Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Böyük nalburun (lat. Rhinolophus ferrumequinum) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yarasalar dəstəsinin nalburunlar fəsiləsinin nalburun cinsinə aid heyvan növü. Bu fəsiləyə aid növlər arasında ən uzunudur. Uzunluğu 5,2–7,1 sm, qanadlar arasında məsafə 35–40 sm-dir. Çəkisi 13–34 q-dır. Cavan varasalar bütünlüklə boz rəngdə olur.
| Böyük nalburun | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Yarımsinif: Klad: İnfrasinif: Maqndəstə: Dəstəüstü: Klad: Dəstə: Yarımdəstə: Fəsiləüstü: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Böyük nalburun | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Yayılması
Böyük nalburunun arealı Şimali Afrikadan (Mərakeş, Əlcəzair) Avrasiyaya (Fransa, İspaniya, Kiçik Asiya, Ön Asiya, Qafqaz, Tibet, Çin, Rusiya və Yaponiya) qədər əhatə edir. Qafqazda Baş silsilədən cənuba doğru rütubətli Qaradəniz subtropiklərindən yarımsəhralra qədər olan ərazilərdə rast gəlinir. Azərbaycanda zooloji tədqiqatlar nəticəsinin başlanğıcında bu növə dəniz səviyyəsindən 1600 metrə qədər olan hündürlükdə, ən çox isə XX əsrin ikinci yarısında rast gəlmək olar. Azərbaycanın bütün ərazilərində, lakin ən çox Naxçıvan Muxtar Respublikası daxil olmaqla, Kiçik Qafqazda aşkar olunmuşdur.
Yaşayış yeri və həyat tərzi
Əsas yaşayış məskənləri aşağıdakılardır: Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq və dağətəyi çöllərində (Babək rayonunda Sirabın "Daşqala" mağarası, Şahbuz rayonu Türkeş kəndi ətrafında, Kotam və Kələki kəndləri ətrafındakı mədən dəhlizləri, Ordubad Milli Parkında "Uzunqanadlılar"ın Kilit mağarası); Dağlıq Qarabağda dağlıq və dağətəyi çöllər, dağ meşələri (Azıx və Böyük Şuşa mağaraları); Böyük Qafqazda dağətəyi meşə və bağlar (Zaqatala rayonu Qəbizdərə kəndi ətrafındakı mədən dəhlizləri, Oğuz rayonu Cəlud kilsəsi); yarımsəhralar (Mingəçevir şəhəri ətrafında Bozdağ dağ silsiləsi); Lənkəran ovalığında Hirkan meşəsi (İsti-su gözətçi məntəqəsi ətrafında). Oturaq həyat tərzi sürürlər, yalnız fəslin dəyişməsi ilə əlaqədar yaşayış məskənlərini tərk edirlər. Bu növlər isti aylarda tez-tez üçrəngli gecə şəbpərələri ilə birgə yaşayırlar, həmçinin kənarda digər nalburunlar və gecə şəbpərəsi, dağ gönlücələri, cırtdan şəbpərələrə rast gəlmək olar. İlin isti fəslində gündəlik fəallıq dəyişkəndir, lakin böyük nalburunlar yemlənməyə əksərən gecənin müxtəlif vaxtlarında çıxırlar. Balalama və laktasiya dövründə dişilər gecənin müxtəlif vaxtlarında sığınacaqlarını tərk edirlər, amma onarın bir hissəsi körpələrlə birlikdə yerlərində qalırlar. Onlar, ağacların arası və üstündən, kolluqlardan, üzümlüklərin cərgəaralarından, müxtəlif plantasiyalar və açıq sahələrin üzərindən uçaraq sığınacaqlardan uzaq olmayan bağlar və meşələrdə yemlənirlər. Qida mənbələrinə sərtqanadlılar, pulcuqluqanadlılar, ikiqanadlılar daxildir. Nalburunların qidaları fəsillərlə əlaqədardır, ancaq əsas qida mənbəyi olaraq ziyanverici qansoranlar və bitkiyeyən həşəratlar üstünlük təşkil edir. Yetkinlik dövrü 2–3 yaşlarına təsadüf edir. Hamiləlik dövrü payız, balalama isə (1bala) adətən iyun ayının II yarısından başlayaraq, iyul ayının I ongünlüyünə kimi davam edir. 35–40 gündən sonra cavanlar sərbəst həyata addım atırlar. Ömrün orta davamiyyəti 5–6 il, maksimal davamiyyəti (erkəklərdə qeyd olunur) isə 25–30 il olur.
Sayı
Bu növ 55 məntəqədə aşkar olunub. Tapılan növlərin yarısından çoxu dəniz səviyyəsindən 900 m hündürlükdə yerləşən dağ və dağətəklərinin payına düşür. Burada onların sayı ayrı-ayrı koloniyalarda 260 fərdə çatırdı. Düzənliklərdə nalburunların sayı 100-dən artıq olmayan yalnız üç yay kolonuyaları aşkar edilmişdir. Eyni növlər həm Böyük Qafqaz, həm də Kiçik Qafqaz üçün tipikdir. Nalburunların ən sıx malik olduğu yerlər sonuncu ərazinin dağlıq və dağətəyi çölləridir (1km2 təxminən 10 fərd). Böyük Qafqazın dağ meşələrində üstünlük təşkil edir. Digər landşaftlarda (onların aşkar olunduğu subalp və alp çəmənliklərindən başqa) hər km²-ə 1 fərddən az olmayaraq qeyd olunmuşdur.
Məhdudlaşdırıcı amillər
Balalama və qışlama koloniyaların əlçatan və həcmli sığınacaqlarda olması böyük nalburunlar arasında narahatlığa səbəb olan bir faktor kimi göstərilə bilər. Heyvanlar açıq yerlərdə məskən saldıqlarından asanlıqla görünə bilir və bu da onların məhvinə səbəb olur. Onların məskunlaşdığı yeraltı mağaralar, qədimi tikililər turizm və rekreasiya zonasına yararlı olduğundan insanlar tərəfindən istifadə olunur. Binanın quruluşunun dəyişməsi nəticəsində onların yay mövsümündə çardaqlarda olan sığınacaqarının azalmasına səbəb olur. Bütün ölkələrdə Azərbaycan da daxil olmaqla, yaşayış mühitinin, uçuş yollarının və yemlənmə məkanlarının dəyişməsinə səbəb, antropogen təsirlərə məruz qalmasıdır. Bundan əlavə, zəhərli kimyəvi maddələrin tarladan yuyularaq su mənbələrinə ötürməklə heyvanların qida və sudan zəhərlənmə halları baş verir. Yaşayış məskənlərinin və keyfiyyətinin məhvinə aparan neqativ səbəblərdən biri bitki aləminin də antropogen təsirə məruz qalmasıdır.
Tətbiq olunmuş və lazımi mühafizə tədbirləri
Azərbaycanda növün məskunlaşdığı ərazilər Bern Konvensiyasının tələblərinə uyğun şəkildə mühafizə olunur (II Əlavə). 80-ci illərdə Azıx, Böyük Şuşa və Kilit mağaraları Təbiət Abidələri kimi elan edildi. Məskunlaşdığı ərazilərin bir hissəsi Xüsusi Mühafizə Olunan Təbiət Ərazilərində yerləşir (Zəngəzur Milli Parkı, Hirkan Milli Parkı və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində yerləşən Daşaltı yasaqlığı). Eləcə də Oğuz rayonundakı Cəlud kilsəsini (500 fərddən artıq olan üçrəngli gecə şəbpərələri ilə birgə balalama koloniyaları yerləşən yay sığınacaqları) və Naxçıvan MR-sı Babək rayonundakı Sirabın "Daşqala" mağarasını (burada qışlayan nalburunların sayı müxtəlif illərdə 70-lə 230 arasında tərəddüd edir) Təbiət Abidələri kimi elan edilməsi məsləhət görülür. Ziyanverici həşəratlarla mübarizədə yarasaları cəlb etməklə bioloji tədbirlərdən istifadə etmək.
İstinadlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Boyuk nalburun lat Rhinolophus ferrumequinum heyvanlar aleminin xordalilar tipinin memeliler sinfinin yarasalar destesinin nalburunlar fesilesinin nalburun cinsine aid heyvan novu Bu fesileye aid novler arasinda en uzunudur Uzunlugu 5 2 7 1 sm qanadlar arasinda mesafe 35 40 sm dir Cekisi 13 34 q dir Cavan varasalar butunlukle boz rengde olur Boyuk nalburunElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Sinif MemelilerKlad Klad Klad Klad Klad Klad Klad Yarimsinif Vehsi heyvanlarKlad EuteriyalarInfrasinif PlasentalilarMaqndeste Desteustu LavrazioterilerKlad Deste YarasalarYarimdeste Fesileustu Fesile NalburunlarYarimfesile Cins NalburunNov Boyuk nalburunBeynelxalq elmi adiRhinolophus ferrumequinum Schreb 1774 Sekil axtarisiITIS 631430NCBI 59479EOL 328771FW 94475YayilmasiBoyuk nalburunun areali Simali Afrikadan Merakes Elcezair Avrasiyaya Fransa Ispaniya Kicik Asiya On Asiya Qafqaz Tibet Cin Rusiya ve Yaponiya qeder ehate edir Qafqazda Bas silsileden cenuba dogru rutubetli Qaradeniz subtropiklerinden yarimsehralra qeder olan erazilerde rast gelinir Azerbaycanda zooloji tedqiqatlar neticesinin baslangicinda bu nove deniz seviyyesinden 1600 metre qeder olan hundurlukde en cox ise XX esrin ikinci yarisinda rast gelmek olar Azerbaycanin butun erazilerinde lakin en cox Naxcivan Muxtar Respublikasi daxil olmaqla Kicik Qafqazda askar olunmusdur Yasayis yeri ve heyat terziEsas yasayis meskenleri asagidakilardir Naxcivan Muxtar Respublikasinin dagliq ve dageteyi collerinde Babek rayonunda Sirabin Dasqala magarasi Sahbuz rayonu Turkes kendi etrafinda Kotam ve Keleki kendleri etrafindaki meden dehlizleri Ordubad Milli Parkinda Uzunqanadlilar in Kilit magarasi Dagliq Qarabagda dagliq ve dageteyi coller dag meseleri Azix ve Boyuk Susa magaralari Boyuk Qafqazda dageteyi mese ve baglar Zaqatala rayonu Qebizdere kendi etrafindaki meden dehlizleri Oguz rayonu Celud kilsesi yarimsehralar Mingecevir seheri etrafinda Bozdag dag silsilesi Lenkeran ovaliginda Hirkan mesesi Isti su gozetci menteqesi etrafinda Oturaq heyat terzi sururler yalniz feslin deyismesi ile elaqedar yasayis meskenlerini terk edirler Bu novler isti aylarda tez tez ucrengli gece sebpereleri ile birge yasayirlar hemcinin kenarda diger nalburunlar ve gece sebperesi dag gonluceleri cirtdan sebperelere rast gelmek olar Ilin isti feslinde gundelik fealliq deyiskendir lakin boyuk nalburunlar yemlenmeye ekseren gecenin muxtelif vaxtlarinda cixirlar Balalama ve laktasiya dovrunde disiler gecenin muxtelif vaxtlarinda siginacaqlarini terk edirler amma onarin bir hissesi korpelerle birlikde yerlerinde qalirlar Onlar agaclarin arasi ve ustunden kolluqlardan uzumluklerin cergearalarindan muxtelif plantasiyalar ve aciq sahelerin uzerinden ucaraq siginacaqlardan uzaq olmayan baglar ve meselerde yemlenirler Qida menbelerine sertqanadlilar pulcuqluqanadlilar ikiqanadlilar daxildir Nalburunlarin qidalari fesillerle elaqedardir ancaq esas qida menbeyi olaraq ziyanverici qansoranlar ve bitkiyeyen heseratlar ustunluk teskil edir Yetkinlik dovru 2 3 yaslarina tesaduf edir Hamilelik dovru payiz balalama ise 1bala adeten iyun ayinin II yarisindan baslayaraq iyul ayinin I ongunluyune kimi davam edir 35 40 gunden sonra cavanlar serbest heyata addim atirlar Omrun orta davamiyyeti 5 6 il maksimal davamiyyeti erkeklerde qeyd olunur ise 25 30 il olur SayiBu nov 55 menteqede askar olunub Tapilan novlerin yarisindan coxu deniz seviyyesinden 900 m hundurlukde yerlesen dag ve dageteklerinin payina dusur Burada onlarin sayi ayri ayri koloniyalarda 260 ferde catirdi Duzenliklerde nalburunlarin sayi 100 den artiq olmayan yalniz uc yay kolonuyalari askar edilmisdir Eyni novler hem Boyuk Qafqaz hem de Kicik Qafqaz ucun tipikdir Nalburunlarin en six malik oldugu yerler sonuncu erazinin dagliq ve dageteyi colleridir 1km2 texminen 10 ferd Boyuk Qafqazin dag meselerinde ustunluk teskil edir Diger landsaftlarda onlarin askar olundugu subalp ve alp cemenliklerinden basqa her km e 1 ferdden az olmayaraq qeyd olunmusdur Mehdudlasdirici amillerBalalama ve qislama koloniyalarin elcatan ve hecmli siginacaqlarda olmasi boyuk nalburunlar arasinda narahatliga sebeb olan bir faktor kimi gosterile biler Heyvanlar aciq yerlerde mesken saldiqlarindan asanliqla gorune bilir ve bu da onlarin mehvine sebeb olur Onlarin meskunlasdigi yeralti magaralar qedimi tikililer turizm ve rekreasiya zonasina yararli oldugundan insanlar terefinden istifade olunur Binanin qurulusunun deyismesi neticesinde onlarin yay movsumunde cardaqlarda olan siginacaqarinin azalmasina sebeb olur Butun olkelerde Azerbaycan da daxil olmaqla yasayis muhitinin ucus yollarinin ve yemlenme mekanlarinin deyismesine sebeb antropogen tesirlere meruz qalmasidir Bundan elave zeherli kimyevi maddelerin tarladan yuyularaq su menbelerine oturmekle heyvanlarin qida ve sudan zeherlenme hallari bas verir Yasayis meskenlerinin ve keyfiyyetinin mehvine aparan neqativ sebeblerden biri bitki aleminin de antropogen tesire meruz qalmasidir Tetbiq olunmus ve lazimi muhafize tedbirleriAzerbaycanda novun meskunlasdigi eraziler Bern Konvensiyasinin teleblerine uygun sekilde muhafize olunur II Elave 80 ci illerde Azix Boyuk Susa ve Kilit magaralari Tebiet Abideleri kimi elan edildi Meskunlasdigi erazilerin bir hissesi Xususi Muhafize Olunan Tebiet Erazilerinde yerlesir Zengezur Milli Parki Hirkan Milli Parki ve Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinde yerlesen Dasalti yasaqligi Elece de Oguz rayonundaki Celud kilsesini 500 ferdden artiq olan ucrengli gece sebpereleri ile birge balalama koloniyalari yerlesen yay siginacaqlari ve Naxcivan MR si Babek rayonundaki Sirabin Dasqala magarasini burada qislayan nalburunlarin sayi muxtelif illerde 70 le 230 arasinda tereddud edir Tebiet Abideleri kimi elan edilmesi meslehet gorulur Ziyanverici heseratlarla mubarizede yarasalari celb etmekle bioloji tedbirlerden istifade etmek IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2004 Mammal Species of the World ing A Taxonomic and Geographic Reference D E Wilson D M Reeder 3 Baltimore JHU Press 2005 35 2142 p ISBN 978 0 8018 8221 0 2015 05 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 09 14 Hemcinin bax