Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Feromonlar – ifraz etdiyi xüsusi maddələrdir.
Ümuni məlumat
Həmin maddələr əvvəllər ektohormon, indi isə feromon adlanır. İnsanlar arasında ünsiyyət ilə olduğu halda, məməlilər və xüsusilə kiçik orqanizmlərdə bir-biri ilə əlaqə saxlamaq məhz feromon adlanan kimyəvi maddələr ifraz etməklə mümkün olur. Əksər heyvanlar ətraf mühitə feromonlar ifraz edir. Bu isə eyni növdən olan heyvanların bir-biri ilə əlaqə saxlamağına imkan verir.
Feromonların növləri
Feromonlar iki cür olur və bir-birindən fərqlənir:
- İfraz edilən feromonlar (relizerlər)
- Həyacanlandırıcı feromonlar (praymerlər).
İfraz edilən feromonlar (relizerlər) – heyvanların davranışında tez dönən dəyişiklikləri törədir. Həyacanlandırıcı feromonlar (praymerlər) – resipientlərdə uzunmüddətli fizioloji dəyişikliklərə səbəb olur. Heyvanların cütləşməsi dövründə erkəkləri cəlb etmək üçün dişilər xüsusi feromon ifraz edir. Feromonlar çox az qatılıqda və böyük məsafədə (3 km-ə qədər) fəallıq göstərir.
Feromonların tərkibi
Feromonlar kütləsi 300-ə çatan heç də mürəkkəb olmayan quruluşa malik birləşmələrdir. Onların molekulunda , , epoksi qrup və ikiqat əlaqə olur. Ümumiyyətlə, feromonlar 3 sinif üzvi maddələri əhatə edir:
- Doymuş spirtlər və onların efirləri
Feromonlar haqqında məlumatlar o qədər də çox deyil. Ona görə onların quruluşunu tam dəqiqləşdirmək çətindir. Məsələn, izomilasetat işçi arılar üçün həyəcan feromonu rolunu oynayır və banan iyi verir. Feromonların ən sadə nümayəndəsi qeranioldur. Qeraniol monoterpenlərə aid olub tərkibində olur. Məhz buna görə də qeraniol işçi arılar üçün cəlbedici feromondur. Qida mənbəyi axtaran arı qeraniol ifraz edir və bununla da işçi arıları özünə cəlb edir. İşçi arıları cəlb etmək üçün ikinci cəlbedici feromon sitraldır. Digər tip feromonlara həyəcan feromonları aiddir. Məsələn, qarışqalar təhlükə ilə üzləşdikdə, özlərindən həyəcan feromonu ifraz edir. Bu isə yaxınlıqda olan qarışqalar üçün xəbərdarlıq olur. Arılar üçün cəzbedici feromon olan sitral qarışqalar üçün həyəcan feromonu rolunu oynayır. Dendrolazin maddəsi də qarışqalar üçün həyəcan feromonudur. 1988-ci ilə qədər 450 növ həşərat feromonu öyrənilmişdir. Digər heyvanlar üçün də cinsiyyət və həyəcan feromonu fərdi halda araşdırılmış və quruluşu təsdiq edilmişdir. Məsələn, çöl donuzunun cinsiyyət feromonunun quruluşu müəyyənləşdirilmişdir. Tut yarpağını ipəyə çevirən dişi barama qurdunun ifraz etdiyi feromon bombikol adlanır. Onun təyin edilməsi işinə Butenant 10 il sərf edərək, 1959-cu ildə öz tədqiqatlarını başa çatdırmışdır. Bu məqsədlə 500 min dişi barama qurdunun cinsiyyət vəzisindən istifadə edilmiş və cəmi bir neçə milliqram bombikol ayrılmışdır.
Feromonların tətbiqi
Bəzi feromonlar səmərəli mübarizədə geniş istifadə olunur. Məsələn, səpinində, və bu üsuldan geniş istifadə edildikdə insektisidlərin sərfini azaldır. Çünki, insektisiddən istifadə edildikdə, ilə bərabər lazımlı həşəratlarda məhv edilir. Feromonun köməyi ilə ziyanvericilərin sayı müəyyənləşdirilir. Bunun üçün xüsusi polimer lifindən hazırlanmış qutuya feromon və insektisid yerləşdirilir və bununla da həşəratların sayı müəyyənləşdirilir. Hazırda AÇŞ sənayesi həşəratlarla mübarizə etmək üçün 36 növdən artıq feromon istehsal edir.
Mənbə
- Məhərrəmov A. M., Allahverdiyev M. Ə. Bioüzvi kimya. Dərs vəsaiti. Bakı, Çaşıoğlu, 2009.-384 səh.
İstinad
- Məhərrəmov A. M., Allahverdiyev M. Ə. Bioüzvi kimya. Dərs vəsaiti. Bakı, Çaşıoğlu, 2009.-384 səh.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Feromonlar ifraz etdiyi xususi maddelerdir Umuni melumatHemin maddeler evveller ektohormon indi ise feromon adlanir Insanlar arasinda unsiyyet ile oldugu halda memeliler ve xususile kicik orqanizmlerde bir biri ile elaqe saxlamaq mehz feromon adlanan kimyevi maddeler ifraz etmekle mumkun olur Ekser heyvanlar etraf muhite feromonlar ifraz edir Bu ise eyni novden olan heyvanlarin bir biri ile elaqe saxlamagina imkan verir Feromonlarin novleriFeromonlar iki cur olur ve bir birinden ferqlenir Ifraz edilen feromonlar relizerler Heyacanlandirici feromonlar praymerler Ifraz edilen feromonlar relizerler heyvanlarin davranisinda tez donen deyisiklikleri toredir Heyacanlandirici feromonlar praymerler resipientlerde uzunmuddetli fizioloji deyisikliklere sebeb olur Heyvanlarin cutlesmesi dovrunde erkekleri celb etmek ucun disiler xususi feromon ifraz edir Feromonlar cox az qatiliqda ve boyuk mesafede 3 km e qeder fealliq gosterir Feromonlarin terkibiFeromonlar kutlesi 300 e catan hec de murekkeb olmayan qurulusa malik birlesmelerdir Onlarin molekulunda epoksi qrup ve ikiqat elaqe olur Umumiyyetle feromonlar 3 sinif uzvi maddeleri ehate edir Doymus spirtler ve onlarin efirleri Feromonlar haqqinda melumatlar o qeder de cox deyil Ona gore onlarin qurulusunu tam deqiqlesdirmek cetindir Meselen izomilasetat isci arilar ucun heyecan feromonu rolunu oynayir ve banan iyi verir Feromonlarin en sade numayendesi qeranioldur Qeraniol monoterpenlere aid olub terkibinde olur Mehz buna gore de qeraniol isci arilar ucun celbedici feromondur Qida menbeyi axtaran ari qeraniol ifraz edir ve bununla da isci arilari ozune celb edir Isci arilari celb etmek ucun ikinci celbedici feromon sitraldir Diger tip feromonlara heyecan feromonlari aiddir Meselen qarisqalar tehluke ile uzlesdikde ozlerinden heyecan feromonu ifraz edir Bu ise yaxinliqda olan qarisqalar ucun xeberdarliq olur Arilar ucun cezbedici feromon olan sitral qarisqalar ucun heyecan feromonu rolunu oynayir Dendrolazin maddesi de qarisqalar ucun heyecan feromonudur 1988 ci ile qeder 450 nov heserat feromonu oyrenilmisdir Diger heyvanlar ucun de cinsiyyet ve heyecan feromonu ferdi halda arasdirilmis ve qurulusu tesdiq edilmisdir Meselen col donuzunun cinsiyyet feromonunun qurulusu mueyyenlesdirilmisdir Tut yarpagini ipeye ceviren disi barama qurdunun ifraz etdiyi feromon bombikol adlanir Onun teyin edilmesi isine Butenant 10 il serf ederek 1959 cu ilde oz tedqiqatlarini basa catdirmisdir Bu meqsedle 500 min disi barama qurdunun cinsiyyet vezisinden istifade edilmis ve cemi bir nece milliqram bombikol ayrilmisdir Feromonlarin tetbiqiBezi feromonlar semereli mubarizede genis istifade olunur Meselen sepininde ve bu usuldan genis istifade edildikde insektisidlerin serfini azaldir Cunki insektisidden istifade edildikde ile beraber lazimli heseratlarda mehv edilir Feromonun komeyi ile ziyanvericilerin sayi mueyyenlesdirilir Bunun ucun xususi polimer lifinden hazirlanmis qutuya feromon ve insektisid yerlesdirilir ve bununla da heseratlarin sayi mueyyenlesdirilir Hazirda ACS senayesi heseratlarla mubarize etmek ucun 36 novden artiq feromon istehsal edir MenbeMeherremov A M Allahverdiyev M E Biouzvi kimya Ders vesaiti Baki Casioglu 2009 384 seh IstinadMeherremov A M Allahverdiyev M E Biouzvi kimya Ders vesaiti Baki Casioglu 2009 384 seh