Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Həşəratlar (lat. Insecta) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinə aid heyvan sinfi. Həşəratların 1 milyona yaxın növü məlumdur. Yer kürəsinin demək olar ki, hər bir ekosistemində mövcuddur. Heyvanlar aləminin təqribən 80%-ni təşkil edən həşəratlar 30-a qədər dəstəni əhatə edir. Ənənəvi təsnifata uyğun olaraq çoxayaqlılarla birlikdə traxeyatənəffüslülər yarımtipinə aiddir.
| Həşəratlar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Həşəratlar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Ümumi məlumat
Zooloji nomenklaturanın Beynəlxalq kodeksi növ, cins, fəsilə və onlar arasındakı adlara tətbiq olunur, lakin Insecta kimi qeyri — tipik adlara tətbiq olunmur. Bunun nəticəsində elmi ədəbiyyatda "İnsecta" termini müxtəlif taksonlar üçün istifadə edilmişdir. Aristotelin dövründən bu ad quru buğumayaqlılarına (altıayaqlılar, hörümçəkkimilər və s.) tətbiq edilir, lakin xərçəngkimilər üçün istifadə edilmirdi. Linney isə xərçəngkimiləri də İnsectaya aid etmişdi. Belə ki, Linneyə görə bu taksona Arthropoda (buğumayaqlılar) uyğun gəlir. J. B. Lamark İnsecta sinfinə yalnız qanadlı həşəratları (hətta hamısını deyil) daxil edirdi. Müasir dövrdə "İnsecta" termininin altıayaqlılar mənasında istifadəsi daha ənənəvi hesab olunur. Həşəratda bədən bir-birindən aydın seçilən 3 hissədən ibarətdir: baş (), döş (thorax) və qarın (abdomen). Baş hissə buğumların (5 ədəd) möhkəm birləşməsindən əmələ gələn kəllə qutusundan ibarət olub, ağız orqanlarına və bığcıqlara, bir cüt mürəkkəb və ya fasetli gözə və gözcüklərə malikdir. Döş bədənin ikinci hissəsi olub, 3 buğumdan ibarətdir. Hər bir buğumunda bir cüt ayaq vardır. Qanadlı həşəratda isə orta və dal döşün hər biri cüt qanada malikdir. Heyvanlar aləmində "uçma" ilk dəfə bu qrupda ortaya çıxmışdır, ancaq həşəratların qanadları, quşların qanadlarından fərqli quruluşdadır. Qarın bədənin üçüncü hissəsi olub, buğumludur və yetkin formada ayaqlardan məhrumdur. Qarın hissənin döşlə birləşməsi müxtəlifdir. Bu müxtəliflikdən asılı olaraq onlarda oturan, saplaqlı və asılqan qarın formaları vardır. Dəri örtüyü 3 qatdan -kutikula, hipoderma və bazal pərdədən ibarətdir. Əzələ sistemi mürəkkəb quruluşlu olub, əsasən eninəzolaqlı əzələlərdən ibarətdir. Həşəratın ali formalarında əzələ sistemi olduqca maraqlıdır və qanadlar saniyədə 300–1000 vurmaq qabiliyyətinə malikdir. Belə əzələlər iti əzələlər adlanır. Tənəffüs sistemi çoxlu miqdarda hava aparan borulardan, traxeya və traxeollardan ibarətdir. Qan-damar sistemi açıqdır. Qanı (hemolimfa) maye plazmadan və hemositlər adlanan qan cisimciklərindən ibarətdir. Plazma adətən sarımtıl və ya yaşılımtıl rəngli, bəzən də rəngsiz olur. İfrazat funksiyasını malpigi boruları yerinə yetirir. Cazibədar və ya itələyici qoxu, şam, zəhər, ipək, yağ, tüpürcək, maddə kimi bir çox maddəni ifraz etmək üzrə xüsusiləşmiş çox sayda vəzi vardır. Duyğu orqanları və sinir sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Bir çox qrupda, xüsusi vəzifələri olan duyğu orqanlarına rast gəlinir. Ovlanmaq və ya ovçularından qorunmaq üçün son dərəcə müvəffəqiyyətli uyğunlaşmalar qazanmışlar. Rənglənmələri böyük müxtəliflik göstərir. Bəzilərində gecələr işıq saçma xüsusiyyəti var. Həşəratlar bir qayda olaraq yumurta qoymaqla çoxalarırlar və əksəriyyətinin inkişafında bir metamorfoz olur. Bəzi qruplarda koloniya halında ictimai həyat nümunələri görünür. Həyat və qidalanma şəkillərinə görə, ağız, bığcıq və ayaq strukturları fərqlidir
Həşəratlar sinfinin Azərbaycan faunası
Hazırda Azərbaycanda 29 dəstəyə aid 13 mindən çox həşərat növü müəyyən edilmişdir. Bu növlərdən 370-i elm üçün, 800-ü keçmiş SSRİ faunası üçün, 1700 – dən çoxu Cənubi Qafqaz və Qafqaz faunası üçün yeni növ olmuşdur. Azərbaycan faunası üçün göstərilən yeni həşərat növlərinin 60 % — dən çoxu ilk dəfə institutumuzun entomoloji laboratoriyalarının əməkdaşları tərəfindən qeyd edilmişdir. Eyni zamanda müəyyən olunmuşdur ki, respublika faunasında 600 — ə qədər endemik və relikt həşərat növü mövcuddur. Ümumilikdə Azərbaycanda 71 növ həşərat Azərbaycanın "Qırmızı Kitabı"nın II nəşrinə daxil edilmişdir.
Həşəratlar sinfinin filogeniyası
Həşəratlar sinfinin təkamülü məsələsi bir çox çətinliklərlə üzləşir. Əsas problem həşəratların filogenetik münasibətini müəyyənləşdirməyə imkan verə biləcək daşlaşmış qalıqların olmamasıdır. Həşəratların ən yaxın qohumu morfoloji müqayisələr əsasında (xüsusilə də traxeya tənəffüs sistemi) ənənəvi olaraq çoxayaqlılar hesab olunur. Bu nöqteyi nəzərə uyğun olaraq hər iki qrupu qeyri-tam bığlılar (Atelocerata) taksonunda birləşdirirdilər. Lakin genlərin ardıcıllğı əsasında filogeniyanın qurulması və son zamanlarda aparılmış morfoloji tədqiqatlar sübut edir ki, həşəratlar xərçəngkimilərə daha yaxındır. Bu filogenetik fərziyyənin tərəfdarları həşəratları və xərçəngkimiləri vahid bir taksonda (Pancrustacea) birləşdirdilər. Lakin xərçəngkimilər erkən kembri dövrünün (511 milyon il) qalıqlarından məlum olduqları halda Həşəratlar paleontoloji salnamədə erkən Devondan (410 milyon ilə yaxın) rast gəlinməyə başlayırlar. Beləliklə, xərçəngkimilərin və Həşəratların ümumi bir əcdaddan əmələ gəlməsi barədə fərziyyədə 100 milyon illik birara yaranır. Bu müddət ərzində Həşəratların qalıqlarının paleontoloji salnamədə olmamasını adətən bu qalıqların saxlanmaması ilə izah edirlər. Ən yeni morfoloji müqayisələr və genom ardıcıllığı əsasında filogenetik rekonstruksiyalar göstərir ki, həşəratlar xərçəngkimilərin nəslindəndir. Bu fikir paleontoloji məlumatlara tam uyğun gəlir. Lakin xərçəngkimilər içərisində həşəratların ən yaxın qohumlarının aşkar edilməsi zamanı morfoloji və moleklulyar məlumatlar üst-üstə düşmür. Beləki, morfoloji məlumatlar həşəratların ali xərçəngkimilərlə əlaqəsinin olduğunu göstərir, molekulyar məlumatlar isə onların ya qəlsəməayaqlılar, ya remipediyalar, ya da ola bilsin ki, sefalokaridlərlə qohum olduğunu sübut edir. Son fərziyyəyə əsasən həşəratların təkamül budağı xərçəngkimilərdən Silur dövrünün sonu Devonun əvvəlində ayrılmışdır. Həşəratların primitiv əcdadları 350 milyon il əvvəl Devon dövründə, və ya ola bilsin ki, ondan da əvvəl mövcud olmuşdur. Ən qədim həşəratlar Devon dövründən məlum olan Rhyniognatha hirsti (410 milyon il) və Strudiella devonica (385–360 milyon il) növləridir. Qədim həşəratlara həmçinin karbon qalıqlarında (300 milyon ildən artıq) tapılmış və tamamilə ölüb getmiş dəstələr Archodonata və Protodonata, Palaeodictyoptera, Diaphanopterodea, Hypoperlida, Megasecoptera, Miomoptera və geraridlərə aiddir. Həşəratların təkamül tarixi başqa heyvanların və bitkilərin tarixi ilə, onların quru mühitini zəbt etmələri və yeni biosenozlarda əmələ gələn yeni ekoloji layların istifadəsi ilə bağlıdır. Öz təkamül inkişafları müddətində həşəratlar yeni formalar əmələ gətirmişlər. Bu formaların bir çoxu uzun müddətli mövcudiyyətdən sonra ölüb getmişdir. Ölüb getmiş formaların bəziləri nəhəng ölçüləri ilə fərqlənmişlər. Məsələn, Mazothairos (Palaeodictyoptera) qanadları açıq halda 55 см-ə çatırdı. Protodonata dəstəsinə Yer tarixinin ən iri həşəratları daxil olmuşdur. Meganeura monyi Fransada tapılmışdır, ölçüsü qanadları açıq halda 75 sm olmuşdur. Daş kömür dövründən olan Megatypus və Perm dövründən olan Meganeuropsis permiana (США) qanadları açıq halda 71 sm-dək olmuşlar. Bunövlərin əksəriyyətinin yalnız qanad fraqmentləri, bir neçəsinin isə bədəninin başqa hissələrinin izləri (iri çənəli və iri gözlu baş, döş və həmçinin uzun qarıncıq) tapılmışdır. Paleodiktiopteroidlər-sancıcı-sorucu ağız aparatına malik iri Həşəratlar (50 sm-dək) olub, 320–220 milyon il bundan əvvəl geniş yayaılmış qrupudur. Protorthoptera dəstəsinin nümayəndələri Perm dövrünədək adi növlər olmuşlar. Bunlar yeniqanadlı qazıntı halında tapılmış ən qədim növləridir. Onlar üçün dərivari ön qanadlar, arxa qanadların iri anal sahəsi və yaxşı inkişaf etmiş gəmirici ağız aparatı səciyyəvidir. Karbon dövrünün sonundan Yura dövrünün əvvəlinədək Miomoptera dəstəsi (bulaqçılara bənzər uzun qanadlı xırda həşəratlar) mövcud olmuşdur. Bunlar tam çevrilmə ilə inkişaf edən Həşəratlar qrupunun ən primitiv və ən qədim dəstəsidir.
Xarici quruluşu
Həşəratların bədəni 3 hissəyə ayrılır: baş, döş və qarıncıq. Hər buğum 4 hissəyə ayrılır — üst yarımhalqa (tergit), alt yarımhalqa (sternit), yan divarlar (pleyritlər). Bədənin üstü dorsal hissə, altı ventral hissə adlanır. Həşəratları başqa heyvanlardan fərqləndirən əsas xüsusiyyət bədən və ətrafların xarici örtüyü olan xitin ekzoskeletin olmasıdır. Bədəni örtən kutikula möhkəm xarici skelet əmələ gətirdiyi halda yumşaq və nazikdir. Möhkəm xarici skelet bədəni mexaniki təsirlərdən, qurumaqdan qoruyur və deformasiya müqavimətini artırır. Lakin onun bəzi çatışmazlıqları da vardır (məsələn, qabıqdəyişmə ilə əlaqədar yüksək enerji sərfi). Bədən örtüyünün üstündə adətən müxtəlif çıxıntılar, büküşlər, tikanlar, pulcuqlar, qıllar, xırda tükcüklər-xetoidlər olur. Kutikulaya həmçinin hərəkətli dəri tükcükləri – xetalar da aiddir. Həşəratların növ müxtəlifliyinin zənginliyinin bir neçə səbəbi vardır. Hər şeydən əvvəl bunlar tipik quru orqanizmləri olub, quru həyat tərzinə çox gözəl uyğunlaşmışlar. Həşəratların bütün quruluşu onları qurumaqdan qorumaq və rütubətə qənaətlə əlaqədardır. Epikutikula, bədən örtüyü üzərindəki nazik mumabənzər qat, suyun buxarlanmasının qarşısını alır. Traxeya tənəffüsü rütubətə qənaət baxımından ağ ciyərlərə nisbətən daha səmərəlidir. Belə ki, nəfəs dəlikləri ölçülərinə görə çox kiçikdir və qapanmaq qabiliyyətinə malikdirlər. İfrazat sistemi malpigi boruları ilə təmsil olunmuşdur və sidik turşusu kristalları əmələ gətirirlər. Arxa bağırsaqda ekskrementlərdən suyu sorub yenidən bədən boşluğuna qaytaran xüsusi rektal vəzlər vardır. Bir çox həşəratlarin yumurtaları da həmçinin rütubət itkisinə qarşı yaxşı qorunur. Beləliklə, həşəratlar quruda yaşamanın ən başlıca problemi olan su itkisinin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlirlər.
Həşəratların bədən rəngi çox müxtəlif, struktur və piqment rəngləri fərqli olur. Struktur rəngi kutikulanın səthi strukturunun işiğın interferensiyası, difraksiya və dispersiyası nəticəsində metallik parlaqlıq yaradanbir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə (mikroskopik qabırğalar, lövhələr, pulcuqlar və s.) əlaqədardır. Piqment rənglər isə çox zaman kutikulada, bəzən isə hipoderma və ya piy cisminin hüceyrələrində olan piqmentlərlə əlaqədardır. Əksər həşəratlarda hər iki tip rəngin birləşməsi müşahidə edilir. Həşəratların çoxunda bədənin müxtəlif hissələrində parlaq naxışlar olur. Əsas etibarilə gündüz həyat tərzi keçirən və bitki substratı ilə əlaqəli olan həşəratların rəngi parlaq olur. Torpaq üzərində hərəkət edən və ya gecə həyat tərzi keçirən çox növlər üçün eynitonlu və əsasən tünd rəng səciyyəvidir. Bədən rəngi ya bir rəngdən, ya da bir neçə (2–3, nadir hallarda daha çox) rəngin qarişiğindan ibarət ola bilər. Ümumi fonda ləkələr, zolaqlar və ya hər hansı başqa naxış ola bilər.
Ölçüləri
İnsecta sinfinin nümayəndələrinin ölçüləri çox müxtəlifdir. Müasir dövrdə yaşayan ən iri Phobaeticus chani göstərməsidir. Onun Kalimantandan olan ən iri fərdinin uzunluğu 357 мм, ətrafları açılmış vəziyyətdə isə 567 мм-dir. Bəzi qazıntı halında olan taksonlar, məsələn meqanevralar 50 sm, qanadları açıq halda isə 70 sm ölçüdə olmuşlar.
Böcəklər içərisində ən iri növlər herkules-böcək- 171 мм və Cənubi Amerikada yaşayantitan uzunbığıdır — 167 мм. Tizaniya aqripina sovkası dünyada ən böyük kəpənək olub, qanadları açıq halda ölçüsü 28 см-dir. Ən böyük gündüz kəpənəyi isə kraliça Aleksandra ornitopterasıdır (Ornithoptera alexandrae). Bu növündişi fərdinin qanadları açıq halda ölçüsü 27,3 см-dir. Avstraliya və Yeni Qvineyada yaşayan Coscinocera hercules növünün dişi fərdi həşəratlariçərisində ən böyük qanad sahəsinə malikdir-263,2 sm². Attacus atlas da ən böyük kəpənəklər sırasına aiddir. Bu kəpənəyinən iri fərdlərinin qanadları açıq halda ölçüsü 24 sm-ə çatır. Həşəratlar aləminin ən xırda nümayəndələri isə Chalcidoidea fəsiləüstünə daxil olan mimaridlər (Mymaridae) fəsiləsinin nümayəndəsi olan Dicopomorpha echmepterygis parazitoididir. Onun bədəninin təxmini ölçüsü 0,139 мм-dir. Həmçinin Nanosellini (Ptiliidae) tribasına aid uzunluğu cəmi 1mm olan qələmqanadlar da xırda həşəratlara aiddir. Onların içərisində Scydosella musawasensis (300 mkm), Vitusella fijiensis (310 mkm), Nanosella fungi (0,25 mm) kimi böcəklər də vardır. Beləliklə, ən iri məlum həşəratların xırda həşəratlardan 1500 dəfə böyükdürlər.
Yayılması
Həşəratların dünyada yayılması quru florasının, xüsusilə də çiçəkli bitkilərin yayılması ilə uyğunlaşır. Yalnız qütb vilayətləri və daimi buzlaqlarla örtülmüş yüksək dağ zirvələri həşəratlardan məhrumdur. Bununla belə Həşəratlar qarsız dağ zirvələri, quru səhralar, dərin mağaralar kimi qeyri-qonaqpərvər yerlərdə və həmçinin yeni əmələ gəlmiş vulkanik mənşəli adaların ekosistemlərində də rast gəlinirlər. Həşəratlar mülayim qurşaqlara nisbətən tropiklərdə daha çoxsaylı və zəngindirlər. Müxtəlif həşəratların yayıldığı arealların ümumi səciyyəsi üçün adətən iri quru ərazilərindən ötrü qəbul olunmuş adlardan istifadə edilir: Palearktika, Nearktika, Holarktika, Amfipasifik sektor, Efiopiya vilayəti, Oriental vilayət, Arktogeya, Neotropika və Avstraliya vilayəti. Həşəratların yayılmasını müəyyənləşdirən ən mühüm amil onların qida əlaqələridir. Bu xüsusilə fitofaqlar və parazitoid zarqanadlılar və ikiqanadlılara aiddir. Monofaqlar və dar oliqofaqların arealları isə qida bitkisi və ya şikarın yayılması ilə əlaqədardır. Bir çox növlər insanın iştirakı ilə demək olar ki, bütün dünyaya yayılmışıar. Bu ilk növbədə insanla bir yerdə yaşayan həşəratlar, insanın və ev heyvanlarının parazitləridir. Həmçinin kənd təsərrüfatı zərərvericiləri də bütün dünyada geniş yayılmışlar, lakin onların arealları adətən zədələdikləri bitkilər və iqlim şəraiti ilə məhdudlaşır. İnsanla əlaqədar olmayan həşəratlar içərisində də geniş yayılmış növlər vardır. Məsələn, ayıpəncəsi kəpənəyi Cənubi Amerikadan başqa bütün qitələrintropik və mülayim qurşaqlarında yaşayır. Əksər cinslər nəhəng areallara malikdir. Bununla yanaşı bir çox taksonlar ya endemikdirlər, ya da çox dar areala malikdirlər. Belə növlərə bir çox dağ və ada növləri aiddir. Bir çox növlər quru həyat tərzindən su həyat tərzinə keçmişlər. Suda yaşayan bəzi növlər də sürfələr suda həll olunmuş oksigenlə tənəffüs etsələr də, yetkin fərd quruda yaşayır. Bəzi həşəratlar, məsələn suölçən taxtabitilər (Hydrometridae, Gerridae) ətrafları vasitəsilə bədənlərini itələyərək su səthində həyəkət edirlər. Halobatidae fəsiləsinin nümayəndələri dənizdə rast gəlinir. Halobates cinsinin növləri isə okeanda sahildən yüzlərlə kilometr aralıda yaşayan yeganə həşəratlardır. Lakin suölçənləri əsil su həşəratları hesab etmək olmaz, çünki su səthində yaşasalar da onlar suyun üzünə qalxmış heyvan cəsədlərilə qidalanır, yumurtalarını isə suda üzən yosunlar, quş lələkləri və s. üzərinə qoyurlar. İnkişafları dəniz suyunda gedən əsil dəniz həşəratları isə ikiqanadlılara aid olan onlarla növlərdir. Yalnız Yaponiya sahillərində rast gəlinən Limonia monostromia ağcaqanadının bütün inkişaf tsikli dənizdə gedir. Sinantrop Həşəratlar böyük və rəngarəng qrup təşkil edir. Onlar insanın yaşayış yerlərində, təsərrüfat qurğularında, ərzaq anbarlarında və s. yerlərdə yaşayırlar.
Çəyirtkə
Sinfin təsnifi müxtəlif ədəbiyyat mənbələrində fərqlidir. Sinif daxilində Archaeognatha və Dicondylia (Zygentoma + Pterygota) yarımsinifləri ayrılır. Qanadlı Həşəratlar Ephemeroptera + Odonatoptera + Neoptera kladlarına ayrılır. Yeniqanadlılar infrasinfində statusları hələ də müzakirə edilən (məsələn, Polyneoptera, Paraneoptera, Oligoneoptera yoxsa Holometabola) bir neçə kladda (koqorta, dəstəüstü) birləşən 30-dək dəstə ayrılır. Bütöv bir taksonunsistematik yeri barədə və ya ümumiyyətlə bu taksonun saxlanmasına ehtiyacın olub olmaması barədə müzakirələr hələ də davam edir. Məsələn, əvvəllər sərbəst dəstələr olan taxtabitilər və bərabərqanadlılar müasir dövrdə ümumi yarımsərtqanadlılar dəstəsində birləşdirilmişdir. Termitlər dəstəsi isə tarakanabənzərlər dəstəsinə daxil edilmişdir. Eyni zamanda yelpikqanadlılar (bəzən böcəklərlə birləşdirilirdi) və dəvədəlləyikimilər (tarakanlarla birləşdirilmişdi) müasir müəlliflər tərəfindən yenidən sərbəst dəstələr kimi baxılır.
Həşəratlar sinfinin biolojı müxtəliflikdə rolu
Həşəratlar yer üzərindəki bütün heyvanların 90%-ni təşkil edirlər və biomüxtəliflikdə əvəzsiz rol oynayırlar. Bu onların növ müxtəlifliyi, biosenozlardakı yüksək sayıilə izah olunur. Fitofaq həşəratlar biokütlələrinə görə bütün digər bitkiyeyən heyvanlardan üstündürlər. Yırtıcı və parazitoid həşəratlar başqa orqanizmlərin sayının təbii tənzimində mühüm rol oynayırlar. Həmçinin həşəratlar bir çox onurğalı və onurğasız heyvanların qida zəncirinin mühüm halqasını təşkil edirlər. Bitkilərin 80%-dən çoxu həşəratlar tərəfindən tozlandırılır. Bitki və heyvan qalıqları ilə qidalanan həşəratlar təbiətdə sanitar rolunu oynayır. Torpaqda yaşayan növlərin sürfə və imaqoları torpağın yumşalması və çürüntü ilə zənginləşməsinə səbəb olur.
Azərbaycanda ilk entomoloji tədqiqat işləri 1923-cü ildə təşkil olunmuş Mikrobiologiya institutunda aparılmışdır. A. V. Boqaçov (1951) Azərbaycanda Diplura, Thysanura, Odonata, Ephemeroptera, Blattodea, Mantoptera, İsoptera, Orthoptera, Phasmodea, Plecoptera, Embioidea, Dermaptera, Thysanoptera, Mallophaga, Anoplura, Hemiptera, Homoptera, Coleoptera, Diptera, Hymenoptera, Neuroptera, Mecoptera, Lepidoptera üzərində, S. P. Tarpinski Orthoptera üzərində, N. N. Akramovski Odonata, E. F. Miram Mantoptera və Orthoptera, A. N. Kiriçenko Hemiptera, Q. A. Sidorski Homoptera, İ. D. Babacanidi Buprestidae, F. A. Zaytsev Coleoptera, E. V. L. M. Axundova-Tuayeva İsoptera, A. İ. Argiropulo, E. İsayeva-Qurviç Aphaniptera, Axundov İ. A. Culicidae, E. Q. Qauzer Tabanidae, K. V. Arnoldi Formicidae, V. V. Nikolski Helicoverpa armigera, N. H. Səmədov (1963) — Coleoptera, R. M. Əffəndi (1971) Lepidoptera, B. Ə. Əhmədov (1982) Aphidiidae, S. Ə. Əliyev (1984) — Noctuidae, N. B. Mirzəyeva (1988) — Chrysomelidae, H. F. Quliyeva (1992) həşəratların ekologiyası və fiziologiyası, G.А. Mustafayeva (1990) Aphelinidae, V. Ə. Qədimov (1994)– Polistes, A. Ə. Abdinbəyova (1995) Braconidae, Z. Y. Musayeva (1996) Prunus cinsindən olan bitkilərin zərərvericilərini, A. A. Əliyev (1997) — İchneumonidae, L. M. Rzayeva – Chalcidoidea (2002), Z. M. Məmmədov (2004) zərərvericilərin entomofaqları, N. C. Vəzirov — Aphidiidae, Ş. Y. Abdullayeva, A. Piriyev -Lepidoptera, İ. S. Dropolyuk, C. A. Hidayətov, A. M. Atakişiyeva — Hemiptera, N. Q. Loginova — torpaq mezofaunası, G. Ə. Quliyev Habrobracon minicisinin bioloji mübarizədə rolu, H. Q. Qurbanov – qızılgözlər, Z. K. Rəsulova — Collembola, T. X. Şəmiyev — tut ipəkqurdu, üzərində tədqiqat işləri aparmış və maraqlı nəticələr əldə etmişlər. Hal-hazırda T. H. Məmmədova — mişarçılar, S. Ə. Hacıyeva – ayıcalar, kantaridlər, İ. A. Nuriyeva (2008) – karabidlər, X. Ə. Əliyev (2013), G. A. Hüseynzadə — arıkimilər, İ. Q. Kərimova (2013) – parazitoid-sahib münasibətləri, uzunbığ böcəklər, torqanadlılar, E. A. Hüseynova (2013) – parazitoid-sahib münasibətləri, qızıl böcəklər, Ş. M. Məhərrəmova (2016) yarpaqbükənlər, üzərində tədqiqat işləri aparırlar. Ümumilikdə AMEA Zoologiya institutunun Entomologiya şöbəsinə daxil olan "Həşəratların ekologiyası və fiziologiyası", "Faydalı Həşəratların introduksiyası və bioloji mübarizəninelmi əsasları", "Həşəratların fauna və sistematikası" laboratoriyalarında Collembola, Odonata, Mantoptera, Orthoptera, Hemiptera, Coleoptera, Diptera, Hymenoptera, Neuroptera dəstələrinin ayrı-ayrı fərilələri üzərində entomoloji tədqiqatlar aparılır. Bununla belə Azərbaycanda ətraflı tədqiqinə ehtiyac duyulan bir çox həşərat qrupları vardır, xüsusilə də Ephemeroptera, Gryllodea, Dermaptera, Formicidae, Tettigoniodea, Acridodea, Psocoptera, Homoptera, Coleoptera-nın bir çox fəsilələri, Strepsiptera ümumiyyətlə tədqiq edilməmişdir. İnstituta işə qəbul edilən və gələcəkdə də qəbul ediləcək istedadlı gənc kadrların öyrənilməmiş həşərat qruplarını ən müasir metodlarla tədqiq edəcəyinə və maraqlı nəticələr əldə edəcəklərinə inanırıq.
Təsnifatı
- (Archaeognatha) yarımsinfi
- (Archaeognatha) dəstəsi
- (Dicondylia) yarımsinfi
- (Zygentoma) dəstəsi
- Qanadlı həşəratlar (Pterygota) yarımsinfi
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2004.
- Ağayev B. İ., Zeynalova Z. A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: Təhsil, 2008, (568 s.) səh.408–441
Xarici keçidlər
- BioLib
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Heseratlar lat Insecta heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipine aid heyvan sinfi Heseratlarin 1 milyona yaxin novu melumdur Yer kuresinin demek olar ki her bir ekosisteminde movcuddur Heyvanlar aleminin teqriben 80 ni teskil eden heseratlar 30 a qeder desteni ehate edir Enenevi tesnifata uygun olaraq coxayaqlilarla birlikde traxeyateneffusluler yarimtipine aiddir HeseratlarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarBeynelxalq elmi adiInsecta L 1758Sekil axtarisiITIS 99208NCBI 50557EOL 344FW 56637Umumi melumatZooloji nomenklaturanin Beynelxalq kodeksi nov cins fesile ve onlar arasindaki adlara tetbiq olunur lakin Insecta kimi qeyri tipik adlara tetbiq olunmur Bunun neticesinde elmi edebiyyatda Insecta termini muxtelif taksonlar ucun istifade edilmisdir Aristotelin dovrunden bu ad quru bugumayaqlilarina altiayaqlilar horumcekkimiler ve s tetbiq edilir lakin xercengkimiler ucun istifade edilmirdi Linney ise xercengkimileri de Insectaya aid etmisdi Bele ki Linneye gore bu taksona Arthropoda bugumayaqlilar uygun gelir J B Lamark Insecta sinfine yalniz qanadli heseratlari hetta hamisini deyil daxil edirdi Muasir dovrde Insecta termininin altiayaqlilar menasinda istifadesi daha enenevi hesab olunur Heseratda beden bir birinden aydin secilen 3 hisseden ibaretdir bas dos thorax ve qarin abdomen Bas hisse bugumlarin 5 eded mohkem birlesmesinden emele gelen kelle qutusundan ibaret olub agiz orqanlarina ve bigciqlara bir cut murekkeb ve ya fasetli goze ve gozcuklere malikdir Dos bedenin ikinci hissesi olub 3 bugumdan ibaretdir Her bir bugumunda bir cut ayaq vardir Qanadli heseratda ise orta ve dal dosun her biri cut qanada malikdir Heyvanlar aleminde ucma ilk defe bu qrupda ortaya cixmisdir ancaq heseratlarin qanadlari quslarin qanadlarindan ferqli qurulusdadir Qarin bedenin ucuncu hissesi olub bugumludur ve yetkin formada ayaqlardan mehrumdur Qarin hissenin dosle birlesmesi muxtelifdir Bu muxteliflikden asili olaraq onlarda oturan saplaqli ve asilqan qarin formalari vardir Deri ortuyu 3 qatdan kutikula hipoderma ve bazal perdeden ibaretdir Ezele sistemi murekkeb quruluslu olub esasen eninezolaqli ezelelerden ibaretdir Heseratin ali formalarinda ezele sistemi olduqca maraqlidir ve qanadlar saniyede 300 1000 vurmaq qabiliyyetine malikdir Bele ezeleler iti ezeleler adlanir Teneffus sistemi coxlu miqdarda hava aparan borulardan traxeya ve traxeollardan ibaretdir Qan damar sistemi aciqdir Qani hemolimfa maye plazmadan ve hemositler adlanan qan cisimciklerinden ibaretdir Plazma adeten sarimtil ve ya yasilimtil rengli bezen de rengsiz olur Ifrazat funksiyasini malpigi borulari yerine yetirir Cazibedar ve ya iteleyici qoxu sam zeher ipek yag tupurcek madde kimi bir cox maddeni ifraz etmek uzre xususilesmis cox sayda vezi vardir Duygu orqanlari ve sinir sistemi yaxsi inkisaf etmisdir Bir cox qrupda xususi vezifeleri olan duygu orqanlarina rast gelinir Ovlanmaq ve ya ovcularindan qorunmaq ucun son derece muveffeqiyyetli uygunlasmalar qazanmislar Renglenmeleri boyuk muxteliflik gosterir Bezilerinde geceler isiq sacma xususiyyeti var Heseratlar bir qayda olaraq yumurta qoymaqla coxalarirlar ve ekseriyyetinin inkisafinda bir metamorfoz olur Bezi qruplarda koloniya halinda ictimai heyat numuneleri gorunur Heyat ve qidalanma sekillerine gore agiz bigciq ve ayaq strukturlari ferqlidirHeseratlar sinfinin Azerbaycan faunasiHazirda Azerbaycanda 29 desteye aid 13 minden cox heserat novu mueyyen edilmisdir Bu novlerden 370 i elm ucun 800 u kecmis SSRI faunasi ucun 1700 den coxu Cenubi Qafqaz ve Qafqaz faunasi ucun yeni nov olmusdur Azerbaycan faunasi ucun gosterilen yeni heserat novlerinin 60 den coxu ilk defe institutumuzun entomoloji laboratoriyalarinin emekdaslari terefinden qeyd edilmisdir Eyni zamanda mueyyen olunmusdur ki respublika faunasinda 600 e qeder endemik ve relikt heserat novu movcuddur Umumilikde Azerbaycanda 71 nov heserat Azerbaycanin Qirmizi Kitabi nin II nesrine daxil edilmisdir Heseratlar sinfinin filogeniyasiHeseratlar sinfinin tekamulu meselesi bir cox cetinliklerle uzlesir Esas problem heseratlarin filogenetik munasibetini mueyyenlesdirmeye imkan vere bilecek daslasmis qaliqlarin olmamasidir Heseratlarin en yaxin qohumu morfoloji muqayiseler esasinda xususile de traxeya teneffus sistemi enenevi olaraq coxayaqlilar hesab olunur Bu noqteyi nezere uygun olaraq her iki qrupu qeyri tam biglilar Atelocerata taksonunda birlesdirirdiler Lakin genlerin ardicillgi esasinda filogeniyanin qurulmasi ve son zamanlarda aparilmis morfoloji tedqiqatlar subut edir ki heseratlar xercengkimilere daha yaxindir Bu filogenetik ferziyyenin terefdarlari heseratlari ve xercengkimileri vahid bir taksonda Pancrustacea birlesdirdiler Lakin xercengkimiler erken kembri dovrunun 511 milyon il qaliqlarindan melum olduqlari halda Heseratlar paleontoloji salnamede erken Devondan 410 milyon ile yaxin rast gelinmeye baslayirlar Belelikle xercengkimilerin ve Heseratlarin umumi bir ecdaddan emele gelmesi barede ferziyyede 100 milyon illik birara yaranir Bu muddet erzinde Heseratlarin qaliqlarinin paleontoloji salnamede olmamasini adeten bu qaliqlarin saxlanmamasi ile izah edirler En yeni morfoloji muqayiseler ve genom ardicilligi esasinda filogenetik rekonstruksiyalar gosterir ki heseratlar xercengkimilerin neslindendir Bu fikir paleontoloji melumatlara tam uygun gelir Lakin xercengkimiler icerisinde heseratlarin en yaxin qohumlarinin askar edilmesi zamani morfoloji ve moleklulyar melumatlar ust uste dusmur Beleki morfoloji melumatlar heseratlarin ali xercengkimilerle elaqesinin oldugunu gosterir molekulyar melumatlar ise onlarin ya qelsemeayaqlilar ya remipediyalar ya da ola bilsin ki sefalokaridlerle qohum oldugunu subut edir Son ferziyyeye esasen heseratlarin tekamul budagi xercengkimilerden Silur dovrunun sonu Devonun evvelinde ayrilmisdir Heseratlarin primitiv ecdadlari 350 milyon il evvel Devon dovrunde ve ya ola bilsin ki ondan da evvel movcud olmusdur En qedim heseratlar Devon dovrunden melum olan Rhyniognatha hirsti 410 milyon il ve Strudiella devonica 385 360 milyon il novleridir Qedim heseratlara hemcinin karbon qaliqlarinda 300 milyon ilden artiq tapilmis ve tamamile olub getmis desteler Archodonata ve Protodonata Palaeodictyoptera Diaphanopterodea Hypoperlida Megasecoptera Miomoptera ve geraridlere aiddir Heseratlarin tekamul tarixi basqa heyvanlarin ve bitkilerin tarixi ile onlarin quru muhitini zebt etmeleri ve yeni biosenozlarda emele gelen yeni ekoloji laylarin istifadesi ile baglidir Oz tekamul inkisaflari muddetinde heseratlar yeni formalar emele getirmisler Bu formalarin bir coxu uzun muddetli movcudiyyetden sonra olub getmisdir Olub getmis formalarin bezileri neheng olculeri ile ferqlenmisler Meselen Mazothairos Palaeodictyoptera qanadlari aciq halda 55 sm e catirdi Protodonata destesine Yer tarixinin en iri heseratlari daxil olmusdur Meganeura monyi Fransada tapilmisdir olcusu qanadlari aciq halda 75 sm olmusdur Das komur dovrunden olan Megatypus ve Perm dovrunden olan Meganeuropsis permiana SShA qanadlari aciq halda 71 sm dek olmuslar Bunovlerin ekseriyyetinin yalniz qanad fraqmentleri bir necesinin ise bedeninin basqa hisselerinin izleri iri ceneli ve iri gozlu bas dos ve hemcinin uzun qarinciq tapilmisdir Paleodiktiopteroidler sancici sorucu agiz aparatina malik iri Heseratlar 50 sm dek olub 320 220 milyon il bundan evvel genis yayailmis qrupudur Protorthoptera destesinin numayendeleri Perm dovrunedek adi novler olmuslar Bunlar yeniqanadli qazinti halinda tapilmis en qedim novleridir Onlar ucun derivari on qanadlar arxa qanadlarin iri anal sahesi ve yaxsi inkisaf etmis gemirici agiz aparati seciyyevidir Karbon dovrunun sonundan Yura dovrunun evvelinedek Miomoptera destesi bulaqcilara benzer uzun qanadli xirda heseratlar movcud olmusdur Bunlar tam cevrilme ile inkisaf eden Heseratlar qrupunun en primitiv ve en qedim destesidir Xarici qurulusuHeseratlarin bedeni 3 hisseye ayrilir bas dos ve qarinciq Her bugum 4 hisseye ayrilir ust yarimhalqa tergit alt yarimhalqa sternit yan divarlar pleyritler Bedenin ustu dorsal hisse alti ventral hisse adlanir Heseratlari basqa heyvanlardan ferqlendiren esas xususiyyet beden ve etraflarin xarici ortuyu olan xitin ekzoskeletin olmasidir Bedeni orten kutikula mohkem xarici skelet emele getirdiyi halda yumsaq ve nazikdir Mohkem xarici skelet bedeni mexaniki tesirlerden qurumaqdan qoruyur ve deformasiya muqavimetini artirir Lakin onun bezi catismazliqlari da vardir meselen qabiqdeyisme ile elaqedar yuksek enerji serfi Beden ortuyunun ustunde adeten muxtelif cixintilar bukusler tikanlar pulcuqlar qillar xirda tukcukler xetoidler olur Kutikulaya hemcinin hereketli deri tukcukleri xetalar da aiddir Heseratlarin nov muxtelifliyinin zenginliyinin bir nece sebebi vardir Her seyden evvel bunlar tipik quru orqanizmleri olub quru heyat terzine cox gozel uygunlasmislar Heseratlarin butun qurulusu onlari qurumaqdan qorumaq ve rutubete qenaetle elaqedardir Epikutikula beden ortuyu uzerindeki nazik mumabenzer qat suyun buxarlanmasinin qarsisini alir Traxeya teneffusu rutubete qenaet baximindan ag ciyerlere nisbeten daha semerelidir Bele ki nefes delikleri olculerine gore cox kicikdir ve qapanmaq qabiliyyetine malikdirler Ifrazat sistemi malpigi borulari ile temsil olunmusdur ve sidik tursusu kristallari emele getirirler Arxa bagirsaqda ekskrementlerden suyu sorub yeniden beden bosluguna qaytaran xususi rektal vezler vardir Bir cox heseratlarin yumurtalari da hemcinin rutubet itkisine qarsi yaxsi qorunur Belelikle heseratlar quruda yasamanin en baslica problemi olan su itkisinin ohdesinden muveffeqiyyetle gelirler Deve milcek Raphidioptera Heseratlarin beden rengi cox muxtelif struktur ve piqment rengleri ferqli olur Struktur rengi kutikulanin sethi strukturunun isigin interferensiyasi difraksiya ve dispersiyasi neticesinde metallik parlaqliq yaradanbir sira spesifik xususiyyetleri ile mikroskopik qabirgalar lovheler pulcuqlar ve s elaqedardir Piqment rengler ise cox zaman kutikulada bezen ise hipoderma ve ya piy cisminin huceyrelerinde olan piqmentlerle elaqedardir Ekser heseratlarda her iki tip rengin birlesmesi musahide edilir Heseratlarin coxunda bedenin muxtelif hisselerinde parlaq naxislar olur Esas etibarile gunduz heyat terzi keciren ve bitki substrati ile elaqeli olan heseratlarin rengi parlaq olur Torpaq uzerinde hereket eden ve ya gece heyat terzi keciren cox novler ucun eynitonlu ve esasen tund reng seciyyevidir Beden rengi ya bir rengden ya da bir nece 2 3 nadir hallarda daha cox rengin qarisigindan ibaret ola biler Umumi fonda lekeler zolaqlar ve ya her hansi basqa naxis ola biler OlculeriInsecta sinfinin numayendelerinin olculeri cox muxtelifdir Muasir dovrde yasayan en iri Phobaeticus chani gostermesidir Onun Kalimantandan olan en iri ferdinin uzunlugu 357 mm etraflari acilmis veziyyetde ise 567 mm dir Bezi qazinti halinda olan taksonlar meselen meqanevralar 50 sm qanadlari aciq halda ise 70 sm olcude olmuslar Bocekler icerisinde en iri novler herkules bocek 171 mm ve Cenubi Amerikada yasayantitan uzunbigidir 167 mm Tizaniya aqripina sovkasi dunyada en boyuk kepenek olub qanadlari aciq halda olcusu 28 sm dir En boyuk gunduz kepeneyi ise kralica Aleksandra ornitopterasidir Ornithoptera alexandrae Bu novundisi ferdinin qanadlari aciq halda olcusu 27 3 sm dir Avstraliya ve Yeni Qvineyada yasayan Coscinocera hercules novunun disi ferdi heseratlaricerisinde en boyuk qanad sahesine malikdir 263 2 sm Attacus atlas da en boyuk kepenekler sirasina aiddir Bu kepeneyinen iri ferdlerinin qanadlari aciq halda olcusu 24 sm e catir Heseratlar aleminin en xirda numayendeleri ise Chalcidoidea fesileustune daxil olan mimaridler Mymaridae fesilesinin numayendesi olan Dicopomorpha echmepterygis parazitoididir Onun bedeninin texmini olcusu 0 139 mm dir Hemcinin Nanosellini Ptiliidae tribasina aid uzunlugu cemi 1mm olan qelemqanadlar da xirda heseratlara aiddir Onlarin icerisinde Scydosella musawasensis 300 mkm Vitusella fijiensis 310 mkm Nanosella fungi 0 25 mm kimi bocekler de vardir Belelikle en iri melum heseratlarin xirda heseratlardan 1500 defe boyukdurler YayilmasiHeseratlarin dunyada yayilmasi quru florasinin xususile de cicekli bitkilerin yayilmasi ile uygunlasir Yalniz qutb vilayetleri ve daimi buzlaqlarla ortulmus yuksek dag zirveleri heseratlardan mehrumdur Bununla bele Heseratlar qarsiz dag zirveleri quru sehralar derin magaralar kimi qeyri qonaqperver yerlerde ve hemcinin yeni emele gelmis vulkanik menseli adalarin ekosistemlerinde de rast gelinirler Heseratlar mulayim qursaqlara nisbeten tropiklerde daha coxsayli ve zengindirler Muxtelif heseratlarin yayildigi areallarin umumi seciyyesi ucun adeten iri quru erazilerinden otru qebul olunmus adlardan istifade edilir Palearktika Nearktika Holarktika Amfipasifik sektor Efiopiya vilayeti Oriental vilayet Arktogeya Neotropika ve Avstraliya vilayeti Heseratlarin yayilmasini mueyyenlesdiren en muhum amil onlarin qida elaqeleridir Bu xususile fitofaqlar ve parazitoid zarqanadlilar ve ikiqanadlilara aiddir Monofaqlar ve dar oliqofaqlarin areallari ise qida bitkisi ve ya sikarin yayilmasi ile elaqedardir Bir cox novler insanin istiraki ile demek olar ki butun dunyaya yayilmisiar Bu ilk novbede insanla bir yerde yasayan heseratlar insanin ve ev heyvanlarinin parazitleridir Hemcinin kend teserrufati zerervericileri de butun dunyada genis yayilmislar lakin onlarin areallari adeten zedeledikleri bitkiler ve iqlim seraiti ile mehdudlasir Insanla elaqedar olmayan heseratlar icerisinde de genis yayilmis novler vardir Meselen ayipencesi kepeneyi Cenubi Amerikadan basqa butun qitelerintropik ve mulayim qursaqlarinda yasayir Ekser cinsler neheng areallara malikdir Bununla yanasi bir cox taksonlar ya endemikdirler ya da cox dar areala malikdirler Bele novlere bir cox dag ve ada novleri aiddir Bir cox novler quru heyat terzinden su heyat terzine kecmisler Suda yasayan bezi novler de surfeler suda hell olunmus oksigenle teneffus etseler de yetkin ferd quruda yasayir Bezi heseratlar meselen suolcen taxtabitiler Hydrometridae Gerridae etraflari vasitesile bedenlerini iteleyerek su sethinde heyeket edirler Halobatidae fesilesinin numayendeleri denizde rast gelinir Halobates cinsinin novleri ise okeanda sahilden yuzlerle kilometr aralida yasayan yegane heseratlardir Lakin suolcenleri esil su heseratlari hesab etmek olmaz cunki su sethinde yasasalar da onlar suyun uzune qalxmis heyvan cesedlerile qidalanir yumurtalarini ise suda uzen yosunlar qus lelekleri ve s uzerine qoyurlar Inkisaflari deniz suyunda geden esil deniz heseratlari ise ikiqanadlilara aid olan onlarla novlerdir Yalniz Yaponiya sahillerinde rast gelinen Limonia monostromia agcaqanadinin butun inkisaf tsikli denizde gedir Sinantrop Heseratlar boyuk ve rengareng qrup teskil edir Onlar insanin yasayis yerlerinde teserrufat qurgularinda erzaq anbarlarinda ve s yerlerde yasayirlar CeyirtkeSinfin tesnifi muxtelif edebiyyat menbelerinde ferqlidir Sinif daxilinde Archaeognatha ve Dicondylia Zygentoma Pterygota yarimsinifleri ayrilir Qanadli Heseratlar Ephemeroptera Odonatoptera Neoptera kladlarina ayrilir Yeniqanadlilar infrasinfinde statuslari hele de muzakire edilen meselen Polyneoptera Paraneoptera Oligoneoptera yoxsa Holometabola bir nece kladda koqorta desteustu birlesen 30 dek deste ayrilir Butov bir taksonunsistematik yeri barede ve ya umumiyyetle bu taksonun saxlanmasina ehtiyacin olub olmamasi barede muzakireler hele de davam edir Meselen evveller serbest desteler olan taxtabitiler ve beraberqanadlilar muasir dovrde umumi yarimsertqanadlilar destesinde birlesdirilmisdir Termitler destesi ise tarakanabenzerler destesine daxil edilmisdir Eyni zamanda yelpikqanadlilar bezen boceklerle birlesdirilirdi ve devedelleyikimiler tarakanlarla birlesdirilmisdi muasir muellifler terefinden yeniden serbest desteler kimi baxilir Heseratlar sinfinin bioloji muxteliflikde roluUzunburun bocekSkorpion milcek Mecoptera Heseratlar yer uzerindeki butun heyvanlarin 90 ni teskil edirler ve biomuxteliflikde evezsiz rol oynayirlar Bu onlarin nov muxtelifliyi biosenozlardaki yuksek sayiile izah olunur Fitofaq heseratlar biokutlelerine gore butun diger bitkiyeyen heyvanlardan ustundurler Yirtici ve parazitoid heseratlar basqa orqanizmlerin sayinin tebii tenziminde muhum rol oynayirlar Hemcinin heseratlar bir cox onurgali ve onurgasiz heyvanlarin qida zencirinin muhum halqasini teskil edirler Bitkilerin 80 den coxu heseratlar terefinden tozlandirilir Bitki ve heyvan qaliqlari ile qidalanan heseratlar tebietde sanitar rolunu oynayir Torpaqda yasayan novlerin surfe ve imaqolari torpagin yumsalmasi ve curuntu ile zenginlesmesine sebeb olur Gundece Ephemeroptera Sisek Homoptera Azerbaycanda ilk entomoloji tedqiqat isleri 1923 cu ilde teskil olunmus Mikrobiologiya institutunda aparilmisdir A V Boqacov 1951 Azerbaycanda Diplura Thysanura Odonata Ephemeroptera Blattodea Mantoptera Isoptera Orthoptera Phasmodea Plecoptera Embioidea Dermaptera Thysanoptera Mallophaga Anoplura Hemiptera Homoptera Coleoptera Diptera Hymenoptera Neuroptera Mecoptera Lepidoptera uzerinde S P Tarpinski Orthoptera uzerinde N N Akramovski Odonata E F Miram Mantoptera ve Orthoptera A N Kiricenko Hemiptera Q A Sidorski Homoptera I D Babacanidi Buprestidae F A Zaytsev Coleoptera E V L M Axundova Tuayeva Isoptera A I Argiropulo E Isayeva Qurvic Aphaniptera Axundov I A Culicidae E Q Qauzer Tabanidae K V Arnoldi Formicidae V V Nikolski Helicoverpa armigera N H Semedov 1963 Coleoptera R M Effendi 1971 Lepidoptera B E Ehmedov 1982 Aphidiidae S E Eliyev 1984 Noctuidae N B Mirzeyeva 1988 Chrysomelidae H F Quliyeva 1992 heseratlarin ekologiyasi ve fiziologiyasi G A Mustafayeva 1990 Aphelinidae V E Qedimov 1994 Polistes A E Abdinbeyova 1995 Braconidae Z Y Musayeva 1996 Prunus cinsinden olan bitkilerin zerervericilerini A A Eliyev 1997 Ichneumonidae L M Rzayeva Chalcidoidea 2002 Z M Memmedov 2004 zerervericilerin entomofaqlari N C Vezirov Aphidiidae S Y Abdullayeva A Piriyev Lepidoptera I S Dropolyuk C A Hidayetov A M Atakisiyeva Hemiptera N Q Loginova torpaq mezofaunasi G E Quliyev Habrobracon minicisinin bioloji mubarizede rolu H Q Qurbanov qizilgozler Z K Resulova Collembola T X Semiyev tut ipekqurdu uzerinde tedqiqat isleri aparmis ve maraqli neticeler elde etmisler Hal hazirda T H Memmedova misarcilar S E Haciyeva ayicalar kantaridler I A Nuriyeva 2008 karabidler X E Eliyev 2013 G A Huseynzade arikimiler I Q Kerimova 2013 parazitoid sahib munasibetleri uzunbig bocekler torqanadlilar E A Huseynova 2013 parazitoid sahib munasibetleri qizil bocekler S M Meherremova 2016 yarpaqbukenler uzerinde tedqiqat isleri aparirlar Umumilikde AMEA Zoologiya institutunun Entomologiya sobesine daxil olan Heseratlarin ekologiyasi ve fiziologiyasi Faydali Heseratlarin introduksiyasi ve bioloji mubarizeninelmi esaslari Heseratlarin fauna ve sistematikasi laboratoriyalarinda Collembola Odonata Mantoptera Orthoptera Hemiptera Coleoptera Diptera Hymenoptera Neuroptera destelerinin ayri ayri ferileleri uzerinde entomoloji tedqiqatlar aparilir Bununla bele Azerbaycanda etrafli tedqiqine ehtiyac duyulan bir cox heserat qruplari vardir xususile de Ephemeroptera Gryllodea Dermaptera Formicidae Tettigoniodea Acridodea Psocoptera Homoptera Coleoptera nin bir cox fesileleri Strepsiptera umumiyyetle tedqiq edilmemisdir Instituta ise qebul edilen ve gelecekde de qebul edilecek istedadli genc kadrlarin oyrenilmemis heserat qruplarini en muasir metodlarla tedqiq edeceyine ve maraqli neticeler elde edeceklerine inaniriq Tesnifati Archaeognatha yarimsinfi Archaeognatha destesi Dicondylia yarimsinfi Zygentoma destesi Qanadli heseratlar Pterygota yarimsinfiIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2004 Agayev B I Zeynalova Z A Onurgasizlar zoologiyasi Baki Tehsil 2008 568 s seh 408 441Xarici kecidlerBioLibHemcinin baxTixius Boyelek Copsekilliler