Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Böyük adron sürətləndiricisi və ya Böyük adron kollayderi (ing. Large Hodron Collider, LHC) Avropa nüvə tədqiqatlar şurasının CERN (fr.Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire) hazırladığı dünyanın ən böyük proton sürətləndiricisidir.
BAS-nin yaradılması ilk dəfə 1984-cü ildə nəzərdə tutulsa da onun reallaşması 2001-ci ildə həyata keçdi. Böyük adron sürətləndiricisində protonlar 14 TeV (14 teraelektronvolt- 14•10x12 elektronvolt) enerji ilə toqquşması nəzərdə tutulub. BAS Fransa ilə İsveçrə sərhəddində 26.7 km uzunluğu olan və 100 dərinlikdə bir sahəni əhatə edir. BAS-da proton dəstəsinin tutulması və korreksiyası üçün uzunluğu 22 km-i əhatə edən 1624 maqnitdən istifadə olunub. Maqnitlər absolyut 0-dan yüksək, -271C temperaturda işləyəcək. BAS-da 4 detektorun işləyəcəyi bildirilir. ATLAS ( A Toroidal LHC- ApparatuS), CMS (Compact Muon Solenoid), LHCb (The Large Hadron Collider beauty experiment) və ALICE (A Large Ion Collider Experiment). ATLAS və CMS Hiqqsin bozonları və "standart olmayan fizika"-nı öyrənmək üçün təyin edilib. Detektor LHCb b-kvarkların tədqiqatları üçün, detektor ALICE isə kvark-qlüon plazmasının və kvark-qlüon mayesinin qurğuşun ionları ilə toqquşmasına aid eksperimentləri tədqiqat etmək üçün yaradılıb. Bu böyük proyektdə 45 ölkənin alimləri iştirak edir.
Məqsəd
XX əsrin başlanğıcında fizikanın əsasını başlıca iki nəzəriyyə təşkil edirdi: kainatı makro səviyyədə təsvir edən Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi və kainatı mikro səviyyədə təsvir edən . Hər iki nəzəriyyənin güclü və zəif xüsusiyyətləri vardır. Amma problem ondadır ki, bu iki nəzəriyyə bir-biri ilə uzlaşmır və heç biri təklikdə kainatdakı bütün prosesləri izah edə bilmir. Məs: gedən prosesləri daha dəqiq bilmək üçün, hər iki nəzəriyyə də lazımdır. Amma onlar ziddiyət təşkil edir. XX əsrin ikinci yarısında fiziklər bütün bunlara son qoymaq üçün standart model yaratdılar. Bu model 4 fundamental təsirlərdən 3-ünü özündə birləşdirirdi: güclü, zəif və elektromaqnit. XX əsrin sonlarında fiziklər 4 fundamental təsiri bir araya gətirəcək yeni bir nəzəriyyə yaratmaq istədilər. Amma qravitasiya təsirini Standart modelə daxil etməkdə çətinlik çəkdilər. Buna görə də indiki dövrdə fiziklər bu fundamental təsirləri iki əsas nəzəriyyə ilə izah edirlər: nisbilik nəzəriyyəsi və standart model. Kvant qravitasiyasının yaradılmasında ortaya çıxan çətinliklərə görə onların birləşdirilməsi hələ ki, alınmayıb. Alimlər gələcəkdə bu fundamental təsirləri birləşdirmək üçün bir neçə yanaşmadan istifadə etməyi qərara gəliblər: , , M-nəzəriyyə. Lakin bu nəzəriyyələr eksperimental olaraq sübut olunmadığı üçün problemli qalır. Eksperimentlərin reallaşması üçün çox böyük enerji lazımdır. Bu da artıq BAS vasitəsilə əldə olunacaq.
Top-kvarkların öyrənilməsi
indiyə qədər açılan ən ağır kvark, ən ağır elementar hissəcikdir. axırıncı nəticələrinə görə onun kütləsi 171± 2.1 QeV-dur. Özünün böyük kütləsinə görə top-kvark ancaq Tevatron sürətləndiricisində müşahidə edilir. Başqa sürətləndiricilərdə isə onun yaranması üçün lazım olan enerji yoxdur. Bundan başqa top-kvarklar fiziklərə həm də Hiqqsin bozonlarını (Allahın hissəciyi) öyrənməkçün "iş aləti kimi" lazımdır.
öyrənilməsi
BAS proyektinin əsas məqsədlərindən biri də Standart modelə (SM) daxil olan Hiqqs bozonlarının eksperimental olaraq sübut olunmasıdır.
Kvark-qlüon plazmasının öyrənilməsi
BAS-da təkcə proton-proton toqquşması yox, həm də qurğuşun nüvəsi ilə toqquşmalar da həyata keçiriləcək. İki ultrarelyativistik nüvələrin üzbəüz toqquşması nəticəsində, sıx və çox isti nüvə kütləsi əmələ gəlir. Bu hadisənin daha dərindən öyrənilməsi ( əmələ gəlməsi və soyuması) nüvə fizikası və astrofizika üçün yararlı ola bilər.
Supersimmetriyanın axtarışı
Bu eksperimentin nəaliyyətlərində biri də supersimmetriyanın mövcudluğunun sübut olunması və yaxud təkzib olunması ola bilər. Supersimmetriyaya görə, hər hansi bir subatom hissəciyin özündən ağır partnoyoru(partner,şərik) və yaxud superhissəciyi var. Böyük adron sürətləndiricisi əvvəllər enerji çatışmazlığı ucbatından aparıla bilməyən təcrübələr keçirməyə imkan verəcək və bu hissəciklərin olub-olmadığını sübuta yetirəcək.
Foton-, foton-foton toqquşmasının öyrənilməsi
Hər bir proton elektrik yüklənmiş olur, buna görə de ultrarelyativistik proton, ətrafında real foton dumanlığı əmələ gətirir. Bu nüvə toqquşmaları zamanı daha da güclənir. Səbəb də nüvə toqquşmaları zamanı, hər bir nüvənin enerji ehtiyatının artmasıdır. Bu fotonlar qarşıdan gələn protonla toqquşa bilər, bunun nəticəsində də foton-proton toqquşması əmələ gəlir və yaxud protonların ətrafındakı fotonların bir-biri ilə toqquşmasi prosesi baş verir.
Alimlər həm də BAS-da Standart modeldən kənarda baş verən prosesləri, , ağır kvarkların (b və t) yaranması və yox olması kimi prosesləri də öyrənmək fikrindədirlər.
Sürətləndirici 10 sentyabr 2008-ci ildə işə salınmışdır.
Azərbaycanın layihədə iştirakı
Artıq bu istiqamətdə lazım olan texniki işlər başa çatmaq üzrədir. "Böyük Adron Kollayderi layihəsi" çərçivəsində yaradılan mərkəz – Avropa Nüvə Tədqiqatı Mərkəzinin hesablama mərkəzi Milli Elmlər Akademiyasının (MEA) Fizika İnstitutu ilə əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərəcək.
Bu mərkəz Avropanın nüvə elminə inteqrasiya sahəsində informasiya mübadiləsinin aparılmasına imkan verəcək. Böyük Adron Kollayderi işə salındıqdan sonra mərkəzdən gələn informasiya axınının emalı üçün yüksək hesablama texnologiyası olan GRİD seqmentinin cəlb olunmasını nəzərdə tutur. Prosesə 100 min kompüter cəlb olunacaq ki, bunların da 300-ü Azərbaycanda yerləşdiriləcək.
MEA-da bildirirlər ki, artıq Fizika İnstitutunun Hesablama Mərkəzində GRİD şəbəkəsinə cəlb olunacaq 300 kompüter quraşdırılıb. İnformasiya emalında dünyanın 33 ölkəsinin 140 institutunda quraşdırılmış kompüterlər iştirak edəcək. Bu məqsədlə bütün dünyada xüsusi hesablama mərkəzləri quraşdırılıb. Bu mərkəzlər konkret məsələləri həll edəcək və nəticələri Avropa Nüvə Mərkəzinə göndərəcək.
Xatırladaq ki, bu layihə elmin digər sahələrində də müxtəlif yönümlü tədqiqatların aparılmasına imkan yaradacaq. Belə ki, GRİD sistemi vasitəsilə tibb, biologiya, NANO texnologiyaları sahəsində və neft-qaz yataqlarında hesablanma işlərinin aparılması bir qədər də asanlaşacaq.
Azerbaijan Deep Web
Mənbə
- Azərbaycan "Böyük Adron Kollayderi layihəsi"nə qoşulub 2010-07-04 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Boyuk adron suretlendiricisi ve ya Boyuk adron kollayderi ing Large Hodron Collider LHC Avropa nuve tedqiqatlar surasinin CERN fr Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire hazirladigi dunyanin en boyuk proton suretlendiricisidir BAS in sxemi suretlendiriciler ve detektorlar BAS nin yaradilmasi ilk defe 1984 cu ilde nezerde tutulsa da onun reallasmasi 2001 ci ilde heyata kecdi Boyuk adron suretlendiricisinde protonlar 14 TeV 14 teraelektronvolt 14 10x12 elektronvolt enerji ile toqqusmasi nezerde tutulub BAS Fransa ile Isvecre serheddinde 26 7 km uzunlugu olan ve 100 derinlikde bir saheni ehate edir BAS da proton destesinin tutulmasi ve korreksiyasi ucun uzunlugu 22 km i ehate eden 1624 maqnitden istifade olunub Maqnitler absolyut 0 dan yuksek 271C temperaturda isleyecek BAS da 4 detektorun isleyeceyi bildirilir ATLAS A Toroidal LHC ApparatuS CMS Compact Muon Solenoid LHCb The Large Hadron Collider beauty experiment ve ALICE A Large Ion Collider Experiment ATLAS ve CMS Hiqqsin bozonlari ve standart olmayan fizika ni oyrenmek ucun teyin edilib Detektor LHCb b kvarklarin tedqiqatlari ucun detektor ALICE ise kvark qluon plazmasinin ve kvark qluon mayesinin qurgusun ionlari ile toqqusmasina aid eksperimentleri tedqiqat etmek ucun yaradilib Bu boyuk proyektde 45 olkenin alimleri istirak edir MeqsedXX esrin baslangicinda fizikanin esasini baslica iki nezeriyye teskil edirdi kainati makro seviyyede tesvir eden Eynsteynin nisbilik nezeriyyesi ve kainati mikro seviyyede tesvir eden Her iki nezeriyyenin guclu ve zeif xususiyyetleri vardir Amma problem ondadir ki bu iki nezeriyye bir biri ile uzlasmir ve hec biri teklikde kainatdaki butun prosesleri izah ede bilmir Mes geden prosesleri daha deqiq bilmek ucun her iki nezeriyye de lazimdir Amma onlar ziddiyet teskil edir XX esrin ikinci yarisinda fizikler butun bunlara son qoymaq ucun standart model yaratdilar Bu model 4 fundamental tesirlerden 3 unu ozunde birlesdirirdi guclu zeif ve elektromaqnit XX esrin sonlarinda fizikler 4 fundamental tesiri bir araya getirecek yeni bir nezeriyye yaratmaq istediler Amma qravitasiya tesirini Standart modele daxil etmekde cetinlik cekdiler Buna gore de indiki dovrde fizikler bu fundamental tesirleri iki esas nezeriyye ile izah edirler nisbilik nezeriyyesi ve standart model Kvant qravitasiyasinin yaradilmasinda ortaya cixan cetinliklere gore onlarin birlesdirilmesi hele ki alinmayib Alimler gelecekde bu fundamental tesirleri birlesdirmek ucun bir nece yanasmadan istifade etmeyi qerara gelibler M nezeriyye Lakin bu nezeriyyeler eksperimental olaraq subut olunmadigi ucun problemli qalir Eksperimentlerin reallasmasi ucun cox boyuk enerji lazimdir Bu da artiq BAS vasitesile elde olunacaq Top kvarklarin oyrenilmesi indiye qeder acilan en agir kvark en agir elementar hissecikdir axirinci neticelerine gore onun kutlesi 171 2 1 QeV dur Ozunun boyuk kutlesine gore top kvark ancaq Tevatron suretlendiricisinde musahide edilir Basqa suretlendiricilerde ise onun yaranmasi ucun lazim olan enerji yoxdur Bundan basqa top kvarklar fiziklere hem de Hiqqsin bozonlarini Allahin hisseciyi oyrenmekcun is aleti kimi lazimdir oyrenilmesi BAS proyektinin esas meqsedlerinden biri de Standart modele SM daxil olan Hiqqs bozonlarinin eksperimental olaraq subut olunmasidir Kvark qluon plazmasinin oyrenilmesi BAS da tekce proton proton toqqusmasi yox hem de qurgusun nuvesi ile toqqusmalar da heyata kecirilecek Iki ultrarelyativistik nuvelerin uzbeuz toqqusmasi neticesinde six ve cox isti nuve kutlesi emele gelir Bu hadisenin daha derinden oyrenilmesi emele gelmesi ve soyumasi nuve fizikasi ve astrofizika ucun yararli ola biler Supersimmetriyanin axtarisi Bu eksperimentin nealiyyetlerinde biri de supersimmetriyanin movcudlugunun subut olunmasi ve yaxud tekzib olunmasi ola biler Supersimmetriyaya gore her hansi bir subatom hisseciyin ozunden agir partnoyoru partner serik ve yaxud superhisseciyi var Boyuk adron suretlendiricisi evveller enerji catismazligi ucbatindan aparila bilmeyen tecrubeler kecirmeye imkan verecek ve bu hisseciklerin olub olmadigini subuta yetirecek Foton foton foton toqqusmasinin oyrenilmesi Her bir proton elektrik yuklenmis olur buna gore de ultrarelyativistik proton etrafinda real foton dumanligi emele getirir Bu nuve toqqusmalari zamani daha da guclenir Sebeb de nuve toqqusmalari zamani her bir nuvenin enerji ehtiyatinin artmasidir Bu fotonlar qarsidan gelen protonla toqqusa biler bunun neticesinde de foton proton toqqusmasi emele gelir ve yaxud protonlarin etrafindaki fotonlarin bir biri ile toqqusmasi prosesi bas verir Alimler hem de BAS da Standart modelden kenarda bas veren prosesleri agir kvarklarin b ve t yaranmasi ve yox olmasi kimi prosesleri de oyrenmek fikrindedirler Suretlendirici 10 sentyabr 2008 ci ilde ise salinmisdir Azerbaycanin layihede istirakiArtiq bu istiqametde lazim olan texniki isler basa catmaq uzredir Boyuk Adron Kollayderi layihesi cercivesinde yaradilan merkez Avropa Nuve Tedqiqati Merkezinin hesablama merkezi Milli Elmler Akademiyasinin MEA Fizika Institutu ile elaqeli sekilde fealiyyet gosterecek Bu merkez Avropanin nuve elmine inteqrasiya sahesinde informasiya mubadilesinin aparilmasina imkan verecek Boyuk Adron Kollayderi ise salindiqdan sonra merkezden gelen informasiya axininin emali ucun yuksek hesablama texnologiyasi olan GRID seqmentinin celb olunmasini nezerde tutur Prosese 100 min komputer celb olunacaq ki bunlarin da 300 u Azerbaycanda yerlesdirilecek MEA da bildirirler ki artiq Fizika Institutunun Hesablama Merkezinde GRID sebekesine celb olunacaq 300 komputer qurasdirilib Informasiya emalinda dunyanin 33 olkesinin 140 institutunda qurasdirilmis komputerler istirak edecek Bu meqsedle butun dunyada xususi hesablama merkezleri qurasdirilib Bu merkezler konkret meseleleri hell edecek ve neticeleri Avropa Nuve Merkezine gonderecek Xatirladaq ki bu layihe elmin diger sahelerinde de muxtelif yonumlu tedqiqatlarin aparilmasina imkan yaradacaq Bele ki GRID sistemi vasitesile tibb biologiya NANO texnologiyalari sahesinde ve neft qaz yataqlarinda hesablanma islerinin aparilmasi bir qeder de asanlasacaq Azerbaijan Deep WebMenbeAzerbaycan Boyuk Adron Kollayderi layihesi ne qosulub 2010 07 04 at the Wayback Machine