Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dağ — təpədən uca, quruluqlarda yer üzündən ucalan yerlərə deyilir. Dağlar yer kürəsinin relyefinin təxminən 40%-ni — Asiyanın 54%, Şimali Amerikanın 36%, Avropanın 25%, Cənubi Amerikanın 22%, Avstraliyanın 17%, Afrikanın isə 3% ərazisini təşkil edir. İnsanların 10%-i bu ərazilərdə yaşayır. Əksər çaylar mənbəyini dağlardan götürür. Dünyanın ən hündür zirvəsi — Himalay dağlarıdır. Ən uzun sıra dağları And dağlarıdır. Dəniz səviyyəsi nəzərə alınmazsa ən hündür Mauna-Kea dağıdır.
Mənşəyinə görə
Dağların yaranmasında yerin daxili qüvvəsi iştirak edir. Dağlar mənşəyinə görə iki qrupa bölünür:
1. Tektonik dağlar
Yerin üfüqi hərəkətləri zamanı lifosfer tavalarının və ya kiçik platformaların bir-birinə yaxınlaşması və ya toqquşması zamanı yaranır. Tektonik dağlar əsasən sıra dağları şəklində olur və litosfer tavalının sərhədlərində yerləşir. Tektonik dağlar 3 qrupa bölünür bunlar aşağıdakılardır
- Qırışıq dağlar seysmik zonalarda, süxur laylarının sıxılması nəticəsində yaranır. Dünyanın ən uzun qırışıq dağ sistemi Şimali və Cənubi Amerikanın qərbində yerləşən Kordilyer-And dağlarıdır. Alp-Himalay dağ sistemində yerləşən – Alp, Qafqaz, Kopetdağ, Pamir, Hinduquş, Himalay və Afrikadakı Atlas dağları da qırışıq dağlardır. Qırışıq dağların süxur laylarının çökən hissəsi-sinklinal, qalxan hissəsi-antiklinal adlanır
- Faylı dağlar seysmik zonalardan kənarda yerləşən, zəif parçalanmış ərazilərdəki qədim dağlardır. Onlara Kap, Əjdaha, Ural, Appalaç, Skandinaviya, Böyük Suayrıcı və s. misal ola bilər.
- Qırışıq-faylı dağlar Yer kürəsində seysmik fəallığını tamamilə itirməyən ərazilərdə yaranır. Belə dağlar (Tyan-Şan, Altay, Sayan) yenidən tektonik proseslərə məruz qalmışdır.
2. Vulkanik dağlar
Vulkanizm prosesi zamanı lavanın yer üzünə çıxaraq soyuması nəticəsində yaranır. Belə dağlar silsilə yaratmır və əsasən konus şəklində olur. Nisbi hündürlüyünə görə dünyada ən yüksək vulkanik dağ Havay adalarındakı Mauna-Kea dağıdır (10040 m). Elbrus, Kazbek, Savalan, Etna, Vezuvi, Kamerun, Kotopaxi və s. vulkanların fəaliyyəti nəticəsində yaranan dağlardır.
Yaşına görə
Yaşına görə dağlar cavan və qədim olur. Cavan dağların zirvələri kəskin parçalanmış olur. Qırışıq dağlar cavan dağlardır. Belə dağların hündürlüyü çox olur. Qədim dağların zirvələri az parçalanmış, hündürlükləri az olur. Faylı və qırışıq-faylı dağlar qədim dağlardır.
Zirvələrinə görə
Dağın zirvələri dik və parçalanmış olarsa, belə zirvələrə pik, hamar olarsa massiv deyilir.
Hündürlüyünə görə
Hündürlüyünə görə dağlar 3 qrupa bölünür:
- Alçaq dağlar — dəniz səviyyəsindən 1000m-ə qədər
- Orta dağlar — dəniz səviyyəsindən 1000–2000m-dək
- Yüksək dağlar — dəniz səviyyəsindən 2000m-dən yüksək
Dağın elementləri
Dağın ən yüksək hissəsi onun zirvəsidir. Tektonik dağlarda zirvələr sıralanaraq silsilə əmələ gətirir. Dağın düzənə qovuşduğu yer onun ətəyi adlanır. Dağın yamacı onun zirvəsi ilə ətəyini birləşdirir.
Ön silsilə
Ön silsilə dağlıq ölkənin kənarında, ona bitişik düzənlik boyu uzanan dağ silsiləsi. Əsas silsiləyə paralel uzanıb, ondan bəzən uzununa tektonik çökəkliklə ayrılır və daha cavan çokmə süxurkardan təşkil olunması, yüksəkliyinin az olması və suayrıcının hamar olması ilə fərqlənir. Adətən antesedent dərələrlə kəsilir. Uzun müddət qalxmaqda davam edən dağlıq ölkənin bir neçə Ön silsiləsi ola bilər.
Dağlarda temperatur
Günəşə nə qədər yaxındırsa, bir o qədər soyuqdur.
Fizikanın qanunları belə işləyir, isti hava qalxır, soyuq aşağı enir. Onda nə üçün dağlarda belə soyuqdur və nə qədər hündürdürsə, bir o qədər soyuq olur? Axı digər hər şeylə yanaşı dağ zirvəsinə qalxarkən biz başlıca qızdırıcımız olan günəşə yaxın oluruq. Fizikanın qanunları əlbəttə, dağlarda da fəaliyyətdədir, amma burada düzənlikdə olmayan digər faktorlar işə başlayır. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, hava istiliyi pis keçirir və pis saxlayır, dağlarda, hündürlükdə isə seyrək hava daha da pis saxlayır. Bizim planetimizin səthində nisbətən isti temperatur günəşin qızdırdığı isti havadan deyil, bu ondandır ki, torpaq (o cümlədən meşələr, çöllər və düzənliklər) və su yuxarıdan gələn istiliyi udur, sonra onu atmosferə verir. Verilən istilikdən yaranan isti odeyal yeri 10–15 kilometr hündürlüyə qədər örtür, amma nə qədər yüksəkdirsə, bu qızdırma bir o qədər azdır. İstilik tədricən səpələnir.
Seyrəkləşmiş havanı unutmayaq – vahid sahədə molekullar nə qədər azdırsa, hərəkət və istilik də bir o qədər azdır. Bir sadə misal göstərək: sıx toplumda həmişə isti olur. Hesablanmışdır ki, hər bir min metr qalxdıqda havanın temperaturu 5–6 dərəcə azalır.
Sual vermək olar: nə üçün dağlar istiliyi udmur və vermir? Səbəb əks etdirən səthdədir. Dağlar konus formasındadır və şüalar onların üzərinə düzənlikdə olduğu kimi perpendikulyar yox, bucaq altında düşür ki, bu da istilik keçirməni azaldır. Dağlarda ən isti yerlər yastı yaylada olur. Gündüz onlar günəş şüaları altında qızır, doğrudur, gecə sürətlə soyuyur, çünki seyrək hava istiliyi saxlamır. İkinci səbəb, qar papaqlarıdır. Onlar ağdırlar və onlar şüanı udmaq əvəzinə əks etdirirlər.
İstinadlar
- Geomorfoloji terminlərin izahlı lüğəti. Bakı, "Elm"- 2012 s.218
- "Arxivlənmiş surət". 2022-05-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-05-06.
 | Dağ ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Dag deqiqlesdirme Dag tepeden uca quruluqlarda yer uzunden ucalan yerlere deyilir Daglar yer kuresinin relyefinin texminen 40 ni Asiyanin 54 Simali Amerikanin 36 Avropanin 25 Cenubi Amerikanin 22 Avstraliyanin 17 Afrikanin ise 3 erazisini teskil edir Insanlarin 10 i bu erazilerde yasayir Ekser caylar menbeyini daglardan goturur Dunyanin en hundur zirvesi Himalay daglaridir En uzun sira daglari And daglaridir Deniz seviyyesi nezere alinmazsa en hundur Mauna Kea dagidir Dag Menseyine gore Daglarin yaranmasinda yerin daxili quvvesi istirak edir Daglar menseyine gore iki qrupa bolunur 1 Tektonik daglar Yerin ufuqi hereketleri zamani lifosfer tavalarinin ve ya kicik platformalarin bir birine yaxinlasmasi ve ya toqqusmasi zamani yaranir Tektonik daglar esasen sira daglari seklinde olur ve litosfer tavalinin serhedlerinde yerlesir Tektonik daglar 3 qrupa bolunur bunlar asagidakilardir Tanzaniyadaki Kilimancaro dagi Afrikanin en yuksek dagiQirisiq daglar seysmik zonalarda suxur laylarinin sixilmasi neticesinde yaranir Dunyanin en uzun qirisiq dag sistemi Simali ve Cenubi Amerikanin qerbinde yerlesen Kordilyer And daglaridir Alp Himalay dag sisteminde yerlesen Alp Qafqaz Kopetdag Pamir Hinduqus Himalay ve Afrikadaki Atlas daglari da qirisiq daglardir Qirisiq daglarin suxur laylarinin coken hissesi sinklinal qalxan hissesi antiklinal adlanir Fayli daglar seysmik zonalardan kenarda yerlesen zeif parcalanmis erazilerdeki qedim daglardir Onlara Kap Ejdaha Ural Appalac Skandinaviya Boyuk Suayrici ve s misal ola biler Qirisiq fayli daglar Yer kuresinde seysmik fealligini tamamile itirmeyen erazilerde yaranir Bele daglar Tyan San Altay Sayan yeniden tektonik proseslere meruz qalmisdir 2 Vulkanik daglar Vulkanizm prosesi zamani lavanin yer uzune cixaraq soyumasi neticesinde yaranir Bele daglar silsile yaratmir ve esasen konus seklinde olur Nisbi hundurluyune gore dunyada en yuksek vulkanik dag Havay adalarindaki Mauna Kea dagidir 10040 m Elbrus Kazbek Savalan Etna Vezuvi Kamerun Kotopaxi ve s vulkanlarin fealiyyeti neticesinde yaranan daglardir Yasina gore Yasina gore daglar cavan ve qedim olur Cavan daglarin zirveleri keskin parcalanmis olur Qirisiq daglar cavan daglardir Bele daglarin hundurluyu cox olur Qedim daglarin zirveleri az parcalanmis hundurlukleri az olur Fayli ve qirisiq fayli daglar qedim daglardir Indoneziyadaki Puncak Jaya Okeaniyanin en yuksek dagiZirvelerine gore Dagin zirveleri dik ve parcalanmis olarsa bele zirvelere pik hamar olarsa massiv deyilir Hundurluyune gore Hundurluyune gore daglar 3 qrupa bolunur Alcaq daglar deniz seviyyesinden 1000m e qeder Orta daglar deniz seviyyesinden 1000 2000m dek Yuksek daglar deniz seviyyesinden 2000m den yuksekDagin elementleriDagin en yuksek hissesi onun zirvesidir Tektonik daglarda zirveler siralanaraq silsile emele getirir Dagin duzene qovusdugu yer onun eteyi adlanir Dagin yamaci onun zirvesi ile eteyini birlesdirir On silsileOn silsile dagliq olkenin kenarinda ona bitisik duzenlik boyu uzanan dag silsilesi Esas silsileye paralel uzanib ondan bezen uzununa tektonik cokeklikle ayrilir ve daha cavan cokme suxurkardan teskil olunmasi yuksekliyinin az olmasi ve suayricinin hamar olmasi ile ferqlenir Adeten antesedent derelerle kesilir Uzun muddet qalxmaqda davam eden dagliq olkenin bir nece On silsilesi ola biler Daglarda temperaturGunese ne qeder yaxindirsa bir o qeder soyuqdur Fizikanin qanunlari bele isleyir isti hava qalxir soyuq asagi enir Onda ne ucun daglarda bele soyuqdur ve ne qeder hundurdurse bir o qeder soyuq olur Axi diger her seyle yanasi dag zirvesine qalxarken biz baslica qizdiricimiz olan gunese yaxin oluruq Fizikanin qanunlari elbette daglarda da fealiyyetdedir amma burada duzenlikde olmayan diger faktorlar ise baslayir Her seyden evvel qeyd etmek lazimdir ki hava istiliyi pis kecirir ve pis saxlayir daglarda hundurlukde ise seyrek hava daha da pis saxlayir Bizim planetimizin sethinde nisbeten isti temperatur gunesin qizdirdigi isti havadan deyil bu ondandir ki torpaq o cumleden meseler coller ve duzenlikler ve su yuxaridan gelen istiliyi udur sonra onu atmosfere verir Verilen istilikden yaranan isti odeyal yeri 10 15 kilometr hundurluye qeder ortur amma ne qeder yuksekdirse bu qizdirma bir o qeder azdir Istilik tedricen sepelenir Seyreklesmis havani unutmayaq vahid sahede molekullar ne qeder azdirsa hereket ve istilik de bir o qeder azdir Bir sade misal gosterek six toplumda hemise isti olur Hesablanmisdir ki her bir min metr qalxdiqda havanin temperaturu 5 6 derece azalir Sual vermek olar ne ucun daglar istiliyi udmur ve vermir Sebeb eks etdiren sethdedir Daglar konus formasindadir ve sualar onlarin uzerine duzenlikde oldugu kimi perpendikulyar yox bucaq altinda dusur ki bu da istilik kecirmeni azaldir Daglarda en isti yerler yasti yaylada olur Gunduz onlar gunes sualari altinda qizir dogrudur gece suretle soyuyur cunki seyrek hava istiliyi saxlamir Ikinci sebeb qar papaqlaridir Onlar agdirlar ve onlar suani udmaq evezine eks etdirirler IstinadlarGeomorfoloji terminlerin izahli lugeti Baki Elm 2012 s 218 Arxivlenmis suret 2022 05 06 tarixinde Istifade tarixi 2022 05 06 Vikianbarda Dag ile elaqeli mediafayllar var Dag ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin