Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Eol relyef formaları küləyin təsiri nəticəsində əmələ gəlmiş relyef formalarına deyilir. Bu proses təkcə yer kürəsində deyil, digər plantlərdə də, o cümlədən Marsda müşahidə olunur.
Terminalogiya
Eol sözü qədim yunan mifalogiyasında külək tanrısı Aeolusun adından götürülmşüdür.
Əmələgəlmə
Eol prosesi zamanı, külək qalaq və çöküntü qırıntılarını bir yerdən başqa yerə özü ilə nəql etdir. Eol xüsusiyyətləri əsas etibarı ilə küləyin eroziya mənbəyi olduğu yerlərdə nəzərə çarpır. Yəni həmin yerlərdə rütubət çatışmamazlığı nəzərə çarpır. Hissəciklər qum, çöküntü və gil ölçüsündə yığılır. Hissəciklər küləyə qoşularaq prosesdə iştrak edir. Hissəciklərin sürünməsi səthdə diyirlənmə və sürtünmə nəticəsində baş verir. Qaldırılma isə, Bernoulli prinsipinə əsasən yerdən qalmxa sayəsində baş verir. Əgər hava axını tubolentlik təşkil edirsə, iri qırıntılar saltasiya prosesi (geoloji termin olub, külək zamanı nisbətən böyük qırıntıların sıçrayışla yerdəyişməsinə deyilir) nəticəsində baş verir. Şəkil:Saltation-mechanics.gif|frame|left|Qumun saltasiya hərəkəti Nəticədə bir hissəcik digərinə dəyərək toqquşma hərəkəti baş verir.
Erozion relyef formaları
Küləyin dağıtdığı relyef formaları Yer üzündə arid zonlaradan başqa yerlərdə qalmamışdır. Başqa halda, su həmin relyef formalarını yuyub aparır. Eroziya ilə əlaqəli bir sıra relyef formaları vardır. Böyük hövzələrdə komplekslik olduğu üçün həmin ərazilərdə təkcə eol və eroziya deyil, qlasial, allüvial və tektonk qüvvələr də relyefəmələgəlmədə iştirak edir.
Eol relyef formaları
Eol relyef formaları arid iqlim şəraitində küləyin fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir və, əsasən, respublika ərazisinin şərq hissəsi üçün səciyyəvidir. Bu relyef formaları respublikanın qərb hissəsində quru kontinental iqlimə malik rayonlarda — Naxçıvan Muxtar Respublikasında, Acınohur və Ceyrançöldə də inkişaf etmişdir. Ceyrançöl alçaqdağlığını təşkil edən çöküntülərin litoloji tərkibi eol proseslərin inkişafı üçün daha əlverişli olub, deflyasion və külək akkumulyasiyası mənşəli relyef formalarının əmələgəlməsinə şərait yaratmışdır.
Eol akkumulyasiya formaları
külək vasitəsilə narın, xırda mineral hissəciklərin müəyyən ərazilərdə toplanması nəticəsində əmələ gəlir. Eol akkumulyasiyası əsasən dəniz, allüvial, prolüvial və s. çöküntülər hesabına əmələ gəlir. Azərbaycanda eol akkumulyasiyası formaları daha çox Cənub-şərqi Şirvanda, Mil və Muğan düzlərində yayılmışdır.
Şəmkirdə, Şirvanda dəniz sahili ərazilərdə toplanan qum və balıqqulağı qırıntılarının külək vasitəsilə sovrulması nəticəsində geniş miqyasda dünlər yaranmışdır.
Mil düzündə əsasən allüvial mənşəli eol qum təpələrinə rast gəlinir. Bunlardan ən tipik qum təpələri Şirin qum və Ağ gölün cənub hissələrində olan təpələrdir. Bu təpələrin hündürlüyü 3–5 m olub, əsl səhraları xatırladır.
Samur-Dəvəçi düzənliyində eol relyef formaları
Samur-Dəvəçi düzənliyində inkişaf etmiş eol relyef formaları, əsasən, dyunlardan və qum təpələrindən ibarət olub, Xəzər dənizinin sahili boyu eni 0,5–1 km-ə çatan ərazidə yayılmışdır (Antonov, 1949, Budaqov, 1957, Mikayılov, 1978). Bu relyef formaları sahil vallarının sovrulmuş qum materiallarından təşkil olunmuşdur. Nəticədə 2-3 bəzən 4 cərgədə yerləşən sadə nal şəkilli və bəzən bir-biri ilə bitişmiş dyun və tirələr əmələ gəlmişdir. Tirələrin yüksəkliyi bəzən 12 m-ə çatır.
Abşeron yarımadasında eol relyef formaları
Abşeron yarımadasında eol relyef formaları sahilboyu zonada, 4- enində ərazidə müşahidə edilir. Bunlar əsasən alçaq dəniz terraslarının və müasir çimərliklərin sovrulmuş dəniz qumlarından təşkil olunmuşdur. P.V. Kovalskaya - Ilyinaya görə (1934) Abşeron yarımadasında qumlar 300 min ha sahəni əhatə etmişdir ki, bunun da 3-3,5 min ha hərəkət edən qumlardan ibarət olmuşdur. Müasir dövrdə bu qum sahələri xeyli azalmışdır. Burada eol morfoskulpturlarının əmələ gəlməsində ərazidə üstünlük təşkil edən şimal (xəzri) və cənub (gilavar) küləkləri, dördüncü dövrün və müasir çimərliklərin qum törəmələri, qrunt sularının nisbətən dərində yerləşməsi və bitki örtüyünün seyrək olması əsas amil kimi mühüm rol oynamışdır. Morfoskulpturların əmələ gəlməsində sürəti və təkrarlanması başqa küləklərə nisbətən daha çox olan şimal küləklərinin rolu daha böyük olmuşdur. Onların orta illik sürəti 10–12 m/san olub, bəzən 40 m/san çatır (Mədətzadə, 1953).
Eol proseslərinin inkişafına Xəzər dənizinin səviyyəsinin tərəddüdü də öz təsirini göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, Xəzərin səviyyəsi ildə 10-15 sm qalxan zaman onun sahili ildə 10-, dayaz yerlərdə isə 100- geri çəkilir (Əliyev, 2001). Nəticədə dənizin səviyyəsi qalxan zaman eol proseslərinin fəaliyyət sahəsi azalır, səviyyə düşəndə isə (1927-1977) əksinə xeyli genişlənir.
Abşeron yarımadasında mənşəyinə, morfoloji əlamətlərinə və dinamikliyinə görə bir-birindən fərqlənən müxtəlif eol formaları inkişaf etmişdir (Şirinov, 1965). Yarımadada dəniz sahili qum relyef formaları az sahəni əhatə edir və qismən bağ və üzümlüklər altında istifadə edildiyindən demək olar ki bərkidilmişdir. Bunların arasında əmələgəlmə vaxtına və dinamikliyinə görə qədim və müasir dövrdə hərəkətdə olan qum relyef formaları ayrılır. Sahilboyunca şimalda (Yaşma burnundan Köhnə Bilgəhə qədər) və cənub - şərqdə (Gürgan b-dan Hövsan b- a qədər) sovrulmaya məruz qalmış sahil valları uzanır. Sovrulma materiallarından təşkil olunmuş və hakim küləklərin istiqamətində uzanan dyunlar, kiçik təpələr və digər keçid formalar ərazidə daha geniş yayılmışdır.
Qobustanın Xəzər sahili zonasında akkumulyativ eol, daxili çökəkliklərdə isə şoran-deflyasion formaları geniş yayılmışdır.
Dyunlardan, tirələrdən və qum təpələrindən ibarət akkumulyativ eol relief formaları Ələt burnuna bitişik sahil düzənliklərində yayılıb, hakim küləklərin istiqamətində şimal-şərqdən cənub-qərb istiqamətdə uzanır. Bu formaların əmələ gəlməsində müasir çimərliklərin və yeni kaspi yaşlı dəniz terraslarının qumlarından başqa Bahar və s. palçıq vulkanlarının püskürmə materialları da iştirak edir.
Şoran-deflyasion eol relyef formaları Çuvaldağ sinklinal platosunda, Ələt tirəsinin cənub-qərb ətəyində yastı dibli axarsız çökəkliklərdə inkişaf etmişdir. Hündürlüyü, uzunluğu 5- və eni 3–6 m-ə çatan qum və gil təpələrindən ibarət bu formalar Çuvaldağ platosu üçün səciyyəvi olub, ağac şəkilli şoran ot və kollar ilə bərkidilmişdir.
Kür- Araz düzənliyində eol relyef formaları
Kür-Araz düzənliyində eol relyef formaları əsasən güclü şimal-şərq küləklərinin, quru iqlim şəraitinin, seyrək bitki örtüyünün və bərkidilməmiş qum, gil və gillicə materiallarının üstünlük təşkil etdiyi Cənub- Şərqi Şirvanda inkişaf etmişdir. Sahilboyu ərazidə yayılmış və sahil vallarından, dyunlardan, qum tirələri və təpələrindən ibarət olan eol relyef formaları yarım bərkidilmiş və ya hərəkət edən formadadırlar. Əsasən, geniş çimərliklərin və son yeni kaspi dəniz terraslarının sovrulma materialları ilə qidalanan bu formalar təkrar sovrulmaya məruz qalmışdır.
Cənub-Şərqi Şirvan düzənliyində yeni kaspidə laqun sahələrini təşkil etmiş yastı dibli şoran çökəkliklərin cənub-qərb kənarı boyunca yayılmış qum təpəcikləri səciyyəvidir. Bu formalar ilin isti yarısında şoran çökəkliklərin quruması zamanı onları təşkil edən kövrək materialların sovrularaq çökəkliklərin cənub - qərbində çökdürülməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir.
Durovdağ və Düzdağ palçıq vulkanı konuslarının və Xıdırlı palçıq sopkasının ətrafında, əsasən palçıq vulkanlarının sovrulma materiallarından təşkil olunmuş qum-gil təpələri geniş yayılmışdır.
Kür-Araz düzənliyinin içərilərində qum təpələrinə və dyunlara, əsasən, Mil və Müğan düzənliklərində ləkələr şəklində təsadüf edilir. Bu formalar Kür və Araz çaylarının qumlardan və gillicələrdən təşkil olunmuş qədim yataq boyu yollarının və sahil vallarının sovrulması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bu cür formalar Muğan düzənliyində Hacılçi şoranlığının cənub-qərb kənarında bir qədər geniş yayılmışdır.
Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissəsində eol relyef formaları
Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissəsində Arazyanı silsilələrdə və Talış dağlarının orta dağlıq hissəsində eol korroziyası və deflyasiyası nəticəsində əmələ gəlmiş oyuqlar, çıxıntılar, təpəliklər və arı şanına bənzər formalar inkişaf etmişdir (Abasov, 1970, Antonov, 1971). Bu cür formalara müxtəlif növ vulkanogen tərkibli süxurlarda da tez-tez təsadüf edilir.
İstinadlar
- (PDF). 2010-11-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-09.
- "Kanada Ensiklopediyası Eol relyef formaları". 2013-11-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-09.
- M. A. Müseyibov, R. İ. Quliyev. Azərbaycan SSR-nin geomorfologiyası. Bakı-1974.
- Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.119 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Eol relyef formalari kuleyin tesiri neticesinde emele gelmis relyef formalarina deyilir Bu proses tekce yer kuresinde deyil diger plantlerde de o cumleden Marsda musahide olunur Kaliforniya Mojove Sehrasi Kulek qumu Kelso dyununda yuxari aparirTerminalogiyaEol sozu qedim yunan mifalogiyasinda kulek tanrisi Aeolusun adindan goturulmsudur EmelegelmeEol prosesi zamani kulek qalaq ve cokuntu qirintilarini bir yerden basqa yere ozu ile neql etdir Eol xususiyyetleri esas etibari ile kuleyin eroziya menbeyi oldugu yerlerde nezere carpir Yeni hemin yerlerde rutubet catismamazligi nezere carpir Hissecikler qum cokuntu ve gil olcusunde yigilir Hissecikler kuleye qosularaq prosesde istrak edir Hisseciklerin surunmesi sethde diyirlenme ve surtunme neticesinde bas verir Qaldirilma ise Bernoulli prinsipine esasen yerden qalmxa sayesinde bas verir Eger hava axini tubolentlik teskil edirse iri qirintilar saltasiya prosesi geoloji termin olub kulek zamani nisbeten boyuk qirintilarin sicrayisla yerdeyismesine deyilir neticesinde bas verir Sekil Saltation mechanics gif frame left Qumun saltasiya hereketi Neticede bir hissecik digerine deyerek toqqusma hereketi bas verir Erozion relyef formalari Kuleyin dagitdigi relyef formalari Yer uzunde arid zonlaradan basqa yerlerde qalmamisdir Basqa halda su hemin relyef formalarini yuyub aparir Eroziya ile elaqeli bir sira relyef formalari vardir Boyuk hovzelerde komplekslik oldugu ucun hemin erazilerde tekce eol ve eroziya deyil qlasial alluvial ve tektonk quvveler de relyefemelegelmede istirak edir Eol relyef formalariEol relyef formalari arid iqlim seraitinde kuleyin fealiyyeti neticesinde emele gelir ve esasen respublika erazisinin serq hissesi ucun seciyyevidir Bu relyef formalari respublikanin qerb hissesinde quru kontinental iqlime malik rayonlarda Naxcivan Muxtar Respublikasinda Acinohur ve Ceyrancolde de inkisaf etmisdir Ceyrancol alcaqdagligini teskil eden cokuntulerin litoloji terkibi eol proseslerin inkisafi ucun daha elverisli olub deflyasion ve kulek akkumulyasiyasi menseli relyef formalarinin emelegelmesine serait yaratmisdir Eol akkumulyasiya formalarikulek vasitesile narin xirda mineral hisseciklerin mueyyen erazilerde toplanmasi neticesinde emele gelir Eol akkumulyasiyasi esasen deniz alluvial proluvial ve s cokuntuler hesabina emele gelir Azerbaycanda eol akkumulyasiyasi formalari daha cox Cenub serqi Sirvanda Mil ve Mugan duzlerinde yayilmisdir Semkirde Sirvanda deniz sahili erazilerde toplanan qum ve baliqqulagi qirintilarinin kulek vasitesile sovrulmasi neticesinde genis miqyasda dunler yaranmisdir Mil duzunde esasen alluvial menseli eol qum tepelerine rast gelinir Bunlardan en tipik qum tepeleri Sirin qum ve Ag golun cenub hisselerinde olan tepelerdir Bu tepelerin hundurluyu 3 5 m olub esl sehralari xatirladir Samur Deveci duzenliyinde eol relyef formalariSamur Deveci duzenliyinde inkisaf etmis eol relyef formalari esasen dyunlardan ve qum tepelerinden ibaret olub Xezer denizinin sahili boyu eni 0 5 1 km e catan erazide yayilmisdir Antonov 1949 Budaqov 1957 Mikayilov 1978 Bu relyef formalari sahil vallarinin sovrulmus qum materiallarindan teskil olunmusdur Neticede 2 3 bezen 4 cergede yerlesen sade nal sekilli ve bezen bir biri ile bitismis dyun ve tireler emele gelmisdir Tirelerin yuksekliyi bezen 12 m e catir Abseron yarimadasinda eol relyef formalariAbseron yarimadasinda eol relyef formalari sahilboyu zonada 4 eninde erazide musahide edilir Bunlar esasen alcaq deniz terraslarinin ve muasir cimerliklerin sovrulmus deniz qumlarindan teskil olunmusdur P V Kovalskaya Ilyinaya gore 1934 Abseron yarimadasinda qumlar 300 min ha saheni ehate etmisdir ki bunun da 3 3 5 min ha hereket eden qumlardan ibaret olmusdur Muasir dovrde bu qum saheleri xeyli azalmisdir Burada eol morfoskulpturlarinin emele gelmesinde erazide ustunluk teskil eden simal xezri ve cenub gilavar kulekleri dorduncu dovrun ve muasir cimerliklerin qum toremeleri qrunt sularinin nisbeten derinde yerlesmesi ve bitki ortuyunun seyrek olmasi esas amil kimi muhum rol oynamisdir Morfoskulpturlarin emele gelmesinde sureti ve tekrarlanmasi basqa kuleklere nisbeten daha cox olan simal kuleklerinin rolu daha boyuk olmusdur Onlarin orta illik sureti 10 12 m san olub bezen 40 m san catir Medetzade 1953 Eol proseslerinin inkisafina Xezer denizinin seviyyesinin tereddudu de oz tesirini gosterir Mueyyen edilmisdir ki Xezerin seviyyesi ilde 10 15 sm qalxan zaman onun sahili ilde 10 dayaz yerlerde ise 100 geri cekilir Eliyev 2001 Neticede denizin seviyyesi qalxan zaman eol proseslerinin fealiyyet sahesi azalir seviyye dusende ise 1927 1977 eksine xeyli genislenir Abseron yarimadasinda menseyine morfoloji elametlerine ve dinamikliyine gore bir birinden ferqlenen muxtelif eol formalari inkisaf etmisdir Sirinov 1965 Yarimadada deniz sahili qum relyef formalari az saheni ehate edir ve qismen bag ve uzumlukler altinda istifade edildiyinden demek olar ki berkidilmisdir Bunlarin arasinda emelegelme vaxtina ve dinamikliyine gore qedim ve muasir dovrde hereketde olan qum relyef formalari ayrilir Sahilboyunca simalda Yasma burnundan Kohne Bilgehe qeder ve cenub serqde Gurgan b dan Hovsan b a qeder sovrulmaya meruz qalmis sahil vallari uzanir Sovrulma materiallarindan teskil olunmus ve hakim kuleklerin istiqametinde uzanan dyunlar kicik tepeler ve diger kecid formalar erazide daha genis yayilmisdir Qobustanin Xezer sahili zonasinda akkumulyativ eol daxili cokekliklerde ise soran deflyasion formalari genis yayilmisdir Dyunlardan tirelerden ve qum tepelerinden ibaret akkumulyativ eol relief formalari Elet burnuna bitisik sahil duzenliklerinde yayilib hakim kuleklerin istiqametinde simal serqden cenub qerb istiqametde uzanir Bu formalarin emele gelmesinde muasir cimerliklerin ve yeni kaspi yasli deniz terraslarinin qumlarindan basqa Bahar ve s palciq vulkanlarinin puskurme materiallari da istirak edir Soran deflyasion eol relyef formalari Cuvaldag sinklinal platosunda Elet tiresinin cenub qerb eteyinde yasti dibli axarsiz cokekliklerde inkisaf etmisdir Hundurluyu uzunlugu 5 ve eni 3 6 m e catan qum ve gil tepelerinden ibaret bu formalar Cuvaldag platosu ucun seciyyevi olub agac sekilli soran ot ve kollar ile berkidilmisdir Kur Araz duzenliyinde eol relyef formalariKur Araz duzenliyinde eol relyef formalari esasen guclu simal serq kuleklerinin quru iqlim seraitinin seyrek bitki ortuyunun ve berkidilmemis qum gil ve gillice materiallarinin ustunluk teskil etdiyi Cenub Serqi Sirvanda inkisaf etmisdir Sahilboyu erazide yayilmis ve sahil vallarindan dyunlardan qum tireleri ve tepelerinden ibaret olan eol relyef formalari yarim berkidilmis ve ya hereket eden formadadirlar Esasen genis cimerliklerin ve son yeni kaspi deniz terraslarinin sovrulma materiallari ile qidalanan bu formalar tekrar sovrulmaya meruz qalmisdir Cenub Serqi Sirvan duzenliyinde yeni kaspide laqun sahelerini teskil etmis yasti dibli soran cokekliklerin cenub qerb kenari boyunca yayilmis qum tepecikleri seciyyevidir Bu formalar ilin isti yarisinda soran cokekliklerin qurumasi zamani onlari teskil eden kovrek materiallarin sovrularaq cokekliklerin cenub qerbinde cokdurulmesi neticesinde emele gelmisdir Durovdag ve Duzdag palciq vulkani konuslarinin ve Xidirli palciq sopkasinin etrafinda esasen palciq vulkanlarinin sovrulma materiallarindan teskil olunmus qum gil tepeleri genis yayilmisdir Kur Araz duzenliyinin icerilerinde qum tepelerine ve dyunlara esasen Mil ve Mugan duzenliklerinde lekeler seklinde tesaduf edilir Bu formalar Kur ve Araz caylarinin qumlardan ve gillicelerden teskil olunmus qedim yataq boyu yollarinin ve sahil vallarinin sovrulmasi neticesinde emele gelmisdir Bu cur formalar Mugan duzenliyinde Hacilci soranliginin cenub qerb kenarinda bir qeder genis yayilmisdir Kicik Qafqazin cenub serq hissesinde eol relyef formalariKicik Qafqazin cenub serq hissesinde Arazyani silsilelerde ve Talis daglarinin orta dagliq hissesinde eol korroziyasi ve deflyasiyasi neticesinde emele gelmis oyuqlar cixintilar tepelikler ve ari sanina benzer formalar inkisaf etmisdir Abasov 1970 Antonov 1971 Bu cur formalara muxtelif nov vulkanogen terkibli suxurlarda da tez tez tesaduf edilir Istinadlar PDF 2010 11 22 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 09 Kanada Ensiklopediyasi Eol relyef formalari 2013 11 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 09 M A Museyibov R I Quliyev Azerbaycan SSR nin geomorfologiyasi Baki 1974 Azerbaycan Respublikasinin Cografiyasi I cild Azerbaycanin fiziki cografiyasi Baki 2015 s 119 E K Elizade S E Tarixazer X K Tanriverdiyev H A Xelilov A S Seferov V A Guluzade T R Qurbanov Z E Hemidova Xarici kecidlerhttps quedeus com az eol relyef formalari neyin tesirinden yaranir http www coqrafiya info 2014 07 azrbaycanin eol relyefi html