Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Batırşa(1710–24 iyun 1762); əsl adı: Qabdulla Qaliyev, başq. Fабдулла Fәли улы, tatar. Габдулла Гали улы) — Başqırd üsyanının başçısı və ideoloqu.
| Batırşa | |
|---|---|
| başq. Fабдулла Fәли улы | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Ufa quberniyası, Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri |
|
| Vəfat səbəbi | Edam |
| Təhsili |
|
Həyatı
Batırşanın həyatı ilə əlaqədar məlumatlar müxtəlif qaynaqlarda fərqli şəkildə verilmişdir. Tarixdə Batırşa və ya Batırşah adı ilə bilinsə də, tarixçilər bizlərə onu Gabdulla Aliyev, Batırşa Aliyev, Gabdulla Myazgaldin adı ilə tanıdırlar. Məşhur tarixçi Gaysa Hüseynovun fikrincə, Batırşanın gerçək adı Bahadirşah Miğlegali oğlu olub (Galiyev). Xalq arasında isə onun adını qısaldaraq Batırşa deyə adlandırıblar. Gobeydulla Mezgıtdin isə böyük bir ehtimalla onun ləqəbidir. Rizaetdin Fehretdinə görə isə, Batırşanın gerçək adı Gabdulla Tuktargali oğlu (Galiyev)dur.
Bəzi faktlara görə Mişər tayfasındandır..
Bu günə kimi Batırşanın harda və neçənci ildə doğulması ilə əlaqədar qəti bir məlumat verilməmişdir. Bəzi tarixçilərin fikrincə, Batırşa 1715-ci ildə 35 xanalı Qarış (bəzi qaynaqlarda Karışbaş) kəndində Mişer Tatarı olan Tuktargali Dusaliyevin ailəsində dünyaya gəlmişdir. Qarış kəndini 1693-cü ildə Rusiyada məcburi hərbi xidmət edən tatarlar qurublar. 1702-ci ildə kəndə köç edən 23 ailə arasında Batırşanın atası molla Tuktargali Dusaliyevin ailəsi də olmuşdur. Tuktargali Mollanın haradan gəldiyi bilinməsə də kəndə gələnlərin əksəriyyətinin Nijgar tərəflərindən, Alatar, Qurmuş, Arzamas vilayətlərindən köç etdikləri məlumdur. A. P. Çuloşnikov, S. M. Vasilyevler, P. İ. Rıçkovun kitabındakı məlumatlara əsaslanaraq Batırşanın doğum ilini 1710–1715 kimi vermək mümkündür. M. İ. Ehmetcanov, Batırşanın doğum tarixinin 1711-ci il olduğunu yazmışdır. "Tatar ensklopediyası"nda 1710–1715-ci illər, "Başqırd Ensiklopediyası"nda 1709–1717-ci illər Batırşanın doğum tarixi kimi göstərilmişdir. Batırşanın doğum tarixi ilə əlaqədar bir məlumatın olmamasının səbəbi, arxivlərdə mövzuyla əlaqədar məlumat əskikliyindən qaynaqlanmaqdadır. Batırşa tutulduqdan sonra Moskvadakı istintaqında: "Yaşım 30-dan yuxarıdır, qəti olaraq neçə yaşında olduğumu bilmirəm" — demişdir. Batırşanın istintaqında qatılan P. Rıçkov onun tutulanda 46 yaşında olduğunu qeyd etmişdir. 1756-cı ildə 46 yaşında tutulan Batırşanın doğumu 1710-cu (1756–46=1710) illərə təsadüf edir. Təxminlərə əsaslanaraq deyə bilərik ki, Batırşa 1710-cu ildə Ufa vilayətinin Sibirya rayonunun Qarış kəndində dünyaya gözlərini açmışdır. Bu günlərdə bu kənd, Başkurdistanın Baltaç bölgəsində olub, Yuxarı Qarış olaraq adlandırılmaqdadır. Batırşa, ilk təhsilini atası Tuktargali Molladan alandan sonra, Taysugan kəndində (indi Elmet bölgəsi) Qabderrəhman Molla mədrəsəsində təhsilinə davam etmişdir. Qabderrəhman Molla, Batırşanın gələcək vəd edən bir şagird olduğunu fərq etmiş olmalı idi ki, ona Qazan vilayəti Alat Yolundakı Daşkıçı Mədrəsəsinə getməsini təklif etmişdir. Batırşa 1734–1744-cü illər arasında adı çəkilən mədrəsədə təhsil almışdır. O, bölgənin tanınmış mollası Qabdesselam Urazmöhemmeddən (bəzi qaynaqlarda adı yalnız Uray kimi də keçməkdədir) dini dərslərin xaricində dünyəvi dərslər də almışdır. Batırşanın milli müstəqillik mübarizəsi lideri kimi formalaşmasında Qabdesselam Mollanın təsiri böyükdür. Batrışanın mədrəsədə təhsil aldığı illər Çarlıq Rusiyasının müsəlmanlar üzərindəki təzyiqinin pik nöqtəyə çatdığı illərdir. O, zorla xristianlaşdırma siyasətini öz gözləriylə görmüş, rus təzyiq və zülmünü öz üzərində daim hiss etmişdir. Batırşanın 1744-cü ildə təhsilini yarıda qoymasının səbəbi 1742–1743-cü illərdə bölgədəki mədrəsələrin bağlanılmasıdır ki, Daşkıçı Məscidinin yıxılması o illərdə baş vermişdir. O zamanlar Daşkıçı 40 xanalı bir kənd olub, kənd sakinləri arasında Kreşenler (zorla Xristianlaşdırılmış Tatarlar) olmamışdır. Batırşa təhsilini bitirdikdən sonra əvvəl Ufanın Ağıla Yolundakı Geyne nahiyəsinə bağlı Küzemyar-Bayavıl kəndində (indilərdə Perm Bölgəsi Barda Eli kəndi) və 1746–1749-cu illəri arasında İset vilayəti Kuşanak bölgəsinin Möslim Eşirov kəndində (indilərdə Çilebe Bölgəsi Möslim kəndi) müəllimlik və axundluq etmişdir. Batırşa kənd idarəçisi (starşina) Müslim Eşirov ilə yaxın münasibətdə olmuşdur ki, 1747-ci ildə onun bacısı Zölbahar Xöseyenin qızı Zölhebire ilə evlənmişdir. Batırşa ilə Zölhebire cütlüyünün Tacettin adında bir oğlu və Züleyxa və Salehə adında iki qızı dünyaya gəlmişdir. 5 il aradan sonra kəndinə dönən Batırşa orada imam kimi fəaliyyət göstərmiş, mədrəsə açmış və şagirdlərə dərs vermişdir. Qısa bir müddətdən sonra Batırşanın açdığı mədrəsə bütün ətraf kəndlərdə şöhrət qazanmışdır. Kənd mədrəsəsinə yalnız kəndli və ətraf kəndin uşaqları yox, təhsil almaq üçün Kazan, Könger və İset vilayətlərindən də tatar-başşqırd tələbələri gəlmişdir. Gün keçdikcə Batırşanın şöhrəti daha da artmışdır ki, 1754-cü ildə ona Ufa vilayətinin Sibir Yolunun axundu (yüksək dərəcəli imam) olması təklif edilmiş, lakin bölgə idarəçisi (starşina-binbaşı) Yanma Abdullinin qarşı çıxması ilə bu vəzifəyə təyin edilə bilməmişdir. Müsəlmanlar yaşayan bir çox yerdə olan Batırşa rusların zorla xristianlaşdırma siyasətinin şəxsən şahidi olmuş, bu zülmü dayandırmağın yollarını araşdırmışdır. Xristianlaşdırma yolu ilə ruslaşdırmağı dayandırmaq üçün mübarizədən başqa çarə olmadığını anlayan Batırşa millətinin qədərini dəyişdirmək üçün ruslara qarşı üsyan açmağı qərara almışdır..
İstinadlar
- Tarixi ədəbiyyatda — Abdulla Aleyev, Batırşa Əliyev, Abdulla Məzgəldin, Qubaydulla Matzəltdin adları ilə də tanınır
- Батырша // Башкирская энциклопедия : В 7 т. — Т. 1: A-Б. — Уфа, 2005. — С. 331.
- Восстание под предводительством Батырши и общественно-культурная ситуация в татарском обществе в XVIII в. Материалы научно-практической конференции (17 мая 2005 г., г. Казань) 2012-10-16 at the Wayback Machine. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2007. — 368 с.
- Башкирские восстания 17–18 вв. // Башкирская энциклопедия : В 7 т. — Т. 1: A-Б. — Уфа, 2005. — С. 357.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Batirsa 1710 24 iyun 1762 esl adi Qabdulla Qaliyev basq Fabdulla Fәli uly tatar Gabdulla Gali uly Basqird usyaninin bascisi ve ideoloqu Batirsabasq Fabdulla Fәli ulyDogum tarixi 1710Dogum yeri Ufa quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 24 iyun 1762Vefat yeri Slisselburq d Sankt Peterburq quberniyasi d Rusiya imperiyasiVefat sebebi EdamTehsili Taskicu medresesi d HeyatiBatirsanin heyati ile elaqedar melumatlar muxtelif qaynaqlarda ferqli sekilde verilmisdir Tarixde Batirsa ve ya Batirsah adi ile bilinse de tarixciler bizlere onu Gabdulla Aliyev Batirsa Aliyev Gabdulla Myazgaldin adi ile tanidirlar Meshur tarixci Gaysa Huseynovun fikrince Batirsanin gercek adi Bahadirsah Miglegali oglu olub Galiyev Xalq arasinda ise onun adini qisaldaraq Batirsa deye adlandiriblar Gobeydulla Mezgitdin ise boyuk bir ehtimalla onun leqebidir Rizaetdin Fehretdine gore ise Batirsanin gercek adi Gabdulla Tuktargali oglu Galiyev dur Bezi faktlara gore Miser tayfasindandir Bu gune kimi Batirsanin harda ve necenci ilde dogulmasi ile elaqedar qeti bir melumat verilmemisdir Bezi tarixcilerin fikrince Batirsa 1715 ci ilde 35 xanali Qaris bezi qaynaqlarda Karisbas kendinde Miser Tatari olan Tuktargali Dusaliyevin ailesinde dunyaya gelmisdir Qaris kendini 1693 cu ilde Rusiyada mecburi herbi xidmet eden tatarlar qurublar 1702 ci ilde kende koc eden 23 aile arasinda Batirsanin atasi molla Tuktargali Dusaliyevin ailesi de olmusdur Tuktargali Mollanin haradan geldiyi bilinmese de kende gelenlerin ekseriyyetinin Nijgar tereflerinden Alatar Qurmus Arzamas vilayetlerinden koc etdikleri melumdur A P Culosnikov S M Vasilyevler P I Rickovun kitabindaki melumatlara esaslanaraq Batirsanin dogum ilini 1710 1715 kimi vermek mumkundur M I Ehmetcanov Batirsanin dogum tarixinin 1711 ci il oldugunu yazmisdir Tatar ensklopediyasi nda 1710 1715 ci iller Basqird Ensiklopediyasi nda 1709 1717 ci iller Batirsanin dogum tarixi kimi gosterilmisdir Batirsanin dogum tarixi ile elaqedar bir melumatin olmamasinin sebebi arxivlerde movzuyla elaqedar melumat eskikliyinden qaynaqlanmaqdadir Batirsa tutulduqdan sonra Moskvadaki istintaqinda Yasim 30 dan yuxaridir qeti olaraq nece yasinda oldugumu bilmirem demisdir Batirsanin istintaqinda qatilan P Rickov onun tutulanda 46 yasinda oldugunu qeyd etmisdir 1756 ci ilde 46 yasinda tutulan Batirsanin dogumu 1710 cu 1756 46 1710 illere tesaduf edir Texminlere esaslanaraq deye bilerik ki Batirsa 1710 cu ilde Ufa vilayetinin Sibirya rayonunun Qaris kendinde dunyaya gozlerini acmisdir Bu gunlerde bu kend Baskurdistanin Baltac bolgesinde olub Yuxari Qaris olaraq adlandirilmaqdadir Batirsa ilk tehsilini atasi Tuktargali Molladan alandan sonra Taysugan kendinde indi Elmet bolgesi Qabderrehman Molla medresesinde tehsiline davam etmisdir Qabderrehman Molla Batirsanin gelecek ved eden bir sagird oldugunu ferq etmis olmali idi ki ona Qazan vilayeti Alat Yolundaki Daskici Medresesine getmesini teklif etmisdir Batirsa 1734 1744 cu iller arasinda adi cekilen medresede tehsil almisdir O bolgenin taninmis mollasi Qabdesselam Urazmohemmedden bezi qaynaqlarda adi yalniz Uray kimi de kecmekdedir dini derslerin xaricinde dunyevi dersler de almisdir Batirsanin milli musteqillik mubarizesi lideri kimi formalasmasinda Qabdesselam Mollanin tesiri boyukdur Batrisanin medresede tehsil aldigi iller Carliq Rusiyasinin muselmanlar uzerindeki tezyiqinin pik noqteye catdigi illerdir O zorla xristianlasdirma siyasetini oz gozleriyle gormus rus tezyiq ve zulmunu oz uzerinde daim hiss etmisdir Batirsanin 1744 cu ilde tehsilini yarida qoymasinin sebebi 1742 1743 cu illerde bolgedeki medreselerin baglanilmasidir ki Daskici Mescidinin yixilmasi o illerde bas vermisdir O zamanlar Daskici 40 xanali bir kend olub kend sakinleri arasinda Kresenler zorla Xristianlasdirilmis Tatarlar olmamisdir Batirsa tehsilini bitirdikden sonra evvel Ufanin Agila Yolundaki Geyne nahiyesine bagli Kuzemyar Bayavil kendinde indilerde Perm Bolgesi Barda Eli kendi ve 1746 1749 cu illeri arasinda Iset vilayeti Kusanak bolgesinin Moslim Esirov kendinde indilerde Cilebe Bolgesi Moslim kendi muellimlik ve axundluq etmisdir Batirsa kend idarecisi starsina Muslim Esirov ile yaxin munasibetde olmusdur ki 1747 ci ilde onun bacisi Zolbahar Xoseyenin qizi Zolhebire ile evlenmisdir Batirsa ile Zolhebire cutluyunun Tacettin adinda bir oglu ve Zuleyxa ve Salehe adinda iki qizi dunyaya gelmisdir 5 il aradan sonra kendine donen Batirsa orada imam kimi fealiyyet gostermis medrese acmis ve sagirdlere ders vermisdir Qisa bir muddetden sonra Batirsanin acdigi medrese butun etraf kendlerde sohret qazanmisdir Kend medresesine yalniz kendli ve etraf kendin usaqlari yox tehsil almaq ucun Kazan Konger ve Iset vilayetlerinden de tatar bassqird telebeleri gelmisdir Gun kecdikce Batirsanin sohreti daha da artmisdir ki 1754 cu ilde ona Ufa vilayetinin Sibir Yolunun axundu yuksek dereceli imam olmasi teklif edilmis lakin bolge idarecisi starsina binbasi Yanma Abdullinin qarsi cixmasi ile bu vezifeye teyin edile bilmemisdir Muselmanlar yasayan bir cox yerde olan Batirsa ruslarin zorla xristianlasdirma siyasetinin sexsen sahidi olmus bu zulmu dayandirmagin yollarini arasdirmisdir Xristianlasdirma yolu ile ruslasdirmagi dayandirmaq ucun mubarizeden basqa care olmadigini anlayan Batirsa milletinin qederini deyisdirmek ucun ruslara qarsi usyan acmagi qerara almisdir IstinadlarTarixi edebiyyatda Abdulla Aleyev Batirsa Eliyev Abdulla Mezgeldin Qubaydulla Matzeltdin adlari ile de taninir Batyrsha Bashkirskaya enciklopediya V 7 t T 1 A B Ufa 2005 S 331 Vosstanie pod predvoditelstvom Batyrshi i obshestvenno kulturnaya situaciya v tatarskom obshestve v XVIII v Materialy nauchno prakticheskoj konferencii 17 maya 2005 g g Kazan 2012 10 16 at the Wayback Machine Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2007 368 s Bashkirskie vosstaniya 17 18 vv Bashkirskaya enciklopediya V 7 t T 1 A B Ufa 2005 S 357