Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Boz dovşan və ya Adi dovşan (lat. Lepus euporaeus) dovşanlar fəsiləsindən (lat. Leporidae) olan məməli növüdür.
| Boz dovşan | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Yarımsinif: Klad: İnfrasinif: Maqndəstə: Dəstəüstü: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: ???: Boz dovşan | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Xarici görünüşü
Bədən uzunluğu 57 – 68 sm, çəkisi 4 – 6 kq-a, nadir hallarda 7 kq çatır. Ən iri fərdləri arealın şimal və şimal – şərq hissələrində qeydə alınır. Xarici görünüşcə boz dovşan daha uzun qulaqları (9,4 – 14 sm) və üst tərəfdən qara və ya qaramtıl – qonur rəngli uzun pazşəkilli quyruğu ilə (7,2 – 14 sm) ağ dovşandan asanlıqla ayırd edilir. Gözləri qırmızımtıl – qəhvəyi rəngdədir. Ağ dovşanla müqayisədə arxa ətrafları daha uzundur, lakin pəncələri qısa (pəncənin uzunluğu 13,6 – 18,5 sm) və dardır. Bunun səbəbi adi dovşanın qar örtüyünün çox olmadığı ərazilərdə yayılmasıdır. Yay tük örtüyü sarımtıl – boz, qonur, qəhvəyi, sarımtıl – qırmızı və ya zeytuni – qonur olur. Xəzdə zərif tük örtüyünü təşkil edən tüklərin uclarının əmələ gətirdiyi iri tünd xalların olması səciyyəvidir. Adi dovşanın xəzi parıltılı, yumuşaq və buruqdur. Bədənin yanları nisbətən açıq, qarın tərəfi isə ağ rəngdədir. Gözün ətraflarında iri halqalar var. Qulaqların ucları bütün il boyu tünd qalır. Qış tük örtüyü yay örtüyündən açıqdır; baş qulaqların ucu və belin ön hissəsi qışda da tünd qalır. Kariotipində 48 xromosom var.
Tüləməsi
Bütün dovşanlarda olduğu kimi, boz dovşanda da tüləmə yaz və payızda olur. Yaz tüləməsi adətən martın ikinci yarısında başlayır və 75 – 80 gün davam edir. Tüləmə başdan quyruğa doğru baş verir. Payızda yay tük örtüyü tədricən tökülür, onun əvəzinə sıx və qalın qış tük örtüyü çıxır.
Yayılması
Adi dovşan Avropada, Ön və Kiçik Asiyada, Şimali Afrikada yayılmışdır. Növün şimala doğru yayılması dördüncü dövrün ortalarında baş vermişdir. Hazırda boz dovşan şimalda İrlandiya, Şotlandiya, cənubi İsveç və Finlandiyaya, cənubda Türkiyə, Zaqafqaziya, İrana, Ərəbistan yarımadasının şimalına, şimali Qazaxıstana qədər olmaqla Avropanın çöl, meşə-çöl, tundra və seyrək meşə zonasında yayılmışdır. Azərbaycanda və Krımda pleystosen dövrünə aid qalıqları tapılmışdır. Azərbaycanda bu növ bütün coğrafi vilayətlərdə yayılmışdır.
Yarımnövləri
Tarixən boz dovşanın 30-dan çox yarımnövü təsvir edilmiş, lakin bunların statusu təsdiq olunmamışdır. Bu yarımnövlər tük örtüyünün rənginə, bədən ölçülərinə, kəllənin morfologiyasına və dişlərin quruluşuna görə bir – birindən fərqlənirdi . İUCN qırmızı kitabına Hoffmann və Smith (2005), bunların 16 –sını daxil etmişlər: Lepus europaeus caspicus, L. e. connori, L. e. creticus, L. e. cyprius, L. e. cyrensis, L. e. europaeus, L. e. hybridus, L. e. judeae, L. e. karpathorum, L. e. medius, L. e. occidentalis, L. e. parnassius, L. e. ponticus, L. e. rhodius, L. e. syriacus, and L. e. transsylvanicus. Chapman və Flux dovşankimilərə aid kitablarında 29 yarımnövün siyahısını vermişlər: L. e. alba, L. e. argenteogrisea, L. e. biarmicus, L. e. borealis, L. e. caspicus, L. e. caucasicus, L. e. flavus, L. e. gallaecius, L. e. hispanicus, L. e. hyemalis, L. e. granatensis, L. e. iturissius, L. e. kalmykorum, L. e. meridiei, L. e. meridionalis, L. e. niethammeri, L. e. niger, L. e. tesquorum, and L. e. tumak, but excluding L. e. connori, L. e. creticus, L. e. cyprius, L. e. judeae, L. e. rhodius, və L. e. syriacus .
Köhnə və təsdiqlənməmiş təsəvvürlərə görə Azərbaycanda boz dovşanın iki yarımnövü yayılmışdır: Qafqaz dovşanı (L.e.caucasicus) və Zaqafqaziya dovşanı (L.e.cyrensis).
Həyat tərzi
Açıq ərazilərin sakini olub, meşə-çöl, çöl, səhra-çöl yayılıb. Meşə zonasında boz dovşan əsas yaşayış yerləri açıq ərazilər olan talalar, otlaqlar, meşə kənarlarıdır. İynəyarpaqlı meşələrin dərinliyində nadir hallarda rast gəlinir, enliyarpaqlı meşələrdə adi növ olsa da, ağacların seyrək olduğu yerlərə üstünlük verir. Dağlarda alp çəmənlərinə qədər qalxır. Yayda dəniz səviyyəsindən 1500 – 2000 m yüksəkliklərə qədər rast gəlinir. Adi dovşan adətən oturaq həyat tərzi keçirən territorial heyvandır. Yaşayış yerinin qida ehtiyatından asılı olaraq, sahəsi 30 – 50 hektar olan ərazidə daim qala bilir. Digər ərazilərdə adi dovşan gün ərzində on kilometrlərlə məsafəni qət edərək sığınacaq yerlərindən qidalanma yerlərinə yerdəyişmə edə bilirlər. Həmçinin mövsümi yerdəyişmələrdə səciyyəvidir. Payızda və qışda adi dovşan çox zaman yaşayış məntəqələrinin yaxınlığına, meşə kənarlarına, qar örtüyünün az olduğu hündür ərazilərə köçürlər. Payızda dağlıq ərazilərdə çaylaqlara, yazda isə yenidən dağlara qayıdırlar. Adi dovşan əsasən ala-qaranlıq və gecə fəal olur. Yalnız çoxalma dövründə gündüz fəallığı müşahidə olunur. Yay fəslində dovşanların sığınacaq yerləri kolların, yıxılmış ağacların və ya hündür otların dibində qazılmış sadə kiçik çuxurdur. Çox zaman sadəcə kolların dibində gizlənir. Daimi yuvalar qurmur, bəzən güclü istilər zamanı müvəqqəti gündüz yuvaları qazır. Porsuqların, tülkülərin və marmotların atılmış yuvalarında dincəlir. Sığınacaqların yerləşmə yeri ilin fəslindən və hava şəraitindən asılı olaraq dəyişir. Yazda sığınacaqlar günəş şüalarının düşdüyü yerlərə, yağışlı havalarda isə daha quru yerlərə üstünlük verir. Boz dovşan sürətli olub, daha uzun məsafəyə tullanışlar edir. Qısa məsafədə qaçışın sürəti 50 – 60 km/saata qədər çata bilir. Üzə bilir. Bütün dovşanlar kimi boz dovşanda sakit heyvandır. Yalnız tutulduqda və ya yaralandıqda yüksək kəskin səs çıxarır. Sakit səslə dişi fərdlər bala dovşanları çağırır. Narahat edildikə, bir çox gəmiricilər kimi dişlərini bir-birinə vurur.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1998.
- Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. M. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p.
- Azərbaycanın heyvanlar aləmi. III hissə. Onurğalılar, Bakı, Elm nəşriyyatı, 2004
- Chapman, Joseph A.; Flux, John E. C. (1990). Rabbits, Hares and Pikas: Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN. pp. 62, 76–78. .
- Suchentrunk, F.; Mamuris, Z.; Sfougaris, A. I.; Stamatis, C. (2003). "Biochemical genetic variability in brown hares (Lepus europaeus) from Greece". Biochemical Genetics. 41 (5–6): 127–140.
- "Arxivlənmiş surət". 2018-10-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-05-08.
- Chapman, Joseph A.; Flux, John E. C. (1990). Rabbits, Hares and Pikas: Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN. pp. 62, 76–78. .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Boz dovsan ve ya Adi dovsan lat Lepus euporaeus dovsanlar fesilesinden lat Leporidae olan memeli novudur Boz dovsanElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Sinif MemelilerKlad Klad Klad Klad Klad Klad Klad Yarimsinif Vehsi heyvanlarKlad EuteriyalarInfrasinif PlasentalilarMaqndeste Desteustu EuarxontoqlireslerKlad Klad Deste DovsankimilerFesile DovsanlarCins Dovsan Boz dovsanBeynelxalq elmi adiLepus europaeus Pall 1778 Sekil axtarisiITIS 552501NCBI 9983EOL 118009FW 231747Xarici gorunusuBeden uzunlugu 57 68 sm cekisi 4 6 kq a nadir hallarda 7 kq catir En iri ferdleri arealin simal ve simal serq hisselerinde qeyde alinir Xarici gorunusce boz dovsan daha uzun qulaqlari 9 4 14 sm ve ust terefden qara ve ya qaramtil qonur rengli uzun pazsekilli quyrugu ile 7 2 14 sm ag dovsandan asanliqla ayird edilir Gozleri qirmizimtil qehveyi rengdedir Ag dovsanla muqayisede arxa etraflari daha uzundur lakin penceleri qisa pencenin uzunlugu 13 6 18 5 sm ve dardir Bunun sebebi adi dovsanin qar ortuyunun cox olmadigi erazilerde yayilmasidir Yay tuk ortuyu sarimtil boz qonur qehveyi sarimtil qirmizi ve ya zeytuni qonur olur Xezde zerif tuk ortuyunu teskil eden tuklerin uclarinin emele getirdiyi iri tund xallarin olmasi seciyyevidir Adi dovsanin xezi pariltili yumusaq ve buruqdur Bedenin yanlari nisbeten aciq qarin terefi ise ag rengdedir Gozun etraflarinda iri halqalar var Qulaqlarin uclari butun il boyu tund qalir Qis tuk ortuyu yay ortuyunden aciqdir bas qulaqlarin ucu ve belin on hissesi qisda da tund qalir Kariotipinde 48 xromosom var TulemesiButun dovsanlarda oldugu kimi boz dovsanda da tuleme yaz ve payizda olur Yaz tulemesi adeten martin ikinci yarisinda baslayir ve 75 80 gun davam edir Tuleme basdan quyruga dogru bas verir Payizda yay tuk ortuyu tedricen tokulur onun evezine six ve qalin qis tuk ortuyu cixir YayilmasiAdi dovsan Avropada On ve Kicik Asiyada Simali Afrikada yayilmisdir Novun simala dogru yayilmasi dorduncu dovrun ortalarinda bas vermisdir Hazirda boz dovsan simalda Irlandiya Sotlandiya cenubi Isvec ve Finlandiyaya cenubda Turkiye Zaqafqaziya Irana Erebistan yarimadasinin simalina simali Qazaxistana qeder olmaqla Avropanin col mese col tundra ve seyrek mese zonasinda yayilmisdir Azerbaycanda ve Krimda pleystosen dovrune aid qaliqlari tapilmisdir Azerbaycanda bu nov butun cografi vilayetlerde yayilmisdir YarimnovleriTarixen boz dovsanin 30 dan cox yarimnovu tesvir edilmis lakin bunlarin statusu tesdiq olunmamisdir Bu yarimnovler tuk ortuyunun rengine beden olculerine kellenin morfologiyasina ve dislerin qurulusuna gore bir birinden ferqlenirdi IUCN qirmizi kitabina Hoffmann ve Smith 2005 bunlarin 16 sini daxil etmisler Lepus europaeus caspicus L e connori L e creticus L e cyprius L e cyrensis L e europaeus L e hybridus L e judeae L e karpathorum L e medius L e occidentalis L e parnassius L e ponticus L e rhodius L e syriacus and L e transsylvanicus Chapman ve Flux dovsankimilere aid kitablarinda 29 yarimnovun siyahisini vermisler L e alba L e argenteogrisea L e biarmicus L e borealis L e caspicus L e caucasicus L e flavus L e gallaecius L e hispanicus L e hyemalis L e granatensis L e iturissius L e kalmykorum L e meridiei L e meridionalis L e niethammeri L e niger L e tesquorum and L e tumak but excluding L e connori L e creticus L e cyprius L e judeae L e rhodius ve L e syriacus Kohne ve tesdiqlenmemis tesevvurlere gore Azerbaycanda boz dovsanin iki yarimnovu yayilmisdir Qafqaz dovsani L e caucasicus ve Zaqafqaziya dovsani L e cyrensis Heyat terziAciq erazilerin sakini olub mese col col sehra col yayilib Mese zonasinda boz dovsan esas yasayis yerleri aciq eraziler olan talalar otlaqlar mese kenarlaridir Iyneyarpaqli meselerin derinliyinde nadir hallarda rast gelinir enliyarpaqli meselerde adi nov olsa da agaclarin seyrek oldugu yerlere ustunluk verir Daglarda alp cemenlerine qeder qalxir Yayda deniz seviyyesinden 1500 2000 m yuksekliklere qeder rast gelinir Adi dovsan adeten oturaq heyat terzi keciren territorial heyvandir Yasayis yerinin qida ehtiyatindan asili olaraq sahesi 30 50 hektar olan erazide daim qala bilir Diger erazilerde adi dovsan gun erzinde on kilometrlerle mesafeni qet ederek siginacaq yerlerinden qidalanma yerlerine yerdeyisme ede bilirler Hemcinin movsumi yerdeyismelerde seciyyevidir Payizda ve qisda adi dovsan cox zaman yasayis menteqelerinin yaxinligina mese kenarlarina qar ortuyunun az oldugu hundur erazilere kocurler Payizda dagliq erazilerde caylaqlara yazda ise yeniden daglara qayidirlar Adi dovsan esasen ala qaranliq ve gece feal olur Yalniz coxalma dovrunde gunduz fealligi musahide olunur Yay feslinde dovsanlarin siginacaq yerleri kollarin yixilmis agaclarin ve ya hundur otlarin dibinde qazilmis sade kicik cuxurdur Cox zaman sadece kollarin dibinde gizlenir Daimi yuvalar qurmur bezen guclu istiler zamani muveqqeti gunduz yuvalari qazir Porsuqlarin tulkulerin ve marmotlarin atilmis yuvalarinda dincelir Siginacaqlarin yerlesme yeri ilin feslinden ve hava seraitinden asili olaraq deyisir Yazda siginacaqlar gunes sualarinin dusduyu yerlere yagisli havalarda ise daha quru yerlere ustunluk verir Boz dovsan suretli olub daha uzun mesafeye tullanislar edir Qisa mesafede qacisin sureti 50 60 km saata qeder cata bilir Uze bilir Butun dovsanlar kimi boz dovsanda sakit heyvandir Yalniz tutulduqda ve ya yaralandiqda yuksek keskin ses cixarir Sakit sesle disi ferdler bala dovsanlari cagirir Narahat edildike bir cox gemiriciler kimi dislerini bir birine vurur IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1998 Mammal Species of the World ing A Taxonomic and Geographic Reference D E Wilson D M Reeder 3 Baltimore JHU Press 2005 35 2142 p ISBN 978 0 8018 8221 0 Azerbaycanin heyvanlar alemi III hisse Onurgalilar Baki Elm nesriyyati 2004 Chapman Joseph A Flux John E C 1990 Rabbits Hares and Pikas Status Survey and Conservation Action Plan IUCN pp 62 76 78 ISBN 978 2 8317 0019 9 Suchentrunk F Mamuris Z Sfougaris A I Stamatis C 2003 Biochemical genetic variability in brown hares Lepus europaeus from Greece Biochemical Genetics 41 5 6 127 140 Arxivlenmis suret 2018 10 07 tarixinde Istifade tarixi 2017 05 08 Chapman Joseph A Flux John E C 1990 Rabbits Hares and Pikas Status Survey and Conservation Action Plan IUCN pp 62 76 78 ISBN 978 2 8317 0019 9