Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Birinci Fitnə (Ərəb dünyasında buna əsasən "Osmanın öldürülməsi ilə bağlı parçalanma" deyilir, ərəb. فتنة مقتل عثمان, ancaq başqa adlarla da qeyd edilir) — İslam tarixində xəlifə Osmanın evində öldürülməsi ilə başlayan və I Müaviyənin İslam Dövlətinin başçısı olması ilə sona çatan vətəndaş müharibəsi dövrünə verilən ad.
| Birinci Fitnə | ||||
|---|---|---|---|---|
| Məhəmmədin canişinliyi | ||||
 Əlinin nəzarəti altında olan bölgələr Müaviyənin nəzarəti altında olan bölgələr | ||||
| Tarix | 656—661 | |||
| Yeri | ||||
| Səbəbi | 3-cü xəlifə Osmanın öldürülməsi | |||
| Nəticəsi | Əməvilər xilafətinin qurulması. | |||
| Münaqişə tərəfləri | ||||
| ||||
| Komandan(lar) | ||||
| ||||
| Tərəflərin qüvvəsi | ||||
| ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | ||||
İlkin şərtlər
Vətəndaş müharibəsinin səbəbi müsəlman icması üzərində hakimiyyətin varisliyi ilə bağlı uzunmüddətli siyasi ziddiyyətlər olmuşdur. Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından dərhal sonra onun Mədinədən olan ənsarların Saqifdə toplantısı olur . Mədinə ənsarları öz məclislərində xilafət olmağa haqqlarının olduğunu iddia edərək Səd ibn Ubadəni bu vəzifəyə təyin etmək qərarına gəlir. Bunu eşidən Muğirə ibn Şube Ömər ibn Xəttaba xəbərdarlıq edərək, bu vəziyyətə müdaxilə etməsini istəyir. Mərhum İslam peyğəmbərinin qohumları və səhabələri Əbu Bəkr Siddiq və Ömər ibn Xəttab, altı nəfərin müşayiəti ilə oraya çata bilirlər və onlarla görüşdə yeganə məkkəli Qureyşlilər məhs onlar olurlar. Qureyş və onlardan sonra ənsarlar uzun sürən mübahisədən sonra Əbu Bəkrə beyət edirlər. Bəzi Ənsarlar Əli ibn Əbu Talibin tərəfdarları olduqlarını bildirərək Əbu Bəkrə beyət etməkdən imtina edir. Məkkəlilər öz iradələrini tətbiq etməyə nail olurlar və Əbu Bəkr xəlifə elan edilir (“Allahın Rəsulunun müavini”).
Əbu Bəkrin hakimiyyəti dövründə İslam peyğəmbərinin dünyasını dəyişməsi ilə Ərəbistanda peyğəmbərlik hərəkatı əsanında Mürtədlərlə müharibələr baş qaldırır. Bu müharibələrdə qalib gələn xilafət sonralar “ərəb fəthləri” adlandırılan fəal İslam fəthləri dövrü başlayır, bu da Sasanilər imperiyasının süqutuna, Bizans imperiyasının isə Misir və Suriyanı itirməsinə, Anadolu və Şimali Afrikanın mərkəzinə doğru sıxışdırılmasına səbəb olur. Əbu Bəkrin ölümündən sonra onun vəsiyyətinə əsasən hakimiyyətə Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.v) başqa bir səhabəsi Ömər ibn Xəttab gəlir
Fəthlər müsəlmanlara yüksək gəlirlər və münbit torpaqlar gətirir. Xüsusilə, İraqda keçmiş şahların torpaqları və fars aristokratiyasının torpaqları indi fatehlərin əlinə keçir. Əsgərlər bu torpaqları haqlı olaraq özlərinin hesab etdikləri üçün etiraz etsələr də, dövlət tərəfindən idarə olunan kommunal mülkiyyətə çevrildilər. Onlardan əldə edilən gəlir isə fatehlərin orduları arasında bölüşdürülürdü.
Osmanın hakimiyyəti
4 noyabr 644-cü ildə Ömər Muğirə ibn Şubenın fars əsilli qulu Əbu Lulu tərəfindən Məscid ən-Nəbəvidə xəncərlə yaranır. Ölümcül yaralandıqdan 3 gün sonra Ömər vəfat edir. Ömər ölüm ayağında ikən Əbdurrəhman ibn Ovf, Əli ibn Əbu Talib, Səd ibn Əbu Vəqqas, Təlhə ibn Ubeydullah, Zübeyr ibn Əvvam və Osman ibn Əffanın daxil olduğu müşavirə məclisi təşkil edir. Xəlifə bu məclis arasından seçilməli idi. Məclis tərfindən Osman ibn Əffan xəlifə seçilir. Osmanın hakimiyyəti illərinin sonlarına yaxın onun təyin etdiyi valilərə qarşı etirazlar yaranır. Məhəmməd ibn Əbu Bəkr Misirdə hakim İbn Əbu Sərhin fəaliyyətindən üçüncü xəlifə Osman ibn Əffana şikayət edən bir heyətin tərkibində zəvvar qismində Mədinəyə gəlir. Xəlifə Misir valisini dərhal işdən çıxaracağını və onun yerinə Məhəmməd ibn Əbu Bəkri təyin edəcəyini vəd edir. Misirə qayıdan nümayəndə heyətinin üzvləri İbn Əbu Sərhdən Osmanın adından göndərilən məktubundan xəbər tuturlar və orada Osman Məhəmməd ibn Əbu Bəkr və dostlarının edam edilməsini əmr edir. Etirazçılar Osman evinə daxil olaraq başda Məhəmməd ibn Əbu Bəkr olmaqla basqın təşkil edir. Məhəmməd əvvəlcə Osmanın saqqalından yapıçaraq onu öldürməklə hədələyir. Xəlifə onu məzəmmət edərək atası Əbu Bəkri xatırladıb, belə bir hərəkəti bəyənməyəcəyini bildirərək ondan getməsini istədi. Sonra Muhəmməd Osmanı öldürməkdən imtina etdi. Xəlifə Kinan ibn Bişr ət-Tucibi tərəfindən arxadan qulağının altından qılınc zərbəsi ilə öldürülür. Digər məluumatda isə xəlifənin Amr ibn Hamik tərəfindən öldürüldüyü bildirilir. Bundan sonra ev qarət edilir. Osmanın cənazəsi gecə vaxtı yəhudi qəbiristanlığında basdırılır, onun müsəlman qəbiristanlığında dəfn edilməsinə icazə verilmir.
Əlinin xəlifəliyi dövrü
Əli ibn Əbu Talib Məhəmmədin əmisi oğlu və kürəkəni idi, onun evində böyümüşdü. İslamı qəbul edən ilk uşaq və ümumiyyətlə İslamı qəbul edən ilk insanlardan biri idi. Ömərin yeni xəlifə seçmək üçün təşkil etdiyi şurada Osmanla bərabər səs toplayır.
Əli Osmanın qatillərini cəzalandırmamaqda ittiham olunurdu. Üstəlik Osmanın öldürülməsində birbaşa təsiri olan, onun evinə basqını təşkil edən Məhəmməd ibn Əbubəkr Əlinin himayəsində idi.
656-cı ilin avqust ayının sonunda suriyalılar, paytaxtdakı ixtilafı nəzərə alaraq, açıq fəaliyyətə qərar verdilər. Osmanın qanlı paltarı Şam məscidində nümayiş etdirildi və Müaviyə Osmanın qatillərinin cəzalandırılmasını tələb etdi.
Osdmanın qatillərinin cəzalandırılmasının gecikməsi vilayətlərdə xəlifəyə qarşı çıxmalara səbəb olur.
Cəməl döyüşü
Aişə, Zübeyr və Təlhə başda olmaqla Osmanın qatilllərinin cəzalandırılmaması səbəbi ilə Əliyə qarşı hərbi yürüş təşkil edir. Bu vaxt Əli, vali Əbu Musa əl-Əşərinin də qatillərin cəzalandırılmasını tələb edən və daxili qan tökülməsindən qaçmağa çalışan müxalifliyinə baxmayaraq, Kufəni öz tərəfinə çəkir. Şəhərin əhalisi siyasi cəhətdən parçalanmış olsa da, onun böyük hissəsi hələ də Əlinin tərəfində idi. Aişənin gəlişindən əvvəl, müxtəlif siyasi guşələrdən olan iki qrup çoxlu sayda itki verərək nəticəsiz döyüşə girişmişdi, lakin toqqquşmalar atəşkəs və tərəflərin mövqelərini qoruması ilə nəticələnir. Aişə, Zübeyr və Təlhə Bəsrədən kənarda düşərgə salırlar. Əlinin gözləntisi üsyançılar üçün xoşagəlməz olur, onlar daha sonra gecə saatlarında şəhərə basqın edərək Bəsrəyə nəzarəti ələ keçirir. Ərəb tarixçisi ət-Təbərinin yazdığına görə, Bəsrəyə gedən yolda vahiməyə düşmüş və bu Məhəmmədin peyğəmbərin illər əvvəl öz zövcələrinə etdiyi qorxunc xəbərdarlığını xatırlatmışdır: “Xanımlarımdan birinin Allahın əmrindən çıxaraq dəvəyə minib müharibəyə gedəcəyini və Həvab suyunun başında itlərin hürməsi ilə qarşılaşacaq.”. Aişə ağlaya-ağlaya geri qaytarılmasını istəyir və hətta kampaniyadan əl çəkməyi planlaşdırırdı, lakin Təlhə və Zübeyr onu fikrindən daşındırır. Bu hadisədən xəbər tutan Əli şəxsən kiçik bir qoşunla şəhərə gedir və oğlu Həsəni Kufəyə dəstək almaq məqsədi ilə göndərir. Əliyə kömək etməyə razı olanlar onun ordusu ilə Bəsrədə qarşılaşır. Hər biri 10 min nəfərə yaxın olan iki ordu bir-biri ilə üzbəüz yerləşirdi. Ordular arasında bir çadır qurulur və orada üç gün Təlhə, Zübeyr və Əli arasında danışıqlar aparılır. Tərəflər razılığa gəlməyə və gözlənilən genişmiqyaslı müharibədən yayınmağa çalışırlar. Danışıqların təfərrüatları qaranlıq qalsa da, bir çox ərəb mənbələrində Əli daha Zübeyrə uşaqlıq illərində Məhəmməd peyğəmbərin onların arasında ədalətsiz bir döyüş olacağı haqqında bir hədisi xatırladır.
Danışıqlarda Aişə, Təlhə və Zübeyr Əlinin istefasını və xəlifəni seçmək üçün seçilmiş şuranın təşkilini tələb edirlər. Osmanın qatillərini təslim etmək istəməməkdə ona qarşı ittihamlarına cavab olaraq, Əli Təlhə və Zübeyrəyə üçüncü xəlifənin xilası üçün göstərdikləri səyləri xatırladır. Aişə və Təlhəni ona qarşı çıxmaqda ittiham edir. Bir çox mənbələr həm təmkinliyə çağıran Əlinin səylərini, həm də Təlhə və Aişənin Osmanla müxalifətdə aparıcı rolunu qeyd edirlər. Danışıqların başlamasından üç gün sonra heç bir nəticə əldə olunmur və hər iki tərəfin döyüşün başlamasına hazırlaşmaqdan başqa çarəsi qalmır.
656-cı il dekabrın əvvəllərində Əlinin ordusu şiddətli döyüşdə qalib gəlir. Təlhə, əl-Zübeyr öldürülür, əməvilər sülaləsindən olan dördüncü ərəb xəlifəsi Mərvan ibn Həkəm isə əsr götürülür. Döyüş bitdikdən sonra Aişə qardaşı Məhəmməd ibn Əbu Bəkr tərəfindən Mədinəyə aparılır.
Siffeyn döyüşü
Suriya valisi Müaviyə ibn Əbu Süfyan asilər tərəfindən öldürülən 3-cü xəlifə Osmanın qohumu idi. O, Əlinin Osmanın qətlində günahkar ola biləcək bəzi şəxslərdən dəstək aldığını və bu səbəbdən də bu qətli araşdırmaqdan çəkindiyini düşünür. Buna görə də Əliyə qarşı qiyam qaldırır. Əlinin üsyanı yatırmaq cəhdi Siffeyn döyüşü adlanan uzun toqquşmalara səbəb olur.
Cəməl döyüşündən sonra Əli 657-ci ilin yanvarında Bəsrədən Kufəyə qayıdır. Əlinin elçilər göndərmək və Müaviyəni razı salmaq cəhdləri nəticəsiz qalır. Əli İslam Dövlətinin mərkəzini Mədinədən Kufəyə köçürür. Bu səbəb Əlinin Kufədə tərəfdarlarının çox olması və Kufə daha mərkəzdə mövqedə tutması ilə əlaqədar idi. Əli Kufədə topladığı ordu ilə Müaviyənin nəzarəti altında olan Suriya vilayətini ələ keçirir. İki ordu Fərat çayı boyunca Siffeyndə üz-üzə gəlir.
Günlərlə davam edən döyüşlərə tərəflər böyük itkilər verir. Aylarla davam edən kiçik toqquşmalar, atəşkəslər və meydan döyüşlərindən sonra müharibənin zirvəsini təşkil edən Quran hadisəsi baş verir. Müaviyənin əsgərləri nizələrinin ucuna Qurandan parçalar taxırlar ki, bu da yəqin ki, döyüşün nəticəsini Allahın qərar verəcəyi anlamına gəlirdi. Əli Qurana əsaslanan hakim heyətinin yaradılmasına razılıq verir və Əbu Musa əl-Əşarini nümayəndə təyin edir. Əmr ibn Asda Müaviyəni təmsil edirdi.
Əlinin hakim heyətinin yaradılmasına razılığı onun Müaviyə ilə bərabər mühakimə olunacağı anlamına gəlirdi və bu Müaviyəyə Əlinin müsəlman icmasının rəhbəri olması iddiasını rədd etməyə imkan verirdi. Əlinin hakimin tələbinə boyun əyməsindən narahat olanların böyük bir qrupu "Hökm ancaq Allaha məxsusdur" (Ənam surəsi: 57) ayəsini əsas gətirərək bu vəziyyətə etiraz etdilər. Bu qrup hakim heyətinin qurulmasının Quranın "Əgər iki müsəlman dəstəsindən biri digərinə hücum etsə, Allahın əmrinə qayıdana qədər hücum edənlə (hücum edənlə) vuruşun" əmrinə qarşı çıxmaq olduğuna inanırdılar (Hucurat surəsi: 9).
Bu ifrat dindar dəstənin kiçik bir hissəsi Harura kəndinə çəkilir və əsas qrupdan ayrıldıqları üçün xaricilər kimi tanınırlar.
Arbitraj məhkəməsinin təyin edilməsi qərara alınıb. Əli tərəfdən Əşəri, Müaviyə tərəfdən Əmr ibn əl-As hakim seçildi. Əl-As çoxdan Müaviyənin tərəfində olmuş və Siffin döyüşündə fəal iştirak etmişdi. Əl-Əşarinin vətəndaş qarşıdurması ilə ləkələnməmiş yeni xəlifə təklif etmək ağlabatan istəyinə baxmayaraq, məhkəmə 658-ci ilin martında gözlənilən uğursuzluqla başa çatır.
Əlinin ordusunda parçalama
Əlinin tərəfdarlarının əhəmiyyətli bir hissəsi Müaviyə ilə danışıqlardan qəzəblənir. Onların nöqteyi-nəzərindən Əlinin arbitraj məhkəməsinə razı olması faktı onu legitimlikdən məhrum edir, çünki bu müqəddəs hüquqların insan mühakiməsinə ötürülməsi hesab edilir. Hisslər və ideallar baxımından bu hərəkat bir çox cəhətdən Osmanın qatillərinə yaxın idi. Məhkəmənin nəticələri elan edildikdən sonra xaricilər Əlidən ayrılaraq Abdullah ibn Vəhb ər-Rasibiyə beyət etdilər (lakin bəzən səhvən göstərildiyi kimi onu xəlifə seçmədilər).
Nəhrəvan döyüşü
658-ci ilin yayında tərəfdarlarının öldürülməsindən sonra Əli Müaviyəyə qarşı vuruşmaq üçün toplanmış qoşunları tərk etmək məcburiyyətində qalır və xaricilərə qarşı yönəlir . 658-ci il iyulun 17-də Nəhrəvan döyüşündə iştirak edən xaricilər demək olar ki, tamamilə məhv edilir. Lakin hərəkat mövcudluğunu qoruyur və Əliyə qarşı daha da barışmaz mövqe sərgiləyir.
Müaviyənin üstünlüyü
658-ci ilin iyulunda Əmr ibn As Misiri tutur və orada Əlini təmsil edən Məhəmməd ibn Əbu Bəkr öldürülür. Müaviyə ağır xərac bahasına Bizansla sülh bağlayır, bununlada ordunu əliyə qarşı yönləndirməyə imkan yaranır. Bu arada mərkəzi hakimiyyətin zəifliyini hiss edən uzaq valilər və fəth edilmiş xalqlar üsyan qaldırırlar. Əli tədricən xilafət üzərində nəzarəti itirir, qoşun toplamaq onun üçün getdikcə çətinləşdi, düşmən basqınları az qala paytaxta çatır. 659-cu ilin iyulunda Müaviyə Qüdsdə özünü xəlifə elan edir.
661-ci ilin əvvəlində xaricilər ayrılığın hər üç günahkarını: Əli, Müaviyə və Əmri eyni vaxtda öldürmək qərarına gəlirlər. Yalnız Əli öldürülür, Müaviyə yüngül xəsarətlə xilas olur, Əmrin yerinə isə başqa bir nəfər öldürülür.
Həsənin xilafəti
Əlidən sonra onun oğlu və Məhəmmədin nəvəsi xəlifə olurlar. Qısa müddət ərzində o, bir çox müsəlmanlar üçün atasından daha məqbul bir şəxs olduğu üçün əhəmiyyətli qüvvələri birləşdirə bilir. Səbəb isə onun Osmanın öldürülməsində adının hallanmaması, arbitrajla razılaşmaması və xaricilərə qarşı repressiyalar həyata keçirməməsi idi. Həsən xeyli ordu toplaya bilir. Lakin tam aydın olmayan şəraitdə ordu üsyan etdi və xəlifənin özü yaralanır.
İşini ümidsiz hesab edən və ya qan tökülməsini davam etdirmək istəmədiyini görən Həsən Müaviyəni xəlifə kimi tanımağa razı olur. Bunun müqabilində özü və tərəfdarları üçün toxunulmazlıq alır, Fars bölgələrindən birindən vergi gəlirləri onun xeyrinə köçürülür, Həsən Müaviyənin ölümündən sonra xilafətə varis olmalı olur. Həsənin qardaşı Hüseyn ibn Əli isə belə bir müqavilənin qəti əleyhdarı idi.
Nəticəsi
Münaqişə Müaviyə və Əməvi tərəfdarlarının qələbəsi ilə nəticələnir. Xilafətdə dini liderin başçılıq etdiyi dindar cəmiyyətinin əvəzinə irsi monarxiya hökumətinin qurulması baş tutur. Birinci Fitnə hadisələri İslama əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Bundan sonra müsəlmanlar heç vaxt tək bir ümmət ola bilmir.
İstinadlar
- Lecker, 2012
- Gibbon, 1906. səh. 98–99
- (ingilis). Santa Barbara: ABC-CLIO. 2014. səh. 784. ISBN https://books.google.com/books?id=2AtvBAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=en#v=onepage&q&f=false (#bare_url_missing_title). 2022-11-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-02.
Muhammad in History, Thought, and Culture : An Encyclopedia of the Prophet of God
- Abbas Hassan. The Prophet's heir : The life of Ali ibn Abi Talib (ingilis). Yale University Press. 2021. səh. 256. ISBN .
- Бернард Льюис. (rus). Центрполиграф. 2017. səh. 223. ISBN .
Арабы в мировой истории. С доисламских времен до распада колониальной системы
- Al-Djamal / Veccia Vaglieri L. // Encyclopaedia of Islam. 2nd ed : in 12 vol. / edited by B. Lewis; J. Schacht[en] & Ch. Pellat. Assisted by J. Burton-Page, C. Dumont and V. L. Ménage. — Leiden : E.J. Brill, 1991. — Vol. 2
- Ali b. Abi Talib / Gleave Robert M. // Encyclopaedia of Islam. THREE : . — Leiden : Koninklijke Brill, 2021. — ISSN 1873-9849.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Birinci Fitne Ereb dunyasinda buna esasen Osmanin oldurulmesi ile bagli parcalanma deyilir ereb فتنة مقتل عثمان ancaq basqa adlarla da qeyd edilir Islam tarixinde xelife Osmanin evinde oldurulmesi ile baslayan ve I Muaviyenin Islam Dovletinin bascisi olmasi ile sona catan vetendas muharibesi dovrune verilen ad Birinci FitneMehemmedin canisinliyi Elinin nezareti altinda olan bolgeler Muaviyenin nezareti altinda olan bolgelerTarix 656 661Yeri Erebistan yarimadasiSebebi 3 cu xelife Osmanin oldurulmesiNeticesi Emeviler xilafetinin qurulmasi Munaqise terefleriRasidi xilafet Muaviyenin quvveleriXaricilerKomandan lar Eli ibn Ebu Talib Hesen ibn Eli Malik Ester Mehemmed ibn Ebu Bekr Hucr ibn AdiExecuted Huseyn ibn Eli Seyx Cabir Ensari Abbas ibn Eli I Muaviye Emr ibn As Mervan ibn Hekem Telhe ibn Ubeydullah Zubeyr ibn Evvam Abdullah ibn Vehb er Rasibi Tereflerin quvvesiUmumi 25 407 25 513 Cemelde 400 500 Siffeynde 25 000 Nehrevanda 7 13 Umumi 47 500 Cemelde 2 500 Siffeynde 45 0002500 Vikianbarda elaqeli mediafayllarIlkin sertlerVetendas muharibesinin sebebi muselman icmasi uzerinde hakimiyyetin varisliyi ile bagli uzunmuddetli siyasi ziddiyyetler olmusdur Mehemmed peygemberin vefatindan derhal sonra onun Medineden olan ensarlarin Saqifde toplantisi olur Medine ensarlari oz meclislerinde xilafet olmaga haqqlarinin oldugunu iddia ederek Sed ibn Ubadeni bu vezifeye teyin etmek qerarina gelir Bunu esiden Mugire ibn Sube Omer ibn Xettaba xeberdarliq ederek bu veziyyete mudaxile etmesini isteyir Merhum Islam peygemberinin qohumlari ve sehabeleri Ebu Bekr Siddiq ve Omer ibn Xettab alti neferin musayieti ile oraya cata bilirler ve onlarla gorusde yegane mekkeli Qureysliler mehs onlar olurlar Qureys ve onlardan sonra ensarlar uzun suren mubahiseden sonra Ebu Bekre beyet edirler Bezi Ensarlar Eli ibn Ebu Talibin terefdarlari olduqlarini bildirerek Ebu Bekre beyet etmekden imtina edir Mekkeliler oz iradelerini tetbiq etmeye nail olurlar ve Ebu Bekr xelife elan edilir Allahin Resulunun muavini Ebu Bekrin hakimiyyeti dovrunde Islam peygemberinin dunyasini deyismesi ile Erebistanda peygemberlik herekati esaninda Murtedlerle muharibeler bas qaldirir Bu muharibelerde qalib gelen xilafet sonralar ereb fethleri adlandirilan feal Islam fethleri dovru baslayir bu da Sasaniler imperiyasinin suqutuna Bizans imperiyasinin ise Misir ve Suriyani itirmesine Anadolu ve Simali Afrikanin merkezine dogru sixisdirilmasina sebeb olur Ebu Bekrin olumunden sonra onun vesiyyetine esasen hakimiyyete Mehemmed peygemberin s a v basqa bir sehabesi Omer ibn Xettab gelir Fethler muselmanlara yuksek gelirler ve munbit torpaqlar getirir Xususile Iraqda kecmis sahlarin torpaqlari ve fars aristokratiyasinin torpaqlari indi fatehlerin eline kecir Esgerler bu torpaqlari haqli olaraq ozlerinin hesab etdikleri ucun etiraz etseler de dovlet terefinden idare olunan kommunal mulkiyyete cevrildiler Onlardan elde edilen gelir ise fatehlerin ordulari arasinda bolusdurulurdu Osmanin hakimiyyeti4 noyabr 644 cu ilde Omer Mugire ibn Subenin fars esilli qulu Ebu Lulu terefinden Mescid en Nebevide xencerle yaranir Olumcul yaralandiqdan 3 gun sonra Omer vefat edir Omer olum ayaginda iken Ebdurrehman ibn Ovf Eli ibn Ebu Talib Sed ibn Ebu Veqqas Telhe ibn Ubeydullah Zubeyr ibn Evvam ve Osman ibn Effanin daxil oldugu musavire meclisi teskil edir Xelife bu meclis arasindan secilmeli idi Meclis terfinden Osman ibn Effan xelife secilir Osmanin hakimiyyeti illerinin sonlarina yaxin onun teyin etdiyi valilere qarsi etirazlar yaranir Mehemmed ibn Ebu Bekr Misirde hakim Ibn Ebu Serhin fealiyyetinden ucuncu xelife Osman ibn Effana sikayet eden bir heyetin terkibinde zevvar qisminde Medineye gelir Xelife Misir valisini derhal isden cixaracagini ve onun yerine Mehemmed ibn Ebu Bekri teyin edeceyini ved edir Misire qayidan numayende heyetinin uzvleri Ibn Ebu Serhden Osmanin adindan gonderilen mektubundan xeber tuturlar ve orada Osman Mehemmed ibn Ebu Bekr ve dostlarinin edam edilmesini emr edir Etirazcilar Osman evine daxil olaraq basda Mehemmed ibn Ebu Bekr olmaqla basqin teskil edir Mehemmed evvelce Osmanin saqqalindan yapicaraq onu oldurmekle hedeleyir Xelife onu mezemmet ederek atasi Ebu Bekri xatirladib bele bir hereketi beyenmeyeceyini bildirerek ondan getmesini istedi Sonra Muhemmed Osmani oldurmekden imtina etdi Xelife Kinan ibn Bisr et Tucibi terefinden arxadan qulaginin altindan qilinc zerbesi ile oldurulur Diger meluumatda ise xelifenin Amr ibn Hamik terefinden oldurulduyu bildirilir Bundan sonra ev qaret edilir Osmanin cenazesi gece vaxti yehudi qebiristanliginda basdirilir onun muselman qebiristanliginda defn edilmesine icaze verilmir Elinin xelifeliyi dovruEli ibn Ebu Talib Mehemmedin emisi oglu ve kurekeni idi onun evinde boyumusdu Islami qebul eden ilk usaq ve umumiyyetle Islami qebul eden ilk insanlardan biri idi Omerin yeni xelife secmek ucun teskil etdiyi surada Osmanla beraber ses toplayir Eli Osmanin qatillerini cezalandirmamaqda ittiham olunurdu Ustelik Osmanin oldurulmesinde birbasa tesiri olan onun evine basqini teskil eden Mehemmed ibn Ebubekr Elinin himayesinde idi 656 ci ilin avqust ayinin sonunda suriyalilar paytaxtdaki ixtilafi nezere alaraq aciq fealiyyete qerar verdiler Osmanin qanli paltari Sam mescidinde numayis etdirildi ve Muaviye Osmanin qatillerinin cezalandirilmasini teleb etdi Osdmanin qatillerinin cezalandirilmasinin gecikmesi vilayetlerde xelifeye qarsi cixmalara sebeb olur Cemel doyusu Esas meqale Cemel doyusu Aise Zubeyr ve Telhe basda olmaqla Osmanin qatilllerinin cezalandirilmamasi sebebi ile Eliye qarsi herbi yurus teskil edir Bu vaxt Eli vali Ebu Musa el Eserinin de qatillerin cezalandirilmasini teleb eden ve daxili qan tokulmesinden qacmaga calisan muxalifliyine baxmayaraq Kufeni oz terefine cekir Seherin ehalisi siyasi cehetden parcalanmis olsa da onun boyuk hissesi hele de Elinin terefinde idi Aisenin gelisinden evvel muxtelif siyasi guselerden olan iki qrup coxlu sayda itki vererek neticesiz doyuse girismisdi lakin toqqqusmalar ateskes ve tereflerin movqelerini qorumasi ile neticelenir Aise Zubeyr ve Telhe Besreden kenarda duserge salirlar Elinin gozlentisi usyancilar ucun xosagelmez olur onlar daha sonra gece saatlarinda sehere basqin ederek Besreye nezareti ele kecirir Ereb tarixcisi et Teberinin yazdigina gore Besreye geden yolda vahimeye dusmus ve bu Mehemmedin peygemberin iller evvel oz zovcelerine etdiyi qorxunc xeberdarligini xatirlatmisdir Xanimlarimdan birinin Allahin emrinden cixaraq deveye minib muharibeye gedeceyini ve Hevab suyunun basinda itlerin hurmesi ile qarsilasacaq Aise aglaya aglaya geri qaytarilmasini isteyir ve hetta kampaniyadan el cekmeyi planlasdirirdi lakin Telhe ve Zubeyr onu fikrinden dasindirir Bu hadiseden xeber tutan Eli sexsen kicik bir qosunla sehere gedir ve oglu Heseni Kufeye destek almaq meqsedi ile gonderir Eliye komek etmeye razi olanlar onun ordusu ile Besrede qarsilasir Her biri 10 min nefere yaxin olan iki ordu bir biri ile uzbeuz yerlesirdi Ordular arasinda bir cadir qurulur ve orada uc gun Telhe Zubeyr ve Eli arasinda danisiqlar aparilir Terefler raziliga gelmeye ve gozlenilen genismiqyasli muharibeden yayinmaga calisirlar Danisiqlarin teferruatlari qaranliq qalsa da bir cox ereb menbelerinde Eli daha Zubeyre usaqliq illerinde Mehemmed peygemberin onlarin arasinda edaletsiz bir doyus olacagi haqqinda bir hedisi xatirladir Danisiqlarda Aise Telhe ve Zubeyr Elinin istefasini ve xelifeni secmek ucun secilmis suranin teskilini teleb edirler Osmanin qatillerini teslim etmek istememekde ona qarsi ittihamlarina cavab olaraq Eli Telhe ve Zubeyreye ucuncu xelifenin xilasi ucun gosterdikleri seyleri xatirladir Aise ve Telheni ona qarsi cixmaqda ittiham edir Bir cox menbeler hem temkinliye cagiran Elinin seylerini hem de Telhe ve Aisenin Osmanla muxalifetde aparici rolunu qeyd edirler Danisiqlarin baslamasindan uc gun sonra hec bir netice elde olunmur ve her iki terefin doyusun baslamasina hazirlasmaqdan basqa caresi qalmir 656 ci il dekabrin evvellerinde Elinin ordusu siddetli doyusde qalib gelir Telhe el Zubeyr oldurulur emeviler sulalesinden olan dorduncu ereb xelifesi Mervan ibn Hekem ise esr goturulur Doyus bitdikden sonra Aise qardasi Mehemmed ibn Ebu Bekr terefinden Medineye aparilir Siffeyn doyusu Esas meqale Siffeyn doyusu Suriya valisi Muaviye ibn Ebu Sufyan asiler terefinden oldurulen 3 cu xelife Osmanin qohumu idi O Elinin Osmanin qetlinde gunahkar ola bilecek bezi sexslerden destek aldigini ve bu sebebden de bu qetli arasdirmaqdan cekindiyini dusunur Buna gore de Eliye qarsi qiyam qaldirir Elinin usyani yatirmaq cehdi Siffeyn doyusu adlanan uzun toqqusmalara sebeb olur Cemel doyusunden sonra Eli 657 ci ilin yanvarinda Besreden Kufeye qayidir Elinin elciler gondermek ve Muaviyeni razi salmaq cehdleri neticesiz qalir Eli Islam Dovletinin merkezini Medineden Kufeye kocurur Bu sebeb Elinin Kufede terefdarlarinin cox olmasi ve Kufe daha merkezde movqede tutmasi ile elaqedar idi Eli Kufede topladigi ordu ile Muaviyenin nezareti altinda olan Suriya vilayetini ele kecirir Iki ordu Ferat cayi boyunca Siffeynde uz uze gelir Gunlerle davam eden doyuslere terefler boyuk itkiler verir Aylarla davam eden kicik toqqusmalar ateskesler ve meydan doyuslerinden sonra muharibenin zirvesini teskil eden Quran hadisesi bas verir Muaviyenin esgerleri nizelerinin ucuna Qurandan parcalar taxirlar ki bu da yeqin ki doyusun neticesini Allahin qerar vereceyi anlamina gelirdi Eli Qurana esaslanan hakim heyetinin yaradilmasina raziliq verir ve Ebu Musa el Esarini numayende teyin edir Emr ibn Asda Muaviyeni temsil edirdi Elinin hakim heyetinin yaradilmasina raziligi onun Muaviye ile beraber muhakime olunacagi anlamina gelirdi ve bu Muaviyeye Elinin muselman icmasinin rehberi olmasi iddiasini redd etmeye imkan verirdi Elinin hakimin telebine boyun eymesinden narahat olanlarin boyuk bir qrupu Hokm ancaq Allaha mexsusdur Enam suresi 57 ayesini esas getirerek bu veziyyete etiraz etdiler Bu qrup hakim heyetinin qurulmasinin Quranin Eger iki muselman destesinden biri digerine hucum etse Allahin emrine qayidana qeder hucum edenle hucum edenle vurusun emrine qarsi cixmaq olduguna inanirdilar Hucurat suresi 9 Bu ifrat dindar destenin kicik bir hissesi Harura kendine cekilir ve esas qrupdan ayrildiqlari ucun xariciler kimi taninirlar Arbitraj mehkemesinin teyin edilmesi qerara alinib Eli terefden Eseri Muaviye terefden Emr ibn el As hakim secildi El As coxdan Muaviyenin terefinde olmus ve Siffin doyusunde feal istirak etmisdi El Esarinin vetendas qarsidurmasi ile lekelenmemis yeni xelife teklif etmek aglabatan isteyine baxmayaraq mehkeme 658 ci ilin martinda gozlenilen ugursuzluqla basa catir Elinin ordusunda parcalama Esas meqale Xariciler Elinin terefdarlarinin ehemiyyetli bir hissesi Muaviye ile danisiqlardan qezeblenir Onlarin noqteyi nezerinden Elinin arbitraj mehkemesine razi olmasi fakti onu legitimlikden mehrum edir cunki bu muqeddes huquqlarin insan muhakimesine oturulmesi hesab edilir Hissler ve ideallar baximindan bu herekat bir cox cehetden Osmanin qatillerine yaxin idi Mehkemenin neticeleri elan edildikden sonra xariciler Eliden ayrilaraq Abdullah ibn Vehb er Rasibiye beyet etdiler lakin bezen sehven gosterildiyi kimi onu xelife secmediler Nehrevan doyusu Esas meqale Nehrevan doyusu 658 ci ilin yayinda terefdarlarinin oldurulmesinden sonra Eli Muaviyeye qarsi vurusmaq ucun toplanmis qosunlari terk etmek mecburiyyetinde qalir ve xaricilere qarsi yonelir 658 ci il iyulun 17 de Nehrevan doyusunde istirak eden xariciler demek olar ki tamamile mehv edilir Lakin herekat movcudlugunu qoruyur ve Eliye qarsi daha da barismaz movqe sergileyir Muaviyenin ustunluyu 658 ci ilin iyulunda Emr ibn As Misiri tutur ve orada Elini temsil eden Mehemmed ibn Ebu Bekr oldurulur Muaviye agir xerac bahasina Bizansla sulh baglayir bununlada ordunu eliye qarsi yonlendirmeye imkan yaranir Bu arada merkezi hakimiyyetin zeifliyini hiss eden uzaq valiler ve feth edilmis xalqlar usyan qaldirirlar Eli tedricen xilafet uzerinde nezareti itirir qosun toplamaq onun ucun getdikce cetinlesdi dusmen basqinlari az qala paytaxta catir 659 cu ilin iyulunda Muaviye Qudsde ozunu xelife elan edir 661 ci ilin evvelinde xariciler ayriligin her uc gunahkarini Eli Muaviye ve Emri eyni vaxtda oldurmek qerarina gelirler Yalniz Eli oldurulur Muaviye yungul xesaretle xilas olur Emrin yerine ise basqa bir nefer oldurulur Hesenin xilafetiEsas meqale Hesen ibn Eli Eliden sonra onun oglu ve Mehemmedin nevesi xelife olurlar Qisa muddet erzinde o bir cox muselmanlar ucun atasindan daha meqbul bir sexs oldugu ucun ehemiyyetli quvveleri birlesdire bilir Sebeb ise onun Osmanin oldurulmesinde adinin hallanmamasi arbitrajla razilasmamasi ve xaricilere qarsi repressiyalar heyata kecirmemesi idi Hesen xeyli ordu toplaya bilir Lakin tam aydin olmayan seraitde ordu usyan etdi ve xelifenin ozu yaralanir Isini umidsiz hesab eden ve ya qan tokulmesini davam etdirmek istemediyini goren Hesen Muaviyeni xelife kimi tanimaga razi olur Bunun muqabilinde ozu ve terefdarlari ucun toxunulmazliq alir Fars bolgelerinden birinden vergi gelirleri onun xeyrine kocurulur Hesen Muaviyenin olumunden sonra xilafete varis olmali olur Hesenin qardasi Huseyn ibn Eli ise bele bir muqavilenin qeti eleyhdari idi NeticesiMunaqise Muaviye ve Emevi terefdarlarinin qelebesi ile neticelenir Xilafetde dini liderin basciliq etdiyi dindar cemiyyetinin evezine irsi monarxiya hokumetinin qurulmasi bas tutur Birinci Fitne hadiseleri Islama ehemiyyetli derecede tesir edir Bundan sonra muselmanlar hec vaxt tek bir ummet ola bilmir IstinadlarLecker 2012 Gibbon 1906 seh 98 99 ingilis Santa Barbara ABC CLIO 2014 seh 784 ISBN 16 106 9178 4 https books google com books id 2AtvBAAAQBAJ amp printsec frontcover amp hl en v onepage amp q amp f false bare url missing title 2022 11 04 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 02 Muhammad in History Thought and Culture An Encyclopedia of the Prophet of God Abbas Hassan The Prophet s heir The life of Ali ibn Abi Talib ingilis Yale University Press 2021 seh 256 ISBN 978 0 300 25205 7 Bernard Lyuis rus Centrpoligraf 2017 seh 223 ISBN 978 5 9524 5251 0 Araby v mirovoj istorii S doislamskih vremen do raspada kolonialnoj sistemy Al Djamal Veccia Vaglieri L Encyclopaedia of Islam 2nd ed in 12 vol edited by B Lewis J Schacht en amp Ch Pellat Assisted by J Burton Page C Dumont and V L Menage Leiden E J Brill 1991 Vol 2 Ali b Abi Talib Gleave Robert M Encyclopaedia of Islam THREE Leiden Koninklijke Brill 2021 ISSN 1873 9849