Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi Sibir porsuğu (lat. Gulo gulo) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin dələlər fəsiləsinin sibir porsuğu cinsinə aid heyvan növü. Gulo cinsinin yeganə növüdür. Latın dilindən tərcümədə adı "qarınqulu" deməkdir. İki yarımnövü vardır: Gulo gulo gulo (Avrasiya) və Gulo gulo luscus (Şimali Amerika).
| Adi Sibir porsuğu | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Yarımsinif: Klad: İnfrasinif: Maqndəstə: Dəstəüstü: Klad: Qranddəstə: Mirdəstə: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Yarımdəstə: İnfradəstə: Fəsiləüstü: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Adi Sibir porsuğu | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Görünüşü
Dələlər yarımfəsiləsinin böyük bir nümayəndəsi. Dələkimilər fəsiləsində yalnız dəniz samurundan sonra ikincidir. Çəkisi 11 ilə 19 kq arasında dəyişir (digər mənbələrə görə — 9 ilə 30 kq arasında), dişilər təxminən ölçüdə 10%, çəkidə isə 30% daha kiçikdirlər. Uzunluğu 70–86 sm, quyruğun uzunluğu 18–23 sm təşkil edir. Görünüş baxımından ayı və ya porsuqa bənzəyir: bədəni çömbəl, ayaqları qısa, arxa ayaqları ön ayaqlara nisbətən daha uzundur. Bu səbəbdən Sibir porsuğu arxası yuxarı əyilmiş olur. Baş iri, sifəti uzunsov, quyruğu qısa və sıx tüklüdür. Ayaqlar qeyri-mütənasib olaraq genişdir — 10 sm enində və 9 sm uzunluqdadır, bu da Sibir porsuğunun dərin, boş qardan asanlıqla keçməsinə imkan verir. Pəncələri böyük, əyridir. Sibir porsuğu cüssəsini bütün ayalarının üstünə qoyur, bu da hərəkət əsnasında ona xas bir xüsisiyyət müəyyənləşdirir.
Dişləri güclü, kənarları itidir. Sibir porsuğunun xəzi qalın, uzun, qaba, qəhvəyi və ya qəhvəyi-qara rəngə malikdir. Heyvanın iki yarımnövü var: Şimali Amerika və Avropa.
XVI əsrdə Polşa tarixçisi Metvey Mexovski Sibir porsuğunu belə təsvir edir.
 | Litva və Moskva ətrafında hələ də olduqca acgöz və xeyrverməz bir heyvan vardır. Qütb porsuğu adı ilə tanınan bu canlı digər yerləsrdə rastlanılmır. Həcmcə bir itə, sfətdən pişiyə, bədəndən və quyruqdan tülküyə bənzəyən qara canlıdır. Cəsədlərlə qidalanır. |  |
Yayılması
Sibir porsuğu tayqa, meşə-tundra və qismən Avrasiya və Şimali Amerikanın tundrasında geniş yayılmışdır. Avropada, Skandinaviya yarımadasının şimalında, Finlandiya, Estoniya, Latviya, Litva, Rusiyada, qismən Polşa və Belarusda qorunub saxlanılmışdır.
Rusiyada onun arealının cənub sərhədi Tver, Kirov, Leninqrad və Voloqda və Perm vilayətlərinin ərazisindən keçir. Sibir porsuğu Sibirdə və Uzaq Şərqdə geniş yayılmışdır. Murmansk vilayətindəki Kola yarımadasında, Kareliya, Pskov və Novqorod vilayətlərində, Komi Respublikasında və Kamçatkada da geniş ərazidə yayılmışdır.
ABŞ ştatlarından biri olan Miçiqan "Sibir porsuğu ştatı" (ing. The Wolverine State) ləqəbini almışdır.
Həyat tərzi
Sibir porsuğu ömrünün çox hissəsini tək başına keçirir, ərazisinin sərhədlərini cinsiyyətindən fərqli olaraq fəal şəkildə qoruyur. İri ağac gövdələrinin altında, qayaların aralarındakı çatlarda və digər gözdən iraq yerlərdə yuvalayırlar. Ova günorta vaxtı çıxırlar. Digər dələkimilərdən fərqli olaraq kömçəri həyat tərzi keçirir, yemlərinin ardınca uzaq məsafələrə gedə bilirlər. Ümumi ov ərazisinin sahəsi 1500–2000 km²-ə çata bilər. Asanlıqla dırmaşa bilirlər. Kəskin görmə, eşitmə və hiss etmə qabiliyyəıtləri vardır. Tülkü mırıltısına bənzər səslər çıxarırlar.
Sibir porsuqları vasvası deyillər: tez-tez qurdlar və ayıların parçaladığı qalıqları yeyirlər. Dovşan, tetra, Adi bonazi tetrası, sıçan kimi gəmiricilərlə qidalanırlıar. Qida rasionuna azda olsa: marallar, cüyür, müşk maralı, sığın və arxar daxil ola bilir. Bu vəziyyətdə ümumiyyətlə gənc buzovlar, yaralı, zəifləmiş və ya xəstə heyvanlar onun qurbanı olurlar. Qaçmaqla şikarlarını ovlayırlar. Tez qaçmasalar da, olduqca dözümlüdürlər və şikarlarını sona qədər izləyirlər. Çox vaxt ovçuların qışlaqlarını xarab edir və tələlərdən ovları oğurlayırlar. Böyük Sibir porsuqlarının tək canavara hücum etdiyi vaxtlar müəyyən olunub.
Yaz aylarında quş yumurtaları, arı sürfələri, giləmeyvə və bal yeyir. Balıq tuturlar. kürüləmə zamanı balıqları asanlıqla ovlaya bilirlər. Yuvada oturan quşları belə tuturlar.
Sibir porsuqları ağaclara dırmaşmaları yerdə gəzmələrindən heç də pis deyil. Sibir porsuqları özündən 5 qat daha böyük yırtıcıları öldürə bilirlər. Bir insana belə hücum edə bilər (Ancaq əgər insan bir küncə və ya dalana dirənibdə). Sibir porsuqu olduqca qorxmaz və təhlükəli bir heyvandır (yalnız Hindistan–bal porsuğu ilə müqayisə oluna bilər). Bu səbəbdən hətta bir ayı belə bu canlıya rastlaşdıqda ondan aralı durmağa çalışır.
Təbii şəraitdə Sibir porsuqları 10 il, qapalı şəraitdə isə 17 il yaşaya bilər.
Çoxalması
Çütləşmə yalnız may-avqust aylarında baş verir. Dişi hər iki ildə bir dəfə nəsil gətirir. Erkək və dişi cəmi bir neçə həftə birlikdə olur. Döllənmiş bir yumurta, dərhal bölünməyə başlamaz. Normal embrional inkişaf yalnız 7–8 aydan sonra başlayır. Effektiv hamiləliyin təxminən 30–40 günündən sonra, ən çox fevral və ya mart aylarında sığınacaq yerlərdə dişi iki-dörd bala doğur. Hər birinin çəkisi 100 qram olur. 4 həftədən sonra gözləri açılır. Balalar 10 həftə ana südü ilə qidalanır. Sonra ana onlara yarım həzm olunan yemək verir. 3 aydan sonra, yay dövrünün əvvəlində balalar əvvəlcə sığınacağı tərk edirlər. Gənc fərdlər daha 2 il analarının yanında qalır. Sonra yetkinlik həyatına başlayırlar.
Əhəmiyyəti
Sibir porsuğunun xəzi nadir olduğundan olduqca qiymətlidir. Ondan müxtəlif kişi və qadın geyimləri hazırlanır. Kürklərin fərqli bir xüsusiyyəti odur ki, şaxtada soyuğu keçirmir.
Qapalı şəraitdə saxlanılan porsuqlar, insanlara çox yaxşı öyrəşir və tamamilə zərəsizdir.
Digər iddialara görə Sibir porsuqları bir neçə nəsil əsirlikdə olduqdan sonra belə vəhşiliyini itirmir və insanlara qarşı son dərəcə aqressivdir.
İncəsənətdə
Marvel Comics kitabının personajı James Howlett digərləri arasında Şimal porsuğu ləqəbinə sahibdir.
İstinadlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi Sibir porsugu lat Gulo gulo heyvanlar aleminin xordalilar tipinin memeliler sinfinin yirticilar destesinin deleler fesilesinin sibir porsugu cinsine aid heyvan novu Gulo cinsinin yegane novudur Latin dilinden tercumede adi qarinqulu demekdir Iki yarimnovu vardir Gulo gulo gulo Avrasiya ve Gulo gulo luscus Simali Amerika Adi Sibir porsuguElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Sinif MemelilerKlad Klad Klad Klad Klad Klad Klad Yarimsinif Vehsi heyvanlarKlad EuteriyalarInfrasinif PlasentalilarMaqndeste Desteustu LavrazioterilerKlad Qranddeste Mirdeste FeraeKlad Klad Klad YirticikimilerDeste YirticilarYarimdeste ItkimilerInfradeste Fesileustu Fesile DelelerYarimfesile Sibir porsuqlariCins Sibir porsuguNov Adi Sibir porsuguBeynelxalq elmi adiGulo gulo L 1758 Sekil axtarisiITIS 180551NCBI 48420EOL 328585FW 46742GorunusuSibir porsugu Deleler yarimfesilesinin boyuk bir numayendesi Delekimiler fesilesinde yalniz deniz samurundan sonra ikincidir Cekisi 11 ile 19 kq arasinda deyisir diger menbelere gore 9 ile 30 kq arasinda disiler texminen olcude 10 cekide ise 30 daha kicikdirler Uzunlugu 70 86 sm quyrugun uzunlugu 18 23 sm teskil edir Gorunus baximindan ayi ve ya porsuqa benzeyir bedeni combel ayaqlari qisa arxa ayaqlari on ayaqlara nisbeten daha uzundur Bu sebebden Sibir porsugu arxasi yuxari eyilmis olur Bas iri sifeti uzunsov quyrugu qisa ve six tukludur Ayaqlar qeyri mutenasib olaraq genisdir 10 sm eninde ve 9 sm uzunluqdadir bu da Sibir porsugunun derin bos qardan asanliqla kecmesine imkan verir Penceleri boyuk eyridir Sibir porsugu cussesini butun ayalarinin ustune qoyur bu da hereket esnasinda ona xas bir xusisiyyet mueyyenlesdirir Disleri guclu kenarlari itidir Sibir porsugunun xezi qalin uzun qaba qehveyi ve ya qehveyi qara renge malikdir Heyvanin iki yarimnovu var Simali Amerika ve Avropa XVI esrde Polsa tarixcisi Metvey Mexovski Sibir porsugunu bele tesvir edir Litva ve Moskva etrafinda hele de olduqca acgoz ve xeyrvermez bir heyvan vardir Qutb porsugu adi ile taninan bu canli diger yerlesrde rastlanilmir Hecmce bir ite sfetden pisiye bedenden ve quyruqdan tulkuye benzeyen qara canlidir Cesedlerle qidalanir YayilmasiSibir porsugu tayqa mese tundra ve qismen Avrasiya ve Simali Amerikanin tundrasinda genis yayilmisdir Avropada Skandinaviya yarimadasinin simalinda Finlandiya Estoniya Latviya Litva Rusiyada qismen Polsa ve Belarusda qorunub saxlanilmisdir Rusiyada onun arealinin cenub serhedi Tver Kirov Leninqrad ve Voloqda ve Perm vilayetlerinin erazisinden kecir Sibir porsugu Sibirde ve Uzaq Serqde genis yayilmisdir Murmansk vilayetindeki Kola yarimadasinda Kareliya Pskov ve Novqorod vilayetlerinde Komi Respublikasinda ve Kamcatkada da genis erazide yayilmisdir ABS statlarindan biri olan Miciqan Sibir porsugu stati ing The Wolverine State leqebini almisdir Heyat terziIsvecde yaz dovrunde gorunen bir Sibir porsugu Sibir porsugu omrunun cox hissesini tek basina kecirir erazisinin serhedlerini cinsiyyetinden ferqli olaraq feal sekilde qoruyur Iri agac govdelerinin altinda qayalarin aralarindaki catlarda ve diger gozden iraq yerlerde yuvalayirlar Ova gunorta vaxti cixirlar Diger delekimilerden ferqli olaraq komceri heyat terzi kecirir yemlerinin ardinca uzaq mesafelere gede bilirler Umumi ov erazisinin sahesi 1500 2000 km e cata biler Asanliqla dirmasa bilirler Keskin gorme esitme ve hiss etme qabiliyyeitleri vardir Tulku miriltisina benzer sesler cixarirlar Sibir porsuqlari vasvasi deyiller tez tez qurdlar ve ayilarin parcaladigi qaliqlari yeyirler Dovsan tetra Adi bonazi tetrasi sican kimi gemiricilerle qidalanirliar Qida rasionuna azda olsa marallar cuyur musk marali sigin ve arxar daxil ola bilir Bu veziyyetde umumiyyetle genc buzovlar yarali zeiflemis ve ya xeste heyvanlar onun qurbani olurlar Qacmaqla sikarlarini ovlayirlar Tez qacmasalar da olduqca dozumludurler ve sikarlarini sona qeder izleyirler Cox vaxt ovcularin qislaqlarini xarab edir ve telelerden ovlari ogurlayirlar Boyuk Sibir porsuqlarinin tek canavara hucum etdiyi vaxtlar mueyyen olunub Yaz aylarinda qus yumurtalari ari surfeleri gilemeyve ve bal yeyir Baliq tuturlar kuruleme zamani baliqlari asanliqla ovlaya bilirler Yuvada oturan quslari bele tuturlar Sibir porsuqlari agaclara dirmasmalari yerde gezmelerinden hec de pis deyil Sibir porsuqlari ozunden 5 qat daha boyuk yirticilari oldure bilirler Bir insana bele hucum ede biler Ancaq eger insan bir kunce ve ya dalana direnibde Sibir porsuqu olduqca qorxmaz ve tehlukeli bir heyvandir yalniz Hindistan bal porsugu ile muqayise oluna biler Bu sebebden hetta bir ayi bele bu canliya rastlasdiqda ondan arali durmaga calisir Tebii seraitde Sibir porsuqlari 10 il qapali seraitde ise 17 il yasaya biler CoxalmasiCutlesme yalniz may avqust aylarinda bas verir Disi her iki ilde bir defe nesil getirir Erkek ve disi cemi bir nece hefte birlikde olur Dollenmis bir yumurta derhal bolunmeye baslamaz Normal embrional inkisaf yalniz 7 8 aydan sonra baslayir Effektiv hamileliyin texminen 30 40 gununden sonra en cox fevral ve ya mart aylarinda siginacaq yerlerde disi iki dord bala dogur Her birinin cekisi 100 qram olur 4 hefteden sonra gozleri acilir Balalar 10 hefte ana sudu ile qidalanir Sonra ana onlara yarim hezm olunan yemek verir 3 aydan sonra yay dovrunun evvelinde balalar evvelce siginacagi terk edirler Genc ferdler daha 2 il analarinin yaninda qalir Sonra yetkinlik heyatina baslayirlar EhemiyyetiSibir porsugunun xezi nadir oldugundan olduqca qiymetlidir Ondan muxtelif kisi ve qadin geyimleri hazirlanir Kurklerin ferqli bir xususiyyeti odur ki saxtada soyugu kecirmir Qapali seraitde saxlanilan porsuqlar insanlara cox yaxsi oyresir ve tamamile zeresizdir Diger iddialara gore Sibir porsuqlari bir nece nesil esirlikde olduqdan sonra bele vehsiliyini itirmir ve insanlara qarsi son derece aqressivdir IncesenetdeMarvel Comics kitabinin personaji James Howlett digerleri arasinda Simal porsugu leqebine sahibdir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1996 Mammal Species of the World ing A Taxonomic and Geographic Reference D E Wilson D M Reeder 3 Baltimore JHU Press 2005 35 2142 p ISBN 978 0 8018 8221 0Hemcinin bax