Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Başqırd üsyanı (1755–1756) — Başqırdların rus müstəmləkəçilərinə qarşı milli qurtuluş müharibəsi. Axırıncı olmayan sayca 5-ci üsyan.
Üsyanın səbəbləri
1740-cı il üsyanının yatırılmasından sonra başqırd xalqı zəiflədi, ama silahı yerə qoymadı. Yaxınlarının və qohumlarının edam və işgəncə səhnələri, hərbçilərin özbaşınalığı, talanları, yanğınlar xalqın yaddaşında qalmışdı. Ciddi rejim tətbiq olunurdu: başqırdlara odlu silah gəzdirmək qadağan olunmuşdu, əgər kimdəsə silah tapılsaydı o adamın atlarını alıb xəbərçiyə verirdilər; bütün kəndlərdə dəmirçixanalar bağlanmışdı, heç bir başqır öz kəndindən xüsusi icazə olmadan uzaqlaşa bilməzdi; bütün bunlardan əlavə ağır vergilər tətbiq olunurdu. Sonuncu damla duza qoyulan inhisar oldu. Bu vaxta qədər başqırlar duzu göllərdən tədarük edirdilər, lakin hökumət duz inhisarının xəzinəyə vergilərdən daha çox gəlir gətirəcəyini düşünürdü. 1754-cü ilin fərmanına görə yasağ xəracı ləğv olundu, onun əvəzinə başqırdlar duzu puduna 36 kopeyka ödəmək şərti ilə dövlət mağazalarından almalı idilər.
Üsyan hazırlığı
Başqırdlar etiraz etməyə başladılar və duz inhisarından imtina etdilər. Üsyan təhlükəsi yarandı. Bütün vədlərə və cəza təhdidlərinə baxmayaraq başqırdları fərmana tabe etmək cəhdi baş tutmadı. 1755-ci ildə başqırdların üsyanı başladı. Bu üsyana Batırşa adı ilə tanınan Abdulla Məzgildin adlı molla başçılıq edirdi. Batırşa ilk təhsilini Kama nahiyəsinin İlşa kəndinin mollasından almışdı. Görünür sonralar Batırşa çox oxumuş və hərtərəfli dünyagörüşə malik ziyalı olmuşdu. O natiqliyi, elmi və ağlı ilə seçilirdi. Onu bütün Başqırdıstan tanıyırdı. Kənddən kəndə gəzərək o dini ayinləri yerinə yetirir və alovlu çıxışlar edirdi. Onu dinləmək üçün böyük insan kütləsi toplanırdı. O başqırdları xarisi istilaçıların zülmündən qurtulmağa çağırırdı.
Üsyanın alovlanmasını və bir çox başqırdın silaha sarılmasına hazır olmasını görən Batırşa rus çarizminin müstəmləkə siyasətini kəskin tənqid etməyə başlayır. Bütün Başqırd elindən onun yanına məslətələr üçün gəlirlər. O hamıya hazır olmağı, hər şeyə göz qoymağı və vaxt yetişənə kimi hər şeyi gizli saxlamağı məsləhət görürdü.
Batırşa Orenburq və ona bitişik quberniyaların əhalisinin Rusiyaya düşmən münasibətini bilirdi və onları kafirlərlə mübarizə bayrağı altında birləşdirmək və müstəqil müsəlman dövləti yaratmaq niyyətində idi. Üsyandan üç il əvvəl onun yanına Kazan tatarlarının səfiri gəlmiş və tatarların üsyana qatılacaqlarını demişdi.
Hərəkət zamanının yetişdiyini görən Batırşa əhaliyə alovlu və ehtiraslı çağırış edir. Bu çağırışda başqırdların indiki durumu ilə onların keçmiş azad durumu müqayisə olunur, və qurtulmaq üçün müharibəyə qalxmağın zərurətindən danışırdı. Onun çağırışı evdən evə gəzir və tezliklə bütün Başqırd eli üsyana hazır olur. Üsyanın başlanması 10 iyul 1755-ci ilə təyin olunur.
Çar inzibati idarəçiliyinin məsul məmuru Neplüyev hazırlanan üsyan haqqında bəzi məlumatlar alsalar da onun başlanmasına inanmırdılar.
Üsyanın başlaması
Lakin üsyan təyin olunmuş vaxtdan iki ay əvvəl başlayır. Üsyana bilvasitə bəhanə Burzyan nahiyəsinin Noqay yolunun başqırdlarının farfor zavodu üçün gil yatağı axtaran Braqinin düşərgəsinə hucumu oldu. Braqini öldürərək 100 nəfərdn ibarət dəstə öz ailələri və mülkiyəti ilə birlikdə Yaiki(Ural çayıı) keçərək Qazax çölünə üz tutdular. Onların ardınca podpolkovnik İsakovun başçılığı ilə dəstə göndərildi, lakin ölü və yaralı olmaqla 50 nəfər itirərək darmadağın edildi. Başqırdlar yerli inzibati idarəçiləri və onlara xidmət edən başqırdları qovub öldürməyə başlayırlar.
Noqay yolundan gərgin xəbərlər almağa başlayan Neplüyev senata üsyan barədə məktub göndərir. Qısa zaman kəsiyində üsyan br çox: Usrqet, Tünqaur, Çakmın-Qıpçaq və başqa nahiyələri bürüyür. Bir çox yerdə müstəqil dəstələr yaranır. Dəsətələr başçılıq edənlər bilirdilər ki məğlub olsalar rus inzibatçılığının nizamnaməsinə görə onlara aman olmayacağdı. Belə dəstələrdən biri Saltıkov və Tiyaumbetin başçılığı altında Şuvalovun misəritmə zavoduna basqın edir. Zavodda olan rusların müdafiyəsi üçün kapitan Şkopskinin başçılığı ilə dəstə göndərilir, lakin üsyançılar onları dərədə mühasirəyə salır və məhv edirlər.
Üsyanın genişlənməsi
Üsyançılar rusların yerləşdiyi zavodlara, qalalara və kəndlərə hucum edir. Üsyanın uğrusuz olması ehtimalını nəzərə alaraq üsyançılar qazax çölünə uz tutmağı nəzərdə tuturular, bu barədə onlar 1754-cü ildə Orta juzun xanı Abılay xanla əvvəlcədən sövdələşirlər. Neplüyev üsyanın yatırılması üçün təcili tədbirlərə əl atır. Onun əlinin altında 24 minlik qoşun vardı. Bütün qalalarda müharibə vəziyəti elan olunur, Başqırd elinin içərilərinə: Moskva, Revel və Troitsk alayları, 1000 nəfər yaitsk, 1000 nəfər Don kazakı və 1000 kalmık göndərilir.
Vəziyətin olduqca ağır olduğunu nəzərə alaraq Neplüyevin sərəncamına mərkəzdən daha üç alay: Penzadan Vladimir, Şatskdan Həştərxan və Alatırskdan Azov alaylarını göndərilər. Kazan tatarlarının və Sibir xalqlarının üsyana qoşulacağından əndişələnən Hərbi kolleqiya Orenburq diyarına daha beş alay: Yaroslav əyalətindən Vyatsk və Sibir, Moskvadan Kursk, Kolomnadan Yaroslav və Kozlovdan Rostov alaylarını göndərir. Bütün Başqırdıstan dairəvi şəkildə mühasirəyə alınır. Üsyançılara yardın heç yerdən gəlmir. Ruslar isə Dondan 2000 kazakın gəlişini gözləyir. Saltıkov İvan və Uşakov Fedor Neplüyevə yardım üçün xüsusi məmurlar qismində təyin olunur. Birincisinə Orenburq diyarındakı bütün qoşunların idarəsi həvalə olunur. Üsyanı istənilən vasitəlrələr yatırmaq əmrini alan qoşunlar başqırdlara qarşı əsl qətliam törətməyə başlayır. Kəndlər yandırılır, insanlar öldürülür və işgəncələrə məruz qalır.
Batırşanın tutulması üçün 1000 rubl xüsusi müjafat təyin olunur və hədiyələr vəd edilir. Üsyançılarla mübarizədə Neplüyev bütün vasitələrdən o cümlədən başqırd elitasını ələ almaq üçün rüşvətdən yararlanır. 1755-ci ilin sentyabrınd Neplüyevin xüsusi manifestinə görə üsyançı başqırdları tutub təhvil verənlərə mükafat təyin olunur, tutulanların arvad uşaqları isə onlara verilir. Onları qul kimi satmaq icazəsi verilir.
Üsyanın yatırılması
Hər tərəfdən rus qoşunları ilə əhatələnən 50 000 başqırd Yaikin(Uralın) o tərəfinə Qazax çölünə üz qoyur. Lakin burada onları pusqu gözləyir. Və burada başqırdlar qanına qəltan olunur. Yaik çayındakı keçidləri qoruyan qoşunlar, hər öldürülən başqırdın mülkiyətinin onu öldürənə keçəcəyini bilərək başqırdları amansızcasına qılıncdan keçirirlər. Burada olan yetkin başqırdların hamısı öldürülür, onların arvadları və uşaqları isə rus ordusunun əskərlərinə qənimət kimi verilir.
Başqırd elində qalanlar meşələrə və çətin keçilən dağlara çəkilir, lakin Neplüyev tərəfindən satın alınan "ağsaqqllar" onları hər yerdən tutub hökumətə təslim edirlər. Batırşa öz yaxın ətrafı ilə meşələrdə gizlənir. Qış yaxınlaşır. Onu tapmaq üçün onlarca casus dəstələri ova çıxır. 1756-cı ilin avqustun 7-dən 8-ə keçən gecəsi Batırşa Ufadan 150 verst aralıqda olan Osin yolunun Azika kəndinə gəlir. Onun bura gəlinin məqsədi naməlum qalır. Ola bilsin qalıq və soyuqlar onu bu addımı atmağa məcbur edir. Bir günlüyə o məsciddə gizlənir və oradan qaçarkən Süleyman Devayev tərəfindən tutularaq Ufaya göndərilir. Ufadan Batırşanı 1756-cı ilin 23 avqistunda gizli, 100 nəfərlik konvoyla gətirirlər. Qapalı arabada, gücləndirilimiş konvoyla Samara, Arzamas, Murom və Vladimir vasitəsilə Peterburqa gətirilir. Bir ilə yaxın istintaq gedir, və 1757-ci ildə Batırşanı qalasına məhkum edirlər. Burada onu əli qandallı olaraq 5 illik ayrıca bir nəfərlik qazamata salırlar. Lakin Batırşanın sağ olmasını başqırdlar bilir və bu rus hökumətini çox narahat edirdi. Nəhayət onlar onu 24 iyun 1762-ci ildə öldürdükləri kimi "qaçışa cəhd zamanı" Şlisselburq qalasında öldürürlər.
Mənbə
- Восстание башкир под руководством Батырши 2013-10-14 at the Wayback Machine — bash-portal.ru saytı (rus.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Basqird usyanlari Basqird usyani 1755 1756 Basqirdlarin rus mustemlekecilerine qarsi milli qurtulus muharibesi Axirinci olmayan sayca 5 ci usyan Usyanin sebebleri1740 ci il usyaninin yatirilmasindan sonra basqird xalqi zeifledi ama silahi yere qoymadi Yaxinlarinin ve qohumlarinin edam ve isgence sehneleri herbcilerin ozbasinaligi talanlari yanginlar xalqin yaddasinda qalmisdi Ciddi rejim tetbiq olunurdu basqirdlara odlu silah gezdirmek qadagan olunmusdu eger kimdese silah tapilsaydi o adamin atlarini alib xeberciye verirdiler butun kendlerde demircixanalar baglanmisdi hec bir basqir oz kendinden xususi icaze olmadan uzaqlasa bilmezdi butun bunlardan elave agir vergiler tetbiq olunurdu Sonuncu damla duza qoyulan inhisar oldu Bu vaxta qeder basqirlar duzu gollerden tedaruk edirdiler lakin hokumet duz inhisarinin xezineye vergilerden daha cox gelir getireceyini dusunurdu 1754 cu ilin fermanina gore yasag xeraci legv olundu onun evezine basqirdlar duzu puduna 36 kopeyka odemek serti ile dovlet magazalarindan almali idiler Usyan hazirligiBasqirdlar etiraz etmeye basladilar ve duz inhisarindan imtina etdiler Usyan tehlukesi yarandi Butun vedlere ve ceza tehdidlerine baxmayaraq basqirdlari fermana tabe etmek cehdi bas tutmadi 1755 ci ilde basqirdlarin usyani basladi Bu usyana Batirsa adi ile taninan Abdulla Mezgildin adli molla basciliq edirdi Batirsa ilk tehsilini Kama nahiyesinin Ilsa kendinin mollasindan almisdi Gorunur sonralar Batirsa cox oxumus ve herterefli dunyagoruse malik ziyali olmusdu O natiqliyi elmi ve agli ile secilirdi Onu butun Basqirdistan taniyirdi Kendden kende gezerek o dini ayinleri yerine yetirir ve alovlu cixislar edirdi Onu dinlemek ucun boyuk insan kutlesi toplanirdi O basqirdlari xarisi istilacilarin zulmunden qurtulmaga cagirirdi Usyanin alovlanmasini ve bir cox basqirdin silaha sarilmasina hazir olmasini goren Batirsa rus carizminin mustemleke siyasetini keskin tenqid etmeye baslayir Butun Basqird elinden onun yanina mesleteler ucun gelirler O hamiya hazir olmagi her seye goz qoymagi ve vaxt yetisene kimi her seyi gizli saxlamagi meslehet gorurdu Batirsa Orenburq ve ona bitisik quberniyalarin ehalisinin Rusiyaya dusmen munasibetini bilirdi ve onlari kafirlerle mubarize bayragi altinda birlesdirmek ve musteqil muselman dovleti yaratmaq niyyetinde idi Usyandan uc il evvel onun yanina Kazan tatarlarinin sefiri gelmis ve tatarlarin usyana qatilacaqlarini demisdi Hereket zamaninin yetisdiyini goren Batirsa ehaliye alovlu ve ehtirasli cagiris edir Bu cagirisda basqirdlarin indiki durumu ile onlarin kecmis azad durumu muqayise olunur ve qurtulmaq ucun muharibeye qalxmagin zeruretinden danisirdi Onun cagirisi evden eve gezir ve tezlikle butun Basqird eli usyana hazir olur Usyanin baslanmasi 10 iyul 1755 ci ile teyin olunur Car inzibati idareciliyinin mesul memuru Nepluyev hazirlanan usyan haqqinda bezi melumatlar alsalar da onun baslanmasina inanmirdilar Usyanin baslamasiLakin usyan teyin olunmus vaxtdan iki ay evvel baslayir Usyana bilvasite behane Burzyan nahiyesinin Noqay yolunun basqirdlarinin farfor zavodu ucun gil yatagi axtaran Braqinin dusergesine hucumu oldu Braqini oldurerek 100 neferdn ibaret deste oz aileleri ve mulkiyeti ile birlikde Yaiki Ural cayii kecerek Qazax colune uz tutdular Onlarin ardinca podpolkovnik Isakovun basciligi ile deste gonderildi lakin olu ve yarali olmaqla 50 nefer itirerek darmadagin edildi Basqirdlar yerli inzibati idarecileri ve onlara xidmet eden basqirdlari qovub oldurmeye baslayirlar Noqay yolundan gergin xeberler almaga baslayan Nepluyev senata usyan barede mektub gonderir Qisa zaman kesiyinde usyan br cox Usrqet Tunqaur Cakmin Qipcaq ve basqa nahiyeleri buruyur Bir cox yerde musteqil desteler yaranir Deseteler basciliq edenler bilirdiler ki meglub olsalar rus inzibatciliginin nizamnamesine gore onlara aman olmayacagdi Bele destelerden biri Saltikov ve Tiyaumbetin basciligi altinda Suvalovun miseritme zavoduna basqin edir Zavodda olan ruslarin mudafiyesi ucun kapitan Skopskinin basciligi ile deste gonderilir lakin usyancilar onlari derede muhasireye salir ve mehv edirler Usyanin genislenmesiUsyancilar ruslarin yerlesdiyi zavodlara qalalara ve kendlere hucum edir Usyanin ugrusuz olmasi ehtimalini nezere alaraq usyancilar qazax colune uz tutmagi nezerde tuturular bu barede onlar 1754 cu ilde Orta juzun xani Abilay xanla evvelceden sovdelesirler Nepluyev usyanin yatirilmasi ucun tecili tedbirlere el atir Onun elinin altinda 24 minlik qosun vardi Butun qalalarda muharibe veziyeti elan olunur Basqird elinin icerilerine Moskva Revel ve Troitsk alaylari 1000 nefer yaitsk 1000 nefer Don kazaki ve 1000 kalmik gonderilir Veziyetin olduqca agir oldugunu nezere alaraq Nepluyevin serencamina merkezden daha uc alay Penzadan Vladimir Satskdan Hesterxan ve Alatirskdan Azov alaylarini gonderiler Kazan tatarlarinin ve Sibir xalqlarinin usyana qosulacagindan endiselenen Herbi kolleqiya Orenburq diyarina daha bes alay Yaroslav eyaletinden Vyatsk ve Sibir Moskvadan Kursk Kolomnadan Yaroslav ve Kozlovdan Rostov alaylarini gonderir Butun Basqirdistan dairevi sekilde muhasireye alinir Usyancilara yardin hec yerden gelmir Ruslar ise Dondan 2000 kazakin gelisini gozleyir Saltikov Ivan ve Usakov Fedor Nepluyeve yardim ucun xususi memurlar qisminde teyin olunur Birincisine Orenburq diyarindaki butun qosunlarin idaresi hevale olunur Usyani istenilen vasitelreler yatirmaq emrini alan qosunlar basqirdlara qarsi esl qetliam toretmeye baslayir Kendler yandirilir insanlar oldurulur ve isgencelere meruz qalir Batirsanin tutulmasi ucun 1000 rubl xususi mujafat teyin olunur ve hediyeler ved edilir Usyancilarla mubarizede Nepluyev butun vasitelerden o cumleden basqird elitasini ele almaq ucun rusvetden yararlanir 1755 ci ilin sentyabrind Nepluyevin xususi manifestine gore usyanci basqirdlari tutub tehvil verenlere mukafat teyin olunur tutulanlarin arvad usaqlari ise onlara verilir Onlari qul kimi satmaq icazesi verilir Usyanin yatirilmasiHer terefden rus qosunlari ile ehatelenen 50 000 basqird Yaikin Uralin o terefine Qazax colune uz qoyur Lakin burada onlari pusqu gozleyir Ve burada basqirdlar qanina qeltan olunur Yaik cayindaki kecidleri qoruyan qosunlar her oldurulen basqirdin mulkiyetinin onu oldurene kececeyini bilerek basqirdlari amansizcasina qilincdan kecirirler Burada olan yetkin basqirdlarin hamisi oldurulur onlarin arvadlari ve usaqlari ise rus ordusunun eskerlerine qenimet kimi verilir Basqird elinde qalanlar meselere ve cetin kecilen daglara cekilir lakin Nepluyev terefinden satin alinan agsaqqllar onlari her yerden tutub hokumete teslim edirler Batirsa oz yaxin etrafi ile meselerde gizlenir Qis yaxinlasir Onu tapmaq ucun onlarca casus desteleri ova cixir 1756 ci ilin avqustun 7 den 8 e kecen gecesi Batirsa Ufadan 150 verst araliqda olan Osin yolunun Azika kendine gelir Onun bura gelinin meqsedi namelum qalir Ola bilsin qaliq ve soyuqlar onu bu addimi atmaga mecbur edir Bir gunluye o mescidde gizlenir ve oradan qacarken Suleyman Devayev terefinden tutularaq Ufaya gonderilir Ufadan Batirsani 1756 ci ilin 23 avqistunda gizli 100 neferlik konvoyla getirirler Qapali arabada guclendirilimis konvoyla Samara Arzamas Murom ve Vladimir vasitesile Peterburqa getirilir Bir ile yaxin istintaq gedir ve 1757 ci ilde Batirsani qalasina mehkum edirler Burada onu eli qandalli olaraq 5 illik ayrica bir neferlik qazamata salirlar Lakin Batirsanin sag olmasini basqirdlar bilir ve bu rus hokumetini cox narahat edirdi Nehayet onlar onu 24 iyun 1762 ci ilde oldurdukleri kimi qacisa cehd zamani Slisselburq qalasinda oldururler MenbeVosstanie bashkir pod rukovodstvom Batyrshi 2013 10 14 at the Wayback Machine bash portal ru sayti rus