Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Keçirici materiallar — kimi bərk cismlər, mayelər və qazlar keçirici materiallara aiddir. Bərk keçiricilər arasında elektrotexnikada ən çox metallar və ərintiləri tətbiq edilirlər. Xüsusi elektriki müqavimətlərinə görə "ρ" metallik keçirici materialları iki əsas qrupa bölmək olar:
- yüksək keçiricilikli metallar, hansılarda ki, normal temperatur zamanı ρ 0,05mkOm·m-dən böyük olmur və yüksək müqavimətli metallar və ərintilər, həmin şəraitdə ρ 0,3 mkOm·m-dən kiçik olmayanlar. Birinci qrupa aid olan keçirici materiallar əsasən dolaq və montaj naqillərinin, müxtəlif təyinatlı kabellərin, damarlarının, şinlərin və s. hazırlamaq üçün tətbiq edilirlər.
- İkinci qrupa aid olunan keçirici materiallar rezistorların, elektrik qızdırıcı cihazların, közərmə lampalarının tellərinin və s. istehsalı zamanı istifadə olunurlar.
Kriokeçiricilər və hədsiz keçirici materiallar xüsusi qrupu təşkil edirlər, hansılar ki, mütləq sıfıra yaxın temperaturlar zamanı heçə bərabər kiçik xüsusi elektrik müqavimətinə malikdirlər. Maye keçiricilərə, bir qayda olaraq, əridilmiş metallar və müxtəlif elektrolitlər aiddirlər. Metalların əksəriyyəti kifayət qədər yüksək ərimə temperaturuna malikdirlər və buna görə də yüksək temperaturlarda maye keçiricilərdirlər. Metallar arasında yalnız, ərimə temperaturu - 39 °C ətrafında olan civə, normal temperaturda maye keçirici kimi istifadə oluna bilər.
Metalların həm bərk, həm də maye hallarında elektrik keçiriciliyinin mexanizmi sərbəst elektronların elektrik sahəsinin təsiri altında istiqamətlənmiş hərəkəti ilə yarandığı ilə əlaqədar olduğundan, onları elektron keçiricilikli keçiricilər və ya birinci növ keçiricilər adlandırmaq qəbul olunmuşdur. İkinci növ keçiricilərdə və ya elektrolitlərdə, hansıları ki, o cümlədən həm sulu, turşulu, qələvi və duz məhlulları aiddirlər, cərəyanın keçməsi elektrik yükləri ilə birlikdə Faradey qanunlarına uyğun olaraq, maddənin ionlarının yerdəyişməsi ilə əlaqədardır. Bu zaman elektrolitin tərkibi tədricən dəyişir və elektrodlarda elektroliz məhsulları ayrılırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, ion kristalları ərinmiş vəziyyətdə həmçinin ikinci növ keçiricilərdir. Bütün qazlar və buxarlar, o cümlədən metalların buxarı da, elektrik sahəsinin gərginliyinin aşağı qiymətləri zamanı keçirici ola bilmirlər. Elektrik sahəsinin gərginliyi, zərbə və fotoionlaşmanın başlanğıcını yaradan, müəyyən kritik qiymətə çatan zaman, qaz elektron və ion elektrik keçiricilikli keçiriciyə çevrilir. Əgər qaz güclü ionlaşarsa, onda vahid həcmdəki mənfi yüklü elektronların sayının müsbət yüklü ionların sayına bərabər olan zaman maddənin xüsusi vəziyyəti nəzərə çarpır ki, bu da plazma adı almışdır.
Keçirici materialların elektrik xarakteristikalarına aid etmək olar: xüsusi keçiriciliyi σ və ya onun tərs qiyməti – xüsusi müqaviməti ρ; kontakt potensiallar fərqini və termo elektrik hərəkət qüvvəsi (termo EHQ); elektronların metaldan çıxma işini.
Təsnifatı və onların əsas xüsusiyyətləri
Elektrik cərəyanının keçiricisi kimi həm bərk cisimlər, həm də mayelər istifadə oluna bilərlər, lakin uyğun şəraitdə həm də qazlar. Elektrotexnikada tətbiq edilən praktiki vacib bərk keçirici materiallar metallar və onların ərintiləridir (xəlitələridir). Metallik keçirici materiallardan xüsusi müqaviməti ρ=0,5∙10-8 Om∙m-dən böyük olmayan yüksək keçiricikli metallar və xüsusi müqaviməti ρ=0,3∙10-7 Om∙m-dən az olmayan yüksək müqavimətli ərintilər seçilə bilərlər. Yüksək keçirici metallar naqillər, kabellərin cərəyan keçirən damarları, elektrik maşınlarının və transformatorların dolaqları və s. üçün istifadə edilirlər. Yüksək müqavimətli metallar və ərintilər rezistorların, elektrik qızdırıcı cihazların, közərmə lampalarının telinin və d.d. hazırlanması üçün tətbiq edilirlər. Maye keçiricilərə ərinmiş metallar və müxtəlif elektrolitlər aiddirlər. Əksər metallar üçün ərimə temperaturu yüksəkdir (ərimə temperaturu 28...30000C hüdudunda dəyişir). Yalnız ərimə temperaturu - 390C olan civə normal temperaturda maye metallik keçirici kimi istifadə oluna bilər. Digər metallar maye keçirici kimi yüksək temperaturlarda da bilərlər. Son zamanlar hədsizkeçirici və hiperkeçirici materiallar xüsusi marağa səbəbdirlər. Aşağı temperaturlarda çox kiçik xüsusi müqavimətə sahibdirlər, lakin bu materiallar gələcəyindir.
Yüksək keçiricikli materiallar
Yüksək keçiricikli materiallara qoyulan tələblər bunlardır:
- mümkün qədər böyük keçiricilik;
- xüsusi müqavimətin mümkün qədər kiçik temperatur əmsalı;
- kifayət qədər yüksək mexaniki möhkəmlik;
- kiçik və mürəkkəb en kəsikli naqillərin hazırlanması üçün yayma, sürüyüb çəkmə ilə emal olunma xüsusiyyəti;
- yaxşı qaynaq və lehimlənmə xüsusiyyəti;
- kifayət qədər korroziyaya davamlılıq.
Elektrotexnikada geniş istifadə olunan yüksək keçiricikli materiallar mis və alüminiumdur.
Mis
İki markada MO və MГ buraxılırlar. Birinci ( MO ) yaxşı xüsusiyyətlərə malikdir və ondan çox nazik sim almaq mümkündür. Soyuq dartma zamanı sərt mis MT alırlar, hansı ki, dartılmaya qarşı yüksək bərklik həddi var, əyilməyə qarşı sərtliyə və elastikliyə malikdir. əgər mis yandırmaya (bişməyə) məruz qoyulsa (bir-neçə yüz dərəcəyə qədər qızdırılsa), onda yumşaq mis MM alınar.
Sərt misi xüsusən yüksək mexaniki möhkəmlik, sərtlik və yeyilməyə müqavimət tələb olunan yerlərdə (kontakt naqilləri üçün, paylayıcı qurğuların şinləri üçün, elektrik maşınlarının kollektor lövhələri üçün və s.) istifadə edirlər.
Yumşaq misi dairəvi və düzbucaqlı en kəsikli naqillər şəklində kabellərdə və dolaq naqillərində tətbiq edirlər, ona görə ki, burada elastiklik və plastiklik vacibdir. Mis baha və az tapılan materialdır, ona görə də qənaətlə sərf olunmalıdır.
Alüminium
Misdən sonra ikinci keçirici materialdır. Bu yüngül metalların vacib təmsilçisidir. Alüminium misə nisbətən təqribən 3,5 dəfə yüngüldür. Elektrotexnikada AL markalı, tərkibində olan qarışıq 0,5%-dən çox olmayan alüminium tətbiq edirlər. Bundan daha təmiz olan ABOO markalı alüminium folqa, elektrodlar və elektrolitik kondensatorların gövdəsinin hazırlanması üçün tətbiq edilir. Alüminium məftil yandırılmış sərt AT, yandırılmış yumşaq AM, yarım sərt AПТ və sərt yüksək möhkəmlikli АТЛ markalarına bölünürlər. Naqillərin və kabellərin hazırlanması üçün AE markalı alüminium istifadə edirlər. Necə ki, alüminium misdən 3,5 dəfə yüngüldür, ona görə də onu kran elektrik avadanlığında, təyyarələrin elektrik avadanlığında geniş tətbiq edirlər. Yumşaq alüminiumu transformatorların dolaqlarının, quraşdırma naqillərinin hazırlanmasında geniş istifadə edirlər. Sərt alüminiumu paylayıcı qurğuların şinlərinin və elektrik veriliş xətlərinin hazırlanması üçün tətbiq edirlər. Elektrotexnika sənayesində alüminiumu asinxron elektrik mühərriklərinin qısa qapanmış rotorunu tökmək üçün istifadə edirlər.
Tunc
Misin qalayla, silisiumla, fosforla, beriliumla, xromla, maqneziumla və kadmiumla ərintisidir. Misə nisbətən tunc daha yüksək mexaniki xüsusiyyətlərə malikdir. Tuncun dağılmaya qarşı möhkəmliyi 800…1200 MПa-a çatır, misdə isə bu 260...390 MПа-dır. Tuncu cərəyan keçirən yayların, kollektor lövhələrinin, kontakt naqillərinin və s. hazirlanmasi üçün istifadə edirlər.
Latun (Bürünc)
Misə nisbətən yüksək mexaniki möhkəmlikdə kifayət qədər plastikdir. Buna görə də ondan müxtəlif cərəyan keçirən detallar – fasonlu boltlar, qaykalar ştamplayırlar. Latunun elektrik keçiriciliyi misə nisbətən 4 dəfə aşağıdır, lakin latun 2 dəfədən çox misə nisbətən möhkəmdir və plastikdir.
Polad
Ən ucuz və tez tapılan, eyni zamanda yüksək mexaniki möhkəmliyə malik metal kimi, keçirici material kimi istifadə edilmək üçün böyük maraq doğurur. Lakin hətta təmiz dəmir mis və alüminiumla müqayisədə nisbətən daha yüksək xüsusi müqavimətə ρ malikdir ( 0,1mkOm∙m sırasında); polad üçün ρ-nun qiyməti, d.d. karbon və başqa elementlərdən ibarət aşqarlı dəmirinki daha yüksəkdir.
Dəyişən cərəyan işləyən zaman poladda ferromaqnit materiallarda olduğu kimi səth effekti özünü qabarıq göstərir, buna görə də elektrotexnikanın məlum qanunlarına uyğun olaraq polad naqillərin dəyişən cərəyana görə aktiv müqaviməti, sabit cərəyana nisbətən yüksək olur. Bundan başqa, dəyişən cərəyanda polad naqillərdə histerezisə güc itkiləri yaranır. Keçirici material kimi adətən tərkibində 0,10...0,15% karbon olan yumşaq polad tətbiq edilir. Onların dartılmaya qarşı möhkəmlik həddi σp = 700...750 MPa, qırılma zamanı nisbi uzanması və xüsusi keçiriciliyi γ, mislə müqayisədə 6...7 dəfə aşağıdır. Belə poladı çox da olmayan güclərin ötürülməsi zamanı hava veriliş xətlərinin naqillərinin materialı kimi istifadə edirlər . Belə hallarda poladın tətbiqi kifayət qədər səmərəli ola bilər, belə ki, cərəyanın kiçik qiymətində naqilin en kəsiyini elektrik müqavimətinə görə deyil, mexaniki möhkəmliyə görə seçirlər.
Keçirici material kimi polad həm də şin, tramvayların, elektrik dəmir yolların relsləri ( metronun “üçüncü relsini” qoşmaqla ) və s. Şəklində istifadə edilir. Hava elektrik veriliş xətlərinin polad-alüminium məftillərinin nüvəsi üçün, xarakteristikaları σp = 1200...1500 MPa və olan, xüsusi bərk polad məftil tətbiq edilir. Adi polad korroziyaya qarşı az davamlıdır: hətta normal temperaturda, xüsusən də yüksək nəmlik şəraitində, o tez paslanır; yüksək temperaturda korroziyanın sürəti kəskin artır. Ona görə də polad məftillərin səthi daha dayanıqlı material qatı ilə mühafizə olunmalıdır. Adətən bunun üçün sink örtüyünü tətbiq edirlər. Sink qatının arasıkəsilməzliyini yoxlamaq üçün məftil nümunəsini 20%-li mis kuporosu məhluluna salırlar; bu zaman çılpaq poladın sinklənməsinin defektli yerlərində qırmızı ləkə şəklində mis çökür və bu ümumi boz fonda tez gözə çarpır. Dəmir xüsusi müqavimətin yüksək temperatur əmsalına malikdir.
Bimetal
Bəzi hallarda əlvan metalların sərfini azaltmaq üçün keçirici konstruksiyalarda keçirici bimetal ( termiki bimetallarla qarışıq salmamalı ) adlanan materialların tətbiqi səmərəlidir. Bu, xaricdən mis qatı ilə örtülmüş poladdır, eyni zamanda hər iki metal bütün toxunma səthləri boyunca bir-biri ilə möhkəm birləşmişlər.
Bimetalı hazırlamaq üçün iki üsul tətbiq edirlər: isti ( polad parçasını formaya qoyurlar, polad parçası ilə forma divarı arasına isə əridilmiş mis doldururlar; soyutmadan sonra bimetallik parçanı yaymaya və dartılmaya məruz qoyurlar) və soyuq, və ya elektrolitik ( mis, mis kuporosu məhlulu vannasından buraxılan polad məftil üzərinə elektrolitik çökdürülür ). Soyuq üsul mis örtüyü qalınlığının böyük bərabərliyini təmin edir, lakin daha çox elektrik enerjisi sərfi tələb edir; ondan başqa, soyuq üsulda mis qatının poladla, isti üsulda olduğu kimi, o qədər möhkəm birləşməsini təmin etmək olmur. Bimetal eyni en kəsikli bütöv mis və bütöv polad keçiricinin xüsusiyyətləri arasındakı mexaniki və elektriki xüsusiyyətlərə malikdir: bimetalın möhkəmliyi misə nisbətən böyükdür, elektrik keçiriciliyi isə aşağıdır. Misin xarici qatda, poladın isə konstruksiyanın daxilində yerləşməsi, əksinə yox, çox vacibdir: bir tərəfdən, dəyişən cərəyanda, bütövlükdə götürüldükdə, naqilin keçiriciliyi daha yüksək olur, digər tərəfdən – mis onun altında yerləşmiş poladı korroziyadan qoruyur ( elə bu baxımdan da polad-alüminium məftillərin konstruksiyasında da polad daxildə götürülür).
Bimetallik məftil xarici diametri 1...4 mm arasında, misin miqdarı isə məftilin ümumi çəkisinin 50%-indən az olmayan çəkildə buraxılır. σp qiyməti ( məftilin tam en kəsiyi hesabı ilə ) 550...700 MPa-dan az olmamalıdır, isə 2%-dən çox olmamalıdır. Bimetallik məftilin 1 km-nin sabit cərəyana görə müqaviməti ( 200C temperaturda ) şəkil ...-də verilmişdir. Belə məftili rabitə xətləri, elektrik veriliş xətləri və s. Üçün tətbiq edirlər. Keçirici bimetallardan paylayıcı qurğular üçün şinlər, kəsici açarlar üçün zolaqlar və elektrik aparatlarının müxtəlif cərəyandaşıyıcıları hazırlanır.
Natrium
Çox perspektiv keçirici material metallik natriumdur. Natrium praktiki olaraq qeyri məhdud miqdarda ərinmiş natrium xloridin NaCl elektrolizi yolu ilə alına bilər. Natriumun xüsusiyyətlərinin digər mühüm keçirici metalların xüsusiyyətləri ilə müqayisədən görünür ki, natriumun xüsusi müqaviməti ρ təqribən 2,8 dəfə misdən və 1,7 dəfə alüminiumdan çoxdur, lakin sıxlığı hədsiz dərəcədə az olduğundan ( o sudan yüngüldür, onun sıxlığı misə nisbətən demək olar 9 dəfə azdır ) vahid uzunluq, verilmiş keçiricilikli natrium naqili ( normal temperaturda ) istənilən digər metaldan olan naqilə nisbətən xeyli yüngül olmalıdır. Amma natrium həddindən artıq kimyəvi aktivdir ( o havada oksidləşir, su ilə çox gur təsir edir ), odur ki, natrium naqili hermetik örtüklə mühafizə olunmalıdır. Örtük naqilə vacib olan mexaniki möhkəmlik verməlidir, belə ki, natrium çox yumşaqdır və dartılmaya və digər deformasiyalara qarşı çox kiçik bərklik həddinə malikdir. Hal-hazırda natrium naqillər və kabellər plastik kütlədən ( polietilen ) örtüklərdə hazırlanırlar, hansılar ki, hermetikləşdirmədən və kabelin mexaniki möhkəmliyini artırmaqdan əlavə, onun elektriki izolyasiyasını yaradır.
Yüksək keçiricilər və kriokeçiricilər
Yüksək keçiricilər
Artıq qeyd edildiyi kimi, temperatur aşağı düşəndə metalların xüsusi müqaviməti ρ azalır. Metalların ən aşağı ( kriogen ), mütləq sıfıra yaxınlaşan temperaturlardakı elektrik keçiriciliyi məsələsi xüsusi maraq doğurur. 1911-ci ildə holland alimi H.Kommerlinq Onnes aşkar etdi ki, dondurulmuş civədən hazırlanmış halqanın müqaviməti ( 4,2 K temperatura qədər soyutduqda ) sıçrayışla kəskin surətdə hədsiz dərəcədə kiçik qiymətə qədər azalır, hətta ölçülə biləcək dərəcədə olmur. Elektrik müqavimətinin bu yox olması, d.d. praktiki olaraq materialın sonsuz keçiriciliyinin meydana gəlməsi, yüksək keçiricilik adlandırılmışdır. Maddəni soyudarkən onun yüksək keçiriciliyə keçmə temperaturu isə - yüksək keçiriciliyə keçmə temperaturu Tc adlandırılmışdır. Olduqca yüksək keçiriciliyə keçid vəziyyəti dönərlik təşkil edir: temperatura Tc qiymətinə qədər yüksəltdikdə olduqca yüksək keçiricilik dağılır və material normal vəziyyətə keçərək xüsusi keçiriciliyin γ son qiymətini alır. Sonralar aşkar olundu ki, civədən başqa bir çox başqa materiallar və hətta yalnız təmiz metallar deyil, həm də müxtəlif ərintilər və kimyəvi birləşmələrdə, kifayət qədər aşağı temperatura qədər soyutduqda olduqca yüksək keçiricilik vəziyyətinə keçə bilirlər. Belə materiallar ümumi ən yüksək keçiricilər adını almışlar. Hal – hazırda artıq 27 sadə yüksək keçiricilər (təmiz metallar) və mindən çox mürəkkəb yüksək keçiricilər ( ərintilər və birləşmələr) məlumdur. Eyni zamanda bəzi maddələr, o cümlədən gümüş və mis kimi ən yaxşı keçirici materiallar sayılanları hal-hazırda müyəssər olunan ( çatıla bilən ) ən aşağı temperaturlarda ( mində birlərlə kelvinə qədər; termodinamikanın üçüncü qanununa görə mütləq sıfır temperaturu prinsipcə çatılmazdır ) ən yüksək keçirici vəziyyətinə çevirmək mümkün olmamışdır. Qeyd etmək maraqlıdır ki, ən yüksək keçirici yalnız ən yüksək keçiriciliyə malik olan birləşmələr və metal ərintiləri deyil, həm də belə element və birləşmələrin ən yüksək keçiriciliyə malik olmayanlarla birləşmələri və hətta molekulunun tərkibində ən yüksək keçirici olmayan elementin atomu daxil olan birləşmələr də ən yüksək keçirici olur. Dərin soyutma zamanı artıq qeyd edildiyi kimi, ən yüksək keçiriciliyə malik civə nümunəsinin və ən yüksək keçirici maddələrə aid olmayan platin nümunəsinin müqavimətlərinin dəyişməsi göstərilmişdir ( absis oxu boyunca kelvinlə mütləq temperatur, ordinat oxu üzrə isə nümunənin verilmiş temperaturdakı müqavimətinin RT mütləq temperaturdakı müqavimətinə R273 nisbəti verilmişdir, T = 273K = 0 °C).
Bu hadisədə enerji yalnız Tc temperaturunu yaratmaq üçün sərf olunacaqdır. Bu cür ən yüksək keçiricilikli kontur ətraf mühitdə sabit maqnitdəkinə münasib (uyğun) maqnit sahəsi yaradır. Buna görə elektrik cərəyanı axan ən yüksək keçiricilikli solinoid özünü ən yüksək keçiricilikli cərəyan mənbəyindən qida tələb etməyən, elektromaqnit kimi göstərməlidir. Lakin praktiki əhəmiyyətli ən yüksək keçiricilikli elektromaqnit düzəltməyin ilkin cəhtləri müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdır. 1933-cü ildə alman fizikləri V.Maysner və R.Oksenfeld ikinci fundamental bir kəşf etdilər. Onlar aşkar etdilər ki, ən yüksək keçiricilər ən yüksək keçirici halına keçən zaman ideal diamaqnetiklərə çevrilirlər, d.d. onların maqnit nüfuzluluğu sıçrayışla μ ≈ 1-dən μ ≈ 0-a qədər düşür. Buna görə də xarici maqnit sahəsi ən yüksək keçirici cismə daxil olmur; əgər ki, cismin ən yüksək keçirici vəziyyətinə keçməsi maqnit sahəsində baş verərsə, onda sahə ən yüksək keçiricidən “atılır”. Keçən əsrin 50-ci illərində bəzi ən yüksək keçiricilər kəşf edildi ki, bunlar da özlüyündə ərintilərdən və ya kimyəvi birləşmələrdən ibarətdirlər. Bərk ən yüksək keçiricilər bir sıra xüsusiyyətlərə malikdirlər: soyutma zamanı ən yüksək keçiriclik vəziyyətinə keçid, yumşaq ən yüksək keçiricilərdəki kimi, birdən-birə baş vermir, müəyyən temperatur intervalı ərzində baş verir; bəzi ən yüksək keçiricilərdə həmçinin ən yüksək keçiricilik və normal arasında aralıq vəziyyət nəzərə çarpa bilər; Maysner-Oksenfeld-Arkadyev effekti onlarda tam əks olunmur və onlardan dəyişən cərəyan buraxan zaman enerji dağılması tendensiyası nəzərə çarpır; onların ən yüksək keçiricilik xüsusiyyəti yüksək dərəcədə hazırlanmanın texnoloji rejimindən və s. asılıdır. Maysner-Oksenfeld-Arkadyev effekti texnikanın müəyyən sahələrində, o cümlədən yüksək sürətli dəmir yolu nəqliyyatında vaqonların yumşaq asqıları üçün və s. geniş tətbiq olunmağa başlamışdır.
Kriokeçiricilər
Müasir elektrotexnikada ən yüksək keçiricilik hadisəsi ilə yanaşı kriokeçiricilik hadisəsi də ən geniş halda istifadə edilir. Bu hadisə bəzi metalların kriogen temperaturlarda çox kiçik xüsusi müqavimətə çatmasıdır. Kriogen temperatur isə ən yüksək keçiriciliyə keçid temperaturuna nisbətən daha yüksək temperaturdur. Kriogen temperatur şəraitində keçirici kimi tətbiq etmək üçün istifadə olunan, xüsusi keyfiyyət və xüsusiyyətlərə malik olan materiallar kriokeçiricilər və ya hiperkeçiricilər adlanırlar.
Həmçinin bax
İstinadlar
- (PDF). 2022-01-20 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-14. (#invalid_param_val)
- Fink and Beaty, Standard Handbook for Electrical Engineers 11th Edition, pages 17–19
- . Copper Development Association (U.K.). 2013-07-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-01.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kecirici materiallar kimi berk cismler mayeler ve qazlar kecirici materiallara aiddir Berk keciriciler arasinda elektrotexnikada en cox metallar ve erintileri tetbiq edilirler Xususi elektriki muqavimetlerine gore r metallik kecirici materiallari iki esas qrupa bolmek olar yuksek keciricilikli metallar hansilarda ki normal temperatur zamani r 0 05mkOm m den boyuk olmur ve yuksek muqavimetli metallar ve erintiler hemin seraitde r 0 3 mkOm m den kicik olmayanlar Birinci qrupa aid olan kecirici materiallar esasen dolaq ve montaj naqillerinin muxtelif teyinatli kabellerin damarlarinin sinlerin ve s hazirlamaq ucun tetbiq edilirler Ikinci qrupa aid olunan kecirici materiallar rezistorlarin elektrik qizdirici cihazlarin kozerme lampalarinin tellerinin ve s istehsali zamani istifade olunurlar Yerustu keciriciler elektrik enerjisini istehsal stansiyalarindan musterilere oturur Kriokeciriciler ve hedsiz kecirici materiallar xususi qrupu teskil edirler hansilar ki mutleq sifira yaxin temperaturlar zamani hece beraber kicik xususi elektrik muqavimetine malikdirler Maye keciricilere bir qayda olaraq eridilmis metallar ve muxtelif elektrolitler aiddirler Metallarin ekseriyyeti kifayet qeder yuksek erime temperaturuna malikdirler ve buna gore de yuksek temperaturlarda maye keciricilerdirler Metallar arasinda yalniz erime temperaturu 39 C etrafinda olan cive normal temperaturda maye kecirici kimi istifade oluna biler Metallik keciricinin qurulus sxemi Metallarin hem berk hem de maye hallarinda elektrik keciriciliyinin mexanizmi serbest elektronlarin elektrik sahesinin tesiri altinda istiqametlenmis hereketi ile yarandigi ile elaqedar oldugundan onlari elektron keciricilikli keciriciler ve ya birinci nov keciriciler adlandirmaq qebul olunmusdur Ikinci nov keciricilerde ve ya elektrolitlerde hansilari ki o cumleden hem sulu tursulu qelevi ve duz mehlullari aiddirler cereyanin kecmesi elektrik yukleri ile birlikde Faradey qanunlarina uygun olaraq maddenin ionlarinin yerdeyismesi ile elaqedardir Bu zaman elektrolitin terkibi tedricen deyisir ve elektrodlarda elektroliz mehsullari ayrilirlar Qeyd etmek lazimdir ki ion kristallari erinmis veziyyetde hemcinin ikinci nov keciricilerdir Butun qazlar ve buxarlar o cumleden metallarin buxari da elektrik sahesinin gerginliyinin asagi qiymetleri zamani kecirici ola bilmirler Elektrik sahesinin gerginliyi zerbe ve fotoionlasmanin baslangicini yaradan mueyyen kritik qiymete catan zaman qaz elektron ve ion elektrik keciricilikli keciriciye cevrilir Eger qaz guclu ionlasarsa onda vahid hecmdeki menfi yuklu elektronlarin sayinin musbet yuklu ionlarin sayina beraber olan zaman maddenin xususi veziyyeti nezere carpir ki bu da plazma adi almisdir Kecirici materiallarin elektrik xarakteristikalarina aid etmek olar xususi keciriciliyi s ve ya onun ters qiymeti xususi muqavimeti r kontakt potensiallar ferqini ve termo elektrik hereket quvvesi termo EHQ elektronlarin metaldan cixma isini Tesnifati ve onlarin esas xususiyyetleriElektrik cereyaninin keciricisi kimi hem berk cisimler hem de mayeler istifade oluna bilerler lakin uygun seraitde hem de qazlar Elektrotexnikada tetbiq edilen praktiki vacib berk kecirici materiallar metallar ve onlarin erintileridir xeliteleridir Metallik kecirici materiallardan xususi muqavimeti r 0 5 10 8 Om m den boyuk olmayan yuksek keciricikli metallar ve xususi muqavimeti r 0 3 10 7 Om m den az olmayan yuksek muqavimetli erintiler secile bilerler Yuksek kecirici metallar naqiller kabellerin cereyan keciren damarlari elektrik masinlarinin ve transformatorlarin dolaqlari ve s ucun istifade edilirler Yuksek muqavimetli metallar ve erintiler rezistorlarin elektrik qizdirici cihazlarin kozerme lampalarinin telinin ve d d hazirlanmasi ucun tetbiq edilirler Maye keciricilere erinmis metallar ve muxtelif elektrolitler aiddirler Ekser metallar ucun erime temperaturu yuksekdir erime temperaturu 28 30000C hududunda deyisir Yalniz erime temperaturu 390C olan cive normal temperaturda maye metallik kecirici kimi istifade oluna biler Diger metallar maye kecirici kimi yuksek temperaturlarda da bilerler Son zamanlar hedsizkecirici ve hiperkecirici materiallar xususi maraga sebebdirler Asagi temperaturlarda cox kicik xususi muqavimete sahibdirler lakin bu materiallar geleceyindir Yuksek keciricikli materiallarYuksek keciricikli materiallara qoyulan telebler bunlardir mumkun qeder boyuk keciricilik xususi muqavimetin mumkun qeder kicik temperatur emsali kifayet qeder yuksek mexaniki mohkemlik kicik ve murekkeb en kesikli naqillerin hazirlanmasi ucun yayma suruyub cekme ile emal olunma xususiyyeti yaxsi qaynaq ve lehimlenme xususiyyeti kifayet qeder korroziyaya davamliliq Elektrotexnikada genis istifade olunan yuksek keciricikli materiallar mis ve aluminiumdur Mis Esas meqale Mis Iki markada MO ve MG buraxilirlar Birinci MO yaxsi xususiyyetlere malikdir ve ondan cox nazik sim almaq mumkundur Soyuq dartma zamani sert mis MT alirlar hansi ki dartilmaya qarsi yuksek berklik heddi var eyilmeye qarsi sertliye ve elastikliye malikdir eger mis yandirmaya bismeye meruz qoyulsa bir nece yuz dereceye qeder qizdirilsa onda yumsaq mis MM alinar Sert misi xususen yuksek mexaniki mohkemlik sertlik ve yeyilmeye muqavimet teleb olunan yerlerde kontakt naqilleri ucun paylayici qurgularin sinleri ucun elektrik masinlarinin kollektor lovheleri ucun ve s istifade edirler Yumsaq misi dairevi ve duzbucaqli en kesikli naqiller seklinde kabellerde ve dolaq naqillerinde tetbiq edirler ona gore ki burada elastiklik ve plastiklik vacibdir Mis baha ve az tapilan materialdir ona gore de qenaetle serf olunmalidir Aluminium Esas meqale Aluminium Misden sonra ikinci kecirici materialdir Bu yungul metallarin vacib temsilcisidir Aluminium mise nisbeten teqriben 3 5 defe yunguldur Elektrotexnikada AL markali terkibinde olan qarisiq 0 5 den cox olmayan aluminium tetbiq edirler Bundan daha temiz olan ABOO markali aluminium folqa elektrodlar ve elektrolitik kondensatorlarin govdesinin hazirlanmasi ucun tetbiq edilir Aluminium meftil yandirilmis sert AT yandirilmis yumsaq AM yarim sert APT ve sert yuksek mohkemlikli ATL markalarina bolunurler Naqillerin ve kabellerin hazirlanmasi ucun AE markali aluminium istifade edirler Nece ki aluminium misden 3 5 defe yunguldur ona gore de onu kran elektrik avadanliginda teyyarelerin elektrik avadanliginda genis tetbiq edirler Yumsaq aluminiumu transformatorlarin dolaqlarinin qurasdirma naqillerinin hazirlanmasinda genis istifade edirler Sert aluminiumu paylayici qurgularin sinlerinin ve elektrik verilis xetlerinin hazirlanmasi ucun tetbiq edirler Elektrotexnika senayesinde aluminiumu asinxron elektrik muherriklerinin qisa qapanmis rotorunu tokmek ucun istifade edirler Tunc Esas meqale Tunc Misin qalayla silisiumla fosforla beriliumla xromla maqneziumla ve kadmiumla erintisidir Mise nisbeten tunc daha yuksek mexaniki xususiyyetlere malikdir Tuncun dagilmaya qarsi mohkemliyi 800 1200 MPa a catir misde ise bu 260 390 MPa dir Tuncu cereyan keciren yaylarin kollektor lovhelerinin kontakt naqillerinin ve s hazirlanmasi ucun istifade edirler Latun Burunc Esas meqale Burunc Mise nisbeten yuksek mexaniki mohkemlikde kifayet qeder plastikdir Buna gore de ondan muxtelif cereyan keciren detallar fasonlu boltlar qaykalar stamplayirlar Latunun elektrik keciriciliyi mise nisbeten 4 defe asagidir lakin latun 2 defeden cox mise nisbeten mohkemdir ve plastikdir Polad Esas meqale Polad En ucuz ve tez tapilan eyni zamanda yuksek mexaniki mohkemliye malik metal kimi kecirici material kimi istifade edilmek ucun boyuk maraq dogurur Lakin hetta temiz demir mis ve aluminiumla muqayisede nisbeten daha yuksek xususi muqavimete r malikdir 0 1mkOm m sirasinda polad ucun r nun qiymeti d d karbon ve basqa elementlerden ibaret asqarli demirinki daha yuksekdir Deyisen cereyan isleyen zaman poladda ferromaqnit materiallarda oldugu kimi seth effekti ozunu qabariq gosterir buna gore de elektrotexnikanin melum qanunlarina uygun olaraq polad naqillerin deyisen cereyana gore aktiv muqavimeti sabit cereyana nisbeten yuksek olur Bundan basqa deyisen cereyanda polad naqillerde histerezise guc itkileri yaranir Kecirici material kimi adeten terkibinde 0 10 0 15 karbon olan yumsaq polad tetbiq edilir Onlarin dartilmaya qarsi mohkemlik heddi sp 700 750 MPa qirilma zamani nisbi uzanmasi ve xususi keciriciliyi g misle muqayisede 6 7 defe asagidir Bele poladi cox da olmayan guclerin oturulmesi zamani hava verilis xetlerinin naqillerinin materiali kimi istifade edirler Bele hallarda poladin tetbiqi kifayet qeder semereli ola biler bele ki cereyanin kicik qiymetinde naqilin en kesiyini elektrik muqavimetine gore deyil mexaniki mohkemliye gore secirler Kecirici material kimi polad hem de sin tramvaylarin elektrik demir yollarin relsleri metronun ucuncu relsini qosmaqla ve s Seklinde istifade edilir Hava elektrik verilis xetlerinin polad aluminium meftillerinin nuvesi ucun xarakteristikalari sp 1200 1500 MPa ve olan xususi berk polad meftil tetbiq edilir Adi polad korroziyaya qarsi az davamlidir hetta normal temperaturda xususen de yuksek nemlik seraitinde o tez paslanir yuksek temperaturda korroziyanin sureti keskin artir Ona gore de polad meftillerin sethi daha dayaniqli material qati ile muhafize olunmalidir Adeten bunun ucun sink ortuyunu tetbiq edirler Sink qatinin arasikesilmezliyini yoxlamaq ucun meftil numunesini 20 li mis kuporosu mehluluna salirlar bu zaman cilpaq poladin sinklenmesinin defektli yerlerinde qirmizi leke seklinde mis cokur ve bu umumi boz fonda tez goze carpir Demir xususi muqavimetin yuksek temperatur emsalina malikdir Bimetal Esas meqale Bimetal1 km uzunlugunda polad mis bimetallik naqilin muqavimetinin onun xarici diametrinden asililigi Bezi hallarda elvan metallarin serfini azaltmaq ucun kecirici konstruksiyalarda kecirici bimetal termiki bimetallarla qarisiq salmamali adlanan materiallarin tetbiqi semerelidir Bu xaricden mis qati ile ortulmus poladdir eyni zamanda her iki metal butun toxunma sethleri boyunca bir biri ile mohkem birlesmisler Bimetali hazirlamaq ucun iki usul tetbiq edirler isti polad parcasini formaya qoyurlar polad parcasi ile forma divari arasina ise eridilmis mis doldururlar soyutmadan sonra bimetallik parcani yaymaya ve dartilmaya meruz qoyurlar ve soyuq ve ya elektrolitik mis mis kuporosu mehlulu vannasindan buraxilan polad meftil uzerine elektrolitik cokdurulur Soyuq usul mis ortuyu qalinliginin boyuk beraberliyini temin edir lakin daha cox elektrik enerjisi serfi teleb edir ondan basqa soyuq usulda mis qatinin poladla isti usulda oldugu kimi o qeder mohkem birlesmesini temin etmek olmur Bimetal eyni en kesikli butov mis ve butov polad keciricinin xususiyyetleri arasindaki mexaniki ve elektriki xususiyyetlere malikdir bimetalin mohkemliyi mise nisbeten boyukdur elektrik keciriciliyi ise asagidir Misin xarici qatda poladin ise konstruksiyanin daxilinde yerlesmesi eksine yox cox vacibdir bir terefden deyisen cereyanda butovlukde goturuldukde naqilin keciriciliyi daha yuksek olur diger terefden mis onun altinda yerlesmis poladi korroziyadan qoruyur ele bu baximdan da polad aluminium meftillerin konstruksiyasinda da polad daxilde goturulur Bimetallik meftil xarici diametri 1 4 mm arasinda misin miqdari ise meftilin umumi cekisinin 50 inden az olmayan cekilde buraxilir sp qiymeti meftilin tam en kesiyi hesabi ile 550 700 MPa dan az olmamalidir ise 2 den cox olmamalidir Bimetallik meftilin 1 km nin sabit cereyana gore muqavimeti 200C temperaturda sekil de verilmisdir Bele meftili rabite xetleri elektrik verilis xetleri ve s Ucun tetbiq edirler Kecirici bimetallardan paylayici qurgular ucun sinler kesici acarlar ucun zolaqlar ve elektrik aparatlarinin muxtelif cereyandasiyicilari hazirlanir Natrium Esas meqale Natrium Cox perspektiv kecirici material metallik natriumdur Natrium praktiki olaraq qeyri mehdud miqdarda erinmis natrium xloridin NaCl elektrolizi yolu ile alina biler Natriumun xususiyyetlerinin diger muhum kecirici metallarin xususiyyetleri ile muqayiseden gorunur ki natriumun xususi muqavimeti r teqriben 2 8 defe misden ve 1 7 defe aluminiumdan coxdur lakin sixligi hedsiz derecede az oldugundan o sudan yunguldur onun sixligi mise nisbeten demek olar 9 defe azdir vahid uzunluq verilmis keciricilikli natrium naqili normal temperaturda istenilen diger metaldan olan naqile nisbeten xeyli yungul olmalidir Amma natrium heddinden artiq kimyevi aktivdir o havada oksidlesir su ile cox gur tesir edir odur ki natrium naqili hermetik ortukle muhafize olunmalidir Ortuk naqile vacib olan mexaniki mohkemlik vermelidir bele ki natrium cox yumsaqdir ve dartilmaya ve diger deformasiyalara qarsi cox kicik berklik heddine malikdir Hal hazirda natrium naqiller ve kabeller plastik kutleden polietilen ortuklerde hazirlanirlar hansilar ki hermetiklesdirmeden ve kabelin mexaniki mohkemliyini artirmaqdan elave onun elektriki izolyasiyasini yaradir Yuksek keciriciler ve kriokeciricilerYuksek keciriciler Artiq qeyd edildiyi kimi temperatur asagi dusende metallarin xususi muqavimeti r azalir Metallarin en asagi kriogen mutleq sifira yaxinlasan temperaturlardaki elektrik keciriciliyi meselesi xususi maraq dogurur 1911 ci ilde holland alimi H Kommerlinq Onnes askar etdi ki dondurulmus civeden hazirlanmis halqanin muqavimeti 4 2 K temperatura qeder soyutduqda sicrayisla keskin suretde hedsiz derecede kicik qiymete qeder azalir hetta olcule bilecek derecede olmur Elektrik muqavimetinin bu yox olmasi d d praktiki olaraq materialin sonsuz keciriciliyinin meydana gelmesi yuksek keciricilik adlandirilmisdir Maddeni soyudarken onun yuksek keciriciliye kecme temperaturu ise yuksek keciriciliye kecme temperaturu Tc adlandirilmisdir Olduqca yuksek keciriciliye kecid veziyyeti donerlik teskil edir temperatura Tc qiymetine qeder yukseltdikde olduqca yuksek keciricilik dagilir ve material normal veziyyete kecerek xususi keciriciliyin g son qiymetini alir Sonralar askar olundu ki civeden basqa bir cox basqa materiallar ve hetta yalniz temiz metallar deyil hem de muxtelif erintiler ve kimyevi birlesmelerde kifayet qeder asagi temperatura qeder soyutduqda olduqca yuksek keciricilik veziyyetine kece bilirler Bele materiallar umumi en yuksek keciriciler adini almislar Hal hazirda artiq 27 sade yuksek keciriciler temiz metallar ve minden cox murekkeb yuksek keciriciler erintiler ve birlesmeler melumdur Eyni zamanda bezi maddeler o cumleden gumus ve mis kimi en yaxsi kecirici materiallar sayilanlari hal hazirda muyesser olunan catila bilen en asagi temperaturlarda minde birlerle kelvine qeder termodinamikanin ucuncu qanununa gore mutleq sifir temperaturu prinsipce catilmazdir en yuksek kecirici veziyyetine cevirmek mumkun olmamisdir Qeyd etmek maraqlidir ki en yuksek kecirici yalniz en yuksek keciriciliye malik olan birlesmeler ve metal erintileri deyil hem de bele element ve birlesmelerin en yuksek keciriciliye malik olmayanlarla birlesmeleri ve hetta molekulunun terkibinde en yuksek kecirici olmayan elementin atomu daxil olan birlesmeler de en yuksek kecirici olur Derin soyutma zamani artiq qeyd edildiyi kimi en yuksek keciriciliye malik cive numunesinin ve en yuksek kecirici maddelere aid olmayan platin numunesinin muqavimetlerinin deyismesi gosterilmisdir absis oxu boyunca kelvinle mutleq temperatur ordinat oxu uzre ise numunenin verilmis temperaturdaki muqavimetinin RT mutleq temperaturdaki muqavimetine R273 nisbeti verilmisdir T 273K 0 C Derin soyutma zamani cive ve platin numunelerinin muqavimetlerinin deyismesi Bu hadisede enerji yalniz Tc temperaturunu yaratmaq ucun serf olunacaqdir Bu cur en yuksek keciricilikli kontur etraf muhitde sabit maqnitdekine munasib uygun maqnit sahesi yaradir Buna gore elektrik cereyani axan en yuksek keciricilikli solinoid ozunu en yuksek keciricilikli cereyan menbeyinden qida teleb etmeyen elektromaqnit kimi gostermelidir Lakin praktiki ehemiyyetli en yuksek keciricilikli elektromaqnit duzeltmeyin ilkin cehtleri muveffeqiyyetsizliye ugramisdir 1933 cu ilde alman fizikleri V Maysner ve R Oksenfeld ikinci fundamental bir kesf etdiler Onlar askar etdiler ki en yuksek keciriciler en yuksek kecirici halina kecen zaman ideal diamaqnetiklere cevrilirler d d onlarin maqnit nufuzlulugu sicrayisla m 1 den m 0 a qeder dusur Buna gore de xarici maqnit sahesi en yuksek kecirici cisme daxil olmur eger ki cismin en yuksek kecirici veziyyetine kecmesi maqnit sahesinde bas vererse onda sahe en yuksek keciriciden atilir Kecen esrin 50 ci illerinde bezi en yuksek keciriciler kesf edildi ki bunlar da ozluyunde erintilerden ve ya kimyevi birlesmelerden ibaretdirler Berk en yuksek keciriciler bir sira xususiyyetlere malikdirler soyutma zamani en yuksek keciriclik veziyyetine kecid yumsaq en yuksek keciricilerdeki kimi birden bire bas vermir mueyyen temperatur intervali erzinde bas verir bezi en yuksek keciricilerde hemcinin en yuksek keciricilik ve normal arasinda araliq veziyyet nezere carpa biler Maysner Oksenfeld Arkadyev effekti onlarda tam eks olunmur ve onlardan deyisen cereyan buraxan zaman enerji dagilmasi tendensiyasi nezere carpir onlarin en yuksek keciricilik xususiyyeti yuksek derecede hazirlanmanin texnoloji rejiminden ve s asilidir Maysner Oksenfeld Arkadyev effekti texnikanin mueyyen sahelerinde o cumleden yuksek suretli demir yolu neqliyyatinda vaqonlarin yumsaq asqilari ucun ve s genis tetbiq olunmaga baslamisdir Kriokeciriciler Muasir elektrotexnikada en yuksek keciricilik hadisesi ile yanasi kriokeciricilik hadisesi de en genis halda istifade edilir Bu hadise bezi metallarin kriogen temperaturlarda cox kicik xususi muqavimete catmasidir Kriogen temperatur ise en yuksek keciriciliye kecid temperaturuna nisbeten daha yuksek temperaturdur Kriogen temperatur seraitinde kecirici kimi tetbiq etmek ucun istifade olunan xususi keyfiyyet ve xususiyyetlere malik olan materiallar kriokeciriciler ve ya hiperkeciriciler adlanirlar Hemcinin baxYarimkeciriciler DielektriklerIstinadlar PDF 2022 01 20 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 01 14 invalid param val Fink and Beaty Standard Handbook for Electrical Engineers 11th Edition pages 17 19 Copper Development Association U K 2013 07 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 06 01