Morrigandır
Morrigan - baş ilahədir. Ruh ilahəsi də deyilir. Müharibəni təmsil edir. Qarğa, quzğun kimi təsvir olunur.
Belemus - əkinçilik tanrısıdır. Belemusa daha çox İtaliya ərazisindəki keltlər sitayiş etmişlər. İndi onun adına istinad edilən "Betanie" festivalı mövcuddur.
Lug - bu tanrıya çox geniş ərazidə sitayiş olunur. Sapand və nizə ilə təsvir olunur. Roma mifologiyasında Merkuri ilə oxşardır. Arvadı Maria və Rosemaritadır. İndi onun adına istinad edilən "Lughnasa" adlı festival var
Digər tanrılar
4 əsas tanrıdan başqa keltlərin sitayiş etdikləru digər tanrıların yalnızca adı bilinməktədir. Bunlardan Dagda’nın qızı Brigit, təbiət tanrıçaları Tailtiu və Macha və at ilahə olaraq bilinən Epona var. Cu, Roi və dəmirçilik tanrısı Golbniunun da yalnız adları bilinməktədir.
Bəzi kelt kultları və inancları
İlk keltlər bəzi ağacların müqəddəs olduğuna inanırdı. Ağacların kelt dinindəki əhəmiyyəti Ebruonian qəbiləsinin adından görülür. Bu ad qaraçöhrə ilə bağlıdır. Eyni zamanda İrlandiya ərazisində yaşayan keltlərin mifologiyasında Mac Cuillin (çobanyastığı oğlu) və Mac İbar (qaraçöhrə oğlu) kimi adların mövcudluğu da bunun göstəricisidir. Romalı müəlliflər keltlərin kultlar zamanı insan qurban etdiyini söyləmişdi. Bu fikir başqa qaynaqlarda da dəstəklənsə də buna dair arxeoliji qazıntılar az saydadır. Keltlərdə döyüşçü kultu da olmuşdur. Bu kultun mərkəzində düşmənlərın kəsilmiş başları dayanır.
Keltlər ölülərini əşyalarıyla birlikdə basdırırdılar. Bu da onların axirətlə bağlı inanclarının olduğunu göstərir. Onlar dəfndən öncə ölən insanən başını kəsir, kəllə sümüyünü qırırdılar. Bu ruhun bədəndən çıxıb gəzməyinin qarşısını almaq üçün idi.
Zoomorfizm
Keltlərin ikonaları içərisində heyvan formalı fiqurlara çox rast gəlinir. Onlar tanrılarını müxtəlif zoomorfik və antropomorfik formaların birləşməsi olaraq təsvir etmişlər. Bu təsvirlər içərisində ən çox rast gəlinəni buynuzlu tanrı fiqurlarıdır.
Kelt məbədləri haqqında
Əsasən mənbələrdə keltlərin məbədlər tikmədiyi və çöldə ibadət etdikləri göstərilir. Lakin arxeoloji qazıntılar nəticəsində bunun belə olmadığı tapılmışdır. Keltlərin yaşadığı müxtəlif ərazilərdə müxtəlif tipli məbədlər aşkar olunmuşdur. Romalıların keltlər yaşayan əraziləri fəthi ilə isə kelt-roma tipli məbədlər ortaya çıxmışdır.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Keltler qedimlerde Simali Italiya Qalliya Ispaniya Britaniya Irlandiya ve Fransada Qerbi Avropa meskunlasan coxsayli tayfalar Yunanlar onlari keltler romalilar qallar sonralar Kicik Asiyaya soxulmus keltleri ise qalatlar adlandirmislar Kelt tayfalari nesli icma ile yasayirdilar Romanin Simali Italiyani Qalliyani ve Ispaniyani tutmasindan sonra bu vilayetlerin kelt ehalisi romali kockunlerle qaynayib qarisaraq muvafiq olaraq qall Roma ve qall ispan xalqlarini emele getirmisler Romalilar terefinden tutulmus Britaniyada ise Romanin tesiri zeif olmusdur Kelt mifologiyasi ve folkloruKelt mifologiyasina kelt politeizminin yeni kelt coxtanriliginin mifologiyasi da deyilir Kelt politeizmi demir dovrunde yasayan keltlerin dini idi Kelt tayfalarinda Gallar ve Iber yarimadasindaki keltler daha sonra Roma imperatorlugunun terkibine kecmis lakin oz dinlerini ve inanclarini qoruyub saxlaya bilmemisdir Xristian olmus ve dillerini de itirmisler Keltlerin mifologiyasi ile bagli gorusler gunumuze roma ve xristian menbeleri vasitesile catmisdir Lakin cox az hecmde keltlerin oz dilinde yazilmis materiallar da gunumuze gelmisdir Tarixciler qal dilindeki menbeler azliq teskil etdiyi ucun Keltlerdi oxuma yazmanin cox yayilmadigini fikirlesir Gal yazisi yunan latin ve simali italiya elifbalarinin istifade olundugu yazidir Sezar ise gallarda oxuma yazma verdislerinin oldugunu demisdir Lakin Sezar xalq kahinleri olan Druidlerin dini yazilari ayetleri yazaraq saxlamaginin qadagan oldugunu da qeyd etmisdir Keltlere dair bezi melumatlar En arxeoloji medeniyyet e e II minilliye aid Urnifield medeniyyetidir E e VI esrde Kelt diline aid numuneler Lepontik dilinin yazilaridir Kelt dili yalniz bezi yer adlarinda saxlanib E e IV esrden ise yazilari Orgham dilinde saxlanir Edebi adet eneneleri VIII esrden baslayir Cooleyin mal qarasinin basqinlari kimi rabiteli metnleri XII esre aiddir Solomon Reynax les Celtomanes adli eserinde qeyd edir ki keltler esl filosoflardir ve onlarin nezeriyyeleri Uels sairleri mektebinde istifade olunmusdur XVI esrden Keltler haqda melumatlar cap olunmaga baslayib Sezarin Qallar muharibesi eseri 1511 ci ilde Venesiyada cap olunub Keltlerin ozunemexsus incesenetleri olmusdur Onlaren ilk dili hesab oluna Tutonin dili alman dilinden ayrilimisdir VI ci esrde Gildas adli kesis Britaniya tarixine aid traktat yazmisdir Gildas ilk Britaniya tarixcisi hesab olunur Mabinogion Mabinogion XI XIII esrlerde nesrle yazilmis sifahi enenelere soykenen Uels nagillar toplusudur 11 anonim nagildan ibaretdir Esasen Arturun efsanelerinden behs edir Bunlar 2 elyazma seklindedir The White book of Rhydderch The Red book of Hargest Mabinogion sozunun menasi mubahiselidir Toplunun evvelindeki hekayelerin adindan goturulmusdur Kelt mifologiyasi Kelt dini ve tanrilari her qrupda her qebilede ferqlilik gosterir Roma mifologiyasinda eyni olan tanrilariyla birge 300 den cox tanri melumdur Kelt mifologiyasi 4 dovre bolunur Mifoloji dovr mifleri Irlandiyanin bir nece defe tanrilar terefinden isgalindan behs edir Fenian dovru ovculuq movzusu esasdir Bu dovrde Fion Mak ve qehremanlar qrupu Irlandiya ve Sotlandiyani qoruyurdu Altonian dovru Ulaidh tayfasinin muharibe ve qelebe hekayesinden behs edir Krallar dovru gercek krallar baresinde behs eden hekayeler yarandi Bas tanrilar Dagda bas tanridir Adinin menasi yaxsi tanri demekdir Bu herseyde yaxsi oldugu menasinda islenir Heyat yoldasi Morrigandir Morrigan bas ilahedir Ruh ilahesi de deyilir Muharibeni temsil edir Qarga quzgun kimi tesvir olunur Belemus ekincilik tanrisidir Belemusa daha cox Italiya erazisindeki keltler sitayis etmisler Indi onun adina istinad edilen Betanie festivali movcuddur Lug bu tanriya cox genis erazide sitayis olunur Sapand ve nize ile tesvir olunur Roma mifologiyasinda Merkuri ile oxsardir Arvadi Maria ve Rosemaritadir Indi onun adina istinad edilen Lughnasa adli festival var Diger tanrilar 4 esas tanridan basqa keltlerin sitayis etdikleru diger tanrilarin yalnizca adi bilinmektedir Bunlardan Dagda nin qizi Brigit tebiet tanricalari Tailtiu ve Macha ve at ilahe olaraq bilinen Epona var Cu Roi ve demircilik tanrisi Golbniunun da yalniz adlari bilinmektedir Bezi kelt kultlari ve inanclari Ilk keltler bezi agaclarin muqeddes olduguna inanirdi Agaclarin kelt dinindeki ehemiyyeti Ebruonian qebilesinin adindan gorulur Bu ad qaracohre ile baglidir Eyni zamanda Irlandiya erazisinde yasayan keltlerin mifologiyasinda Mac Cuillin cobanyastigi oglu ve Mac Ibar qaracohre oglu kimi adlarin movcudlugu da bunun gostericisidir Romali muellifler keltlerin kultlar zamani insan qurban etdiyini soylemisdi Bu fikir basqa qaynaqlarda da desteklense de buna dair arxeoliji qazintilar az saydadir Keltlerde doyuscu kultu da olmusdur Bu kultun merkezinde dusmenlerin kesilmis baslari dayanir Keltler olulerini esyalariyla birlikde basdirirdilar Bu da onlarin axiretle bagli inanclarinin oldugunu gosterir Onlar defnden once olen insanen basini kesir kelle sumuyunu qirirdilar Bu ruhun bedenden cixib gezmeyinin qarsisini almaq ucun idi Zoomorfizm Keltlerin ikonalari icerisinde heyvan formali fiqurlara cox rast gelinir Onlar tanrilarini muxtelif zoomorfik ve antropomorfik formalarin birlesmesi olaraq tesvir etmisler Bu tesvirler icerisinde en cox rast gelineni buynuzlu tanri fiqurlaridir Kelt mebedleri haqqinda Esasen menbelerde keltlerin mebedler tikmediyi ve colde ibadet etdikleri gosterilir Lakin arxeoloji qazintilar neticesinde bunun bele olmadigi tapilmisdir Keltlerin yasadigi muxtelif erazilerde muxtelif tipli mebedler askar olunmusdur Romalilarin keltler yasayan erazileri fethi ile ise kelt roma tipli mebedler ortaya cixmisdir Hemcinin baxKelt dilleri