Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Azərbaycanda enerji – enerji və elektrik istehsalı, istehlakı və ixracını təsvir edir.
Tarixi
XIX əsrin sonunda dünyada ilk dəfə elektrik eneıjisinin istehsal başlanmışdır. Bu dövrə qədər Azərbaycanda artıq neft çıxarılmasıq başlandığı vaxtdan elektrik eneıjisindən istifadə olunmuşdur. I dövrdə (1898-ci il) Bakının neft sənayesi dünyada istehsal olunan neftin yarısından çoxunu təşkil etmişdir. Neft mədənlərini elektriklə təmin etmək üçün ilk dəfə olaraq 5-50 kvt-lıq elektrik stansiyalan quraşdırılmışdır. Neft sənayesinin intensiv inkişafi elektrik eneıjisini yüksəltməyi tələb edirdi. Bu problemin perspektivliyini və mənfəətliyini bilən bir sıra xarici elektrotexniki firmalar - «Simens ± Qalske», «AEQ» və başqaları Bakıda daha güclü elektrik stansiyalan tikmək barədə müraciət etdilər. Bu məqsədlə 1898-ci ildə «Elektrik gücü» aksioner (səhmdar) cəmiyyəti yaradılır.
1900-cu ilin martında «Elektrik gücü» AC Bakıda iki elektrik stansiyası layihələşdirir və onların tikilməsinə başlanır: «Belqorod» - 6000 L.s., və Bibi-Heybət - 1000 l.s. (sonralar o «Krasnaya zvezda» İES və Krasin adına İES adlandınldı).1902-ci ilin martında istismara buraxılan Belqorod elektrik stansiyasında «Zulcer» firmasının hər birinin 1000 l.s gücü olan dörd buxar maşım, «Lezner» firmasının 2000 l.s. gücü olan buxar maşını, AEQ firmasının 6000 v gərginlikli generatoru quraşdırıldı. Bibi-Heybət elektrik stansiyasında «Simens - Qalske» firmasının 500 l.s. gücündə olan iki buxar maşını qoyuldu. Belqorod və Bibi - Heybət elektrik stansiyaları o dövr üçün Rusiyada ən böyük stansiyalar idi.
1912-ci ildə Bibi - Heybət və Belqorod elektrik stansiyalarının lövbəti genişləndirilməsinə başlandı. İşə AEQ firmasının 8000 kvt gücündə olan turbogenerator daxil edildi. Belə turbogeneratorun daxil edilməsi Bibi - Heybət elektrik stansiyasının gücünü 10800 kvt-a çatdırdı.
1914-cü ildə Bibi - Heybət və Belqorod stansiyalan arasında əlaqə ıradıldı. Bu tarixi Azərbaycanda elektrik sisteminin yaranması tarixi hesab etmək olar. 1915-1917-ci illərdə Bibi - Heybət stansiyası Rusiyada ən böyük və Avropada ən faydalı stansiyaya çevrildi. 1915-ci ildə bu iki elektrik stansiyasının ümumi gücü 47000 kvt-a çatdırıldı.
1913-cü ildə Respublikanın Gəncə, Şəki, Quba və Lənkəran şəhərində ümumi gücü 635 kvt olan bir sıra kiçik elektrik stansiyaları tikildi.
1920-ci ildə «Elektrotok» energetika kompaniyası qabaqlar xüsusi firmalara məxsus olan daha beş mədən elektrostansiyasım (Romanı - 4000 kvt, Zabrat- 720 kvt, Sabunçu - 700 kvt, Suraxanı - 900 kvt və Artyom adası - 1420 kvt -) birləşdirdi. «Elektrotok» elektrik stansiyasının ümumi gücü 56000 kvt-a çatdırıldı. Bakının mədənlərində neft istehsah dünyanınkinin 17,8%-ni və SSRİ-nin neft hasilatının 80%- qədərim təşkil etməsini nəzərə alaraq 1 QOELRO-nun plamnda Bakı sənaye rayonunun elektrikləşdirilməsinə xüsusi diqqət ayrıldı. Elektrik stansiyalarının, genişləndirilməsi ilə yanaşı elektrik şəbəkələri də inkişaf etdirildi. 1935-ci ildə elektrik sisteminin gücü 176 min kvt-a qədər artırıldı.
Layihəyə uyğun olaraq «Krasnaya Zvezda» İES-də hər birinin gücü 25000 kvt olan iki terlofikasiya turbini, Krasin adma İES-ə isə 25000kvt gücü olan bir kondensasiya turbini qoyuldu. 1939-cu ildə bütün aqreqatlar işə salındı. Sistemin gücü 251.6 min kvt-a çatdırıldı. 1941-ci ildə Sumqayıtda İstilik Elektrik Mərkəzi yaradılaraq gücü 24000 kvt olan kondensasiya turbini və gücü 25000 kvt olan AP-25-1 tipli teplofıkasiya turbini işə salındı.
1940-cı ildə Azərbaycan energetika sisteminin gücü 251000 kvt-ə çatdırılaraq 1920-ci il sistemindən 5 dəfə çox təşkil etdi. 1940-cı ildəyarımstansiyaların sayı - 139, 20 - 110 kvt-lıq hava xəttlərinin uzunluğu 651 km, güc transformatorlarının ümumi gücü 589600 kvt təşkil edirdi. Bu illərdə «Sevemaya» İES-i və Mingəçevir SES-i işə salındı, fəaliyyətdə olan elektrik stansiyalarında rekonstruksiya işləri apanldı. «Sevemaya» İES-də yeni eneıji bloku montaj edildi, Əli-Bayramlı İES-i tikildi.
22 MVt gücündə olan Araz Su Elektrik Stansiyası 1970-ci ildə, ümumi gücü 50 MVt olan Tərtər Su Elektrik Stansiyası 1976-cı ildə və ümumi gücü 380 MVt olan Şəmkir Su Elektrik Stansiyası 1982-ci ildə qurulmuşdur.
Həmin vaxt elektrik stansiyalarının tikintisi ilə yanaşı, elektrik şəbəkələri də sistematik şəkildə inkişaf etmiş və ölkənin davamlı enerji sistemi yaradılmışdı. Bu illərdə 330 kV-lıq "Əli Bayramlı" İstilik Elektrik Stansiyası – "Ağdam – Gəncə - Ağstafa", "Əli Bayramlı – Yaşma – Dərbənd", 5-ci Mingəçevir, 500 kV-lıq 1-ci və 2-ci Abşeron, "Muxranis – Vəli" , "Yaşma", "Gəncə", 330/110/10 kV-lıq "Ağstafa", 330/110/10 kV-lıq İmişli, 500/330/220 kV Abşeron, "Hövsan", "Nizami", "Müşfiq" "Səngəçal", "Masallı", "Ağsu" və "Babək" 220/110/10 elektrik yarımstansiyaları istifadəyə verilmişdir.
1983-cü ildə Azərbaycan İES- də iki aqreqatın montaj işləri qurtardı. Hazırda Azərbaycan İES-in (Mingəçevirdə) 2400 mvt- gücünə malik olub Cənubi Qafqazda ən güclü elektrik stansiyası sayılır. O, respublikamızın yarısının tələbatını ödəyir. 1990-cı ilin əvvəlində Azərbaycan İES-nin axırıncı 7 və 8-ci enerji bloklan istismara verildi.
Ermənistanla olan münaqişə Azərbaycanın energetikasına mənfi təsir göstərdi, «Azərbaycan İES - Ağdam- İmişli» elektrik enerjisinin məsafəyə verilməsi sıradan çıxarıldı.
Hazırda «Azərenerji» AC- tinin kollektivi tərəfindən konkret işlər yerinə yetirilir. Bir çox xarici banklar Azərbaycan iqtisadiyyatının gələcək inkişafina etibar edərək ona xeyli kreditlər ayınr. Belə ki, 1995-ci ildə Yenikənd SES-nın tikilməsi üçün Azərbaycana 53,4 milyon ABŞ dolları miqdarında kredit verildi. «Sevemaya» İES-nin rekonstruksiyası üçün Yaponiya 160 milyon dollar miqdarında kredit ayırdı. Planlaşdırılmış işlər başa çatdıqdan sonra müəyyən edilmiş güc daha 400 mvt artacaqdır. Hazırda 500 və 300 kv gərginlikli elektrikin məsafəyə ötürülməsi müvafiq olaraq 594 və 1025 km təşkil edir. Bütün kompleks işlər yerinə yetirildikdən sonra Respublikanın eneıji sisteminin gücü xeyli artacaq və sonralar Azərbaycan elektrik eneıjisini Avropaya ixrac edə biləcəkdir.
Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı tərəfindən 1995-ci ilin dekabrında Yenikənd Su Elektrik Stansiyasının tikintisi üçün Azərbaycana 53 milyon dollar həcmində kredit verilib və ümumi gücü 150 MVt olan Yenikənd SES-i tikilib.
Mingəçevir Su Elektrik Stansiyasının yenidən qurulması, 330 kV-lıq Ağcabədi, 110 kV-lıq Bərdə hissəsi və 330 kV-lıq "Ağcabədi-İmişli" elektrik ötürücü xəttləri Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı və İslam İnkişaf Bankı tərəfindən qurulmuşdur.
Kredit ilə Almaniyanın bankı – Bayerische Landesbank Girozentrale hesabına Bakı istilik Elektrik Stansiyasında hər biri 53,5 MVt olan 2 ədəd qaz turbinli qurğu və Yaponiyanın Beynəlxalq Əməkdaşlıq Bankının hesabına "Şimal" elektrik stansiyasında 400 MVt buxar qaz zavodu 2002-ci ildə istifadəyə verildi. 14 fevral 2005-ci ildə dövlət başçısı "Azərbaycan Respublikasında Yekun Enerji Kompleksinin (2005–2015) İnkişafı" Dövlət Proqramını təsdiqləyib. Ölkə iqtisadiyyatının elektrik tələbatını tamamilə Azərbaycan İES, Şirvan İES, Şimal İES, Bakı İES, Naxçıvan İES, Astara, Xaçmaz, Şəki, Naxçıvan, Bakı, Quba, Səngəçal elektrik stansiyaları kimi 12 İstilik Elektrik Stansiyası və Mingəçevir, Şəmkir, Yenikənd, Varvara, Araz, Vayxır SES-ləri kimi 6 Su Elektrik Stansiyası ödəmişdir. Onların ümumi gücü təxminən 5900 meqavat idi. Azərbaycanda elektrik enerjisinin 90 faizi İES-lərin, 10 faizi isə Su Elektrik Stansiyalarının payına düşür.
Enerji Nazirliyinə daxil olan Enerji Tənzimləmə Agentliyi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 dekabr 2017-ci il tarixli Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Enerji Nazirliyinin Dövlət Enerji və Qaz Nəzarəti Departamenti əsasında yaradılmış və onun nizamnaməsi təsdiq edilmişdir. Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən tərtib olunmuş Global Enerji Memarlığı Performans İndeksi 2017 hesabatına əsasən, Azərbaycan 127 ölkə arasında 0,67 bal ilə 36-cı yerdədir.
Təşkilatın 2016-cı il tarixli hesabatına əsasən, 126 ölkə arasında 0.68 bal ilə Azərbaycan 32-ci yerdədir. İqtisadi böyümə və inkişaf 0,68 bal, ətraf mühitin davamlılığı 0,57 bal, enerjiyə qənaət və təhlükəsizlik 0,79 bal olmuşdur.
Neft
- İstehsal: - 931,990 barrels per day (148,175 m3/d) (2008)
- Sərfiyyat: - 160,000 barrels per day (25,000 m3/d) (2007)
20-ci əsrin sonlarında Azərbaycan nefti dünya neft istehsalının yarısını təşkil edirdi. 1840-cı illərdən etibarən Bakıda neft quyuları fəaliyyət göstərir. 21-ci əsrin başlanğıcından etibarən demək olar ki, bütün istehsallar Xəzər dənizinin sahilindən çıxmışdır. Azərbaycan öz nefti ilə kifayətlənən keçmiş Sovet respublikalarından (Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan) biri idi. Ancaq 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra xarici investisiyalar kapitalın yeni inkişafı üçün təmin olunduqdan sonra azaldı. 1998-ci ildə gündə 194.000 barel (30.800 m³/d) təşkil edən istehsal 2004-cü ildə orta hesabla 318.000 barrel (50.600 m³/d) səviyyəsinə yüksəldi.
Sahə jurnallarına və hökumət mənbələrinə görə, 2004-cü ildən etibarən sübut edilmiş neft ehtiyatları 7 milyarddan 13 milyard barelə (2,1 × 109 m³) qədərdir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) dənizkənarı sahələrinin (əsasən istifadə edilməmiş) birgə işlənməsi və neft boru kəmərləri tikilməsi üçün nəzərdə tutulmuş bir neçə müqavilə bağlamışdır. Məsələn, Xəzər Boru Kəməri Konsorsiumu layihəsi nefti Xəzər dənizindən Rusiyanın Qara dəniz Novorossiysk limanına nəql edəcək. Türkiyə ilə digər bir müqaviləyə görə 2002-ci ilin sentyabrında Bakıdan Ceyhana qədər xam neft nəql etmək üçün ilk uzunluğu qurulmuş 1,760 km uzunluğunda səmərəli bir boru kəmərinin tikintisi nəzərdə tutulur. 1995-ci ildə Azərbaycanda 17 dəniz neft yatağı istehsal edilmişdir. Günəşli yatağı, Azərbaycan sahillərinin təxminən 96 km, illik istehsalının yarıdan çox hissəsini təşkil edir. 2002-ci ilin sonunda 15 xarici ölkədə 33 şirkət Azərbaycanla 21 əsas neft yataqlarının işlənməsi üzrə müqavilələr imzalamışdır. 2003-cü ildən etibarən Xəzər dənizində dənizkənarında neft hüququ üzrə mübahisələr bu ehtiyatların inkişafına mane olurdu. 1987-ci ildən 1993-cü ilə qədər 13,8 milyon ton neft və 12,5 milyard kubmetr qazdan 10,3 milyon ton neft və 6,8 milyard kubmetr qaz hasil edilmişdir. İstehsalın azalması illik neftin 7,1%-ni və qazın 13,5%-ni təşkil edir.
Şahdəniz-2
"Şahdəniz-2" enerji strateji layihələri enerji təhlükəsizliyi və enerji diversifikasiyası layihəsidir. Şahdəniz qaz yatağının müqaviləsi 1996-cı ildə imzalanıb və Xəzər dənizini Qara dəniz sahilindəki Gürcüstan tərəfi ilə birləşdirən ilk boru kəməri 1999-cu ildə inşa edilmişdir. Xəzər dənizini Aralıq dənizi və beynəlxalq bazarlarla birləşdirən Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas neft ixrac boru kəməri 2006-cı ildə, Cənubi Qaz Boru Kəməri isə 2007-ci ildə inşa edilib.
Şəffaflıq
Böyük Britaniyada fəaliyyət göstərən Qlobal Şahidlərin QHT-lərinin 2013-cü ildəki hesabatında Azərbaycanın neft sənayesində fəaliyyət göstərən şirkətlərin şəffaflıq və hesabatlılığı olmadığı aşkarlanıb. Milyonlarla dollarlıq gəlirin ARDNŞ ilə əməkdaşlıq edib qaranlıqda olan xüsusi şirkətlərin əlinə düşdüyü sənədləşdirilmişdir. Hesabatda bildirilir ki, SOCARın vurduğu müqavilələrin qeyri-şəffaflığı "sistemlidir" və əlavə edilir ki, "bu nəticələr bütövlükdə beynəlxalq ictimaiyyət üçün böyük narahatlıq doğurmalıdır. Neft və onun törəmə məhsulları Azərbaycan iqtisadiyyatının mərkəzindədir və 2011-ci ildə ixracın 95% -ni təşkil edir. Avropa üçün Azərbaycanın neft və qaz axınını şəffaf və yaxşı saxlaması vacibdir. Lakin bu brifinq göstərir ki, Azərbaycanda neft sənayesinin çox hissəsi qeyri-şəffafdır və korrupsiya epidemiya səviyyəsindədir..."
Təbii Qaz
Son illərdə, xüsusilə Bakıda bəzi neft quyularında tükənmiş olan təbii qaz hasilatı daha da əhəmiyyətli hala gəlib. Müvafiq ehtiyatlar 2004-cü ilin sonu etibarilə 1,37 trilyon kubmetr təşkil etmişdir. 2011-ci ildə təbii qaz istehsalı 17,66 milyard kubmetr təşkil edib. Ukrayna və İran Azərbaycan vasitəsilə Şərqi Avropaya təbii qaz boru kəməri çəkmək ilə maraqlanır. 10 Mart 2016-cı il tarixində Azərbaycan energetika naziri Natiq Əliyev açıq şəkildə deyib ki, Azərbaycan Cənub Qaz Dəhlizini (CQD) doldurmaq üçün kifayət qədər qaz ehtiyatlarına malikdir. CQD-nin məqsədi Azərbaycan vasitəsilə Gürcüstan və Türkiyəyə, Avropaya 10 milyard kubmetr qaz nəql etməkdir.
Elektrik
- İstehsal: 19.44 milyard kvt-saat (2011)
- Sərfiyyat: 13.57 milyard kvt-saat (2011)
2011-ci ildə elektrik enerjisi istehsalı 19,44 milyard kilovatsaata, elektrik istehlakı isə 13,57 milyard kilovatsaata yaxın qiymətləndirilir. 2011-ci ilin əvvəlində quraşdırılmış ümumi qurğular 6,392 milyon kilovatdır. Tutumun 80% -dən çoxunu səkkiz istilik zavodu təmin edir, qalanı isə 5 hidroelektrik zavodundan gəlir. Əsas elektrik stansiyaları (hər ikisi istilikdir) Əlibayramlı (1,100 MW) və Mingəçevir (2,100 MW) yaxınlığında idi.
2017-ci il hesabatı
Ölkənin elektrik enerjisi sisteminin gücü 7,172.6 MVt-a çatır. Hazırda sistemin səmərəliliyi 5200 MVt-dır və tələb olunan maksimal güc 3750-3900 MVt-dır. 2017-ci ildə elektrik enerjisi istehsalı 22 209,8 milyon kilovatsaata, istilik elektrik stansiyalarında 20 445,4 milyon kilovatsaata, su elektrik stansiyalarında isə 1 732,8 milyon kilovatsaata yaxın elektrik enerjisi istehsal edilib və 2016-cı ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 2,0 faiz azalıb (22 665,7 milyon kWh). İl ərzində elektrik enerjisi istehsalı üçün ümumilikdə 4778,8 milyon kubmetr təbii qaz və 311,5 min ton mazut istifadə edilmişdir. Binəqədi rayonunun Hoca Hasan yarımstansiyasında 110/35 kV-lıq 50 MVA transformator, 110 kV-lıq iki kəsici və 35 kV-lıq elektrik avadanlıqları quraşdırılmışdır. 110 kV-lıq "Liman" və "Ağ şəhər" yarımstansiyaları arasında 110 kV-lıq ikitərəfli ötürmə xətti, 35/0,4 kV-lıq üç transformator yarımstansiyası tikilmişdir. 2017-ci ildə ölkədə neft hasilatı təxminən 38,7 milyon ton təşkil edib. "Azəri-Çıraq-Günəşli" yatağından çıxarılmış 28,9 milyon ton neftin, 2,4 milyon tonu "Şahdəniz" yatağına, 7,4 milyon tonu isə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinə hasil edilib. 2017-ci ildə Prezident İlham Əliyev aşağıdakı substansiyaların açılmasında iştirak etmişdir:
- Saatlı rayonunda 110/35/10 kV-lik "Sarıcalı" yarımstansiyası
- Samux rayonunda 110/35/6 kV-lik "Yenikənd" yarımstansiyası
- Gəncə şəhərində 110/35/10 kV-lik "Yeni Gəncə" yarımstansiyası
- Neftçala rayonundakı "Neftçala" yarımstansiyası 110/35/6 kV-də
- Salyan rayonunda 110/35/10 kV-lik "Qaraqaşlı" yarımstansiyası
- "Azərişiq" ASC-nin Şəmkir Avtomatlaşdırılmış İdarəetmə və Nəzarət
- "Azərişiq" ASC-nin Şuşa yarımstansiyası 110/35/10 kV-lik
- "Azərişiq" ASC-nin Füzuli “Şükürbəyli” yarımstansiyası 110/35/10 kV-lik
Hidroelektrik stansiyalar
- Mingəçevir Su Elektrik Stansiyası – 402 MVt
- Sərsəng Su Elektrik Stansiyası – 50 MW
- Şəmkir Su Elektrik Stansiyası – 380 MW
- Yenikənd Su Elektrik Stansiyası – 150 MW
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən İES-lər
Dünyada hasil edilən elektrik enerjisinin 75%-i , Azərbaycanda isə 90%-i istilik elektrik stansiyalarında istehsal olunur. Elektrik enerjisi istehsalında İES-lərin belə böyük yer tutması dünyanın ayrı-ayrı yerlərində yanacağın çox olması, yanacağın asanlıqla İES-lərə nəql edilməsi, İES-lərin təlabatçılara yaxın yerdə tikilməsi, İES-lərin tələbatçıları həm istilik, həm də ki, elektrik enerjisi ilə təmin etməsi, İES-lərdə böyük güclü turbinlərin qoyulması ilə əlaqədardır.
Hal-hazırda Azərbaycanın elektrik enerjisi sisteminin tərkibində 13 istilik elektrik stansiyası fəaliyyət göstərir.
| İES-in adı | Stansiyanın gücü (MVt) | Yerləşdiyi ərazi | İstismara verildiyi tarix |
| Azərbaycan İES | 2400 MVt | Mingəçevir ş. | 20.10.1981 |
| Cənub ES | 780 MVt | Şirvan ş. | 01.07.2013 |
| Sumqayıt ES | 525 MVt | Sumqayıt ş. | 19.11.2009 |
| Şimal ES | 400 MVt | Bakı ş. Şüvəlan q. | 29.11.2002 |
| Səngəçal ES | 300 MVt | Səngəçal q. | 24.12.2008 |
| Bakı İEM | 107 MVt | Bakı ş. Xətai r. | 19.10.2001 |
| Bakı ES | 105 MVt | Bakı ş. Əhmədli q. | 22.02.2007 |
| Şahdağ ES | 105 MVt | Qusar ş. | 18.09.2009 |
| Astara ES | 87 MVt | Astara ş. | 03.02.2006 |
| Şəki ES | 87 MVt | Şəki ş. | 14.10.2006 |
| Xaçmaz ES | 87 MVt | Xaçmaz ş. | 07.12.2006 |
| Naxçıvan ES | 87 MVt | Naxçıvan MR | 20.12.2006 |
| Naxçıvan Qaz-turbin ES | 87 MVt | Naxçıvan MR | 20.12.2006 |
NEZ
Neft və təbii qaz ehtiyatları benzin, herbisidlər, gübrələr, kerosin, sintetik kauçuk və plastik istehsal edən iri emal zavodlarının əsasını təşkil edir.
Tullantı
Tullantıları böyük həcmdə zərərsizləşdirən Təmiz şəhər ASC-nin Bakı Bərk Məişət Tullantılarının Yandırılması Zavodu 2012-ci ildən fəaliyyət göstərir. İllik yandırma gücü 500 min ton olan zavodda tullantıların yandırılması nəticəsində ildə 231,5 mln KVt/saat elektrik enerjisi istehsal olunur. Əldə edilən elektrik enerjisi yüksək gərginlikli xətlər vasitəsi ilə Bakı şəhərinin ümumi şəbəkəsinə ötürülür. Zavod istehsal gücünə görə Şərqi Avropa və MDB məkanında bu tipli ən iri müəssisə hesab olunur. Dördüncü nəsil (4G) texnologiyaların tətbiq edildiyi bu zavod ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində Avropa Birliyinin ən sərt normativlərinə tam cavab verəcək şəkildə qurulub. Zavod fəaliyyətə başlayandan 2021-ci ilin sonuna kimi 4 milyon tondan çox tullantı zərərsizləşdirilib və nəticədə 1,586,394 MVt/saat elektrik enerjisi istehsal edilib.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekologiya və ətraf mühit Bakı 2003
- «İstilik elekrtik stansiyaları» - F.İ.Kəlbəliyev, C.P.Məmmədova, Ş.N.Nəsirov. Bakı – 2011.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-09-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-19.
- "Azərbaycanda zibildən istehsal olunan elektrik enerjisinin həcmi açıqlanıb". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-01-13.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- SES-lər bərpaolunan enerji mənbələrinə aid edilməlidirmi?
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar istirak edesiniz Azerbaycanda enerji enerji ve elektrik istehsali istehlaki ve ixracini tesvir edir TarixiXIX esrin sonunda dunyada ilk defe elektrik eneijisinin istehsal baslanmisdir Bu dovre qeder Azerbaycanda artiq neft cixarilmasiq baslandigi vaxtdan elektrik eneijisinden istifade olunmusdur I dovrde 1898 ci il Bakinin neft senayesi dunyada istehsal olunan neftin yarisindan coxunu teskil etmisdir Neft medenlerini elektrikle temin etmek ucun ilk defe olaraq 5 50 kvt liq elektrik stansiyalan qurasdirilmisdir Neft senayesinin intensiv inkisafi elektrik eneijisini yukseltmeyi teleb edirdi Bu problemin perspektivliyini ve menfeetliyini bilen bir sira xarici elektrotexniki firmalar Simens Qalske AEQ ve basqalari Bakida daha guclu elektrik stansiyalan tikmek barede muraciet etdiler Bu meqsedle 1898 ci ilde Elektrik gucu aksioner sehmdar cemiyyeti yaradilir 1900 cu ilin martinda Elektrik gucu AC Bakida iki elektrik stansiyasi layihelesdirir ve onlarin tikilmesine baslanir Belqorod 6000 L s ve Bibi Heybet 1000 l s sonralar o Krasnaya zvezda IES ve Krasin adina IES adlandinldi 1902 ci ilin martinda istismara buraxilan Belqorod elektrik stansiyasinda Zulcer firmasinin her birinin 1000 l s gucu olan dord buxar masim Lezner firmasinin 2000 l s gucu olan buxar masini AEQ firmasinin 6000 v gerginlikli generatoru qurasdirildi Bibi Heybet elektrik stansiyasinda Simens Qalske firmasinin 500 l s gucunde olan iki buxar masini qoyuldu Belqorod ve Bibi Heybet elektrik stansiyalari o dovr ucun Rusiyada en boyuk stansiyalar idi 1912 ci ilde Bibi Heybet ve Belqorod elektrik stansiyalarinin lovbeti genislendirilmesine baslandi Ise AEQ firmasinin 8000 kvt gucunde olan turbogenerator daxil edildi Bele turbogeneratorun daxil edilmesi Bibi Heybet elektrik stansiyasinin gucunu 10800 kvt a catdirdi 1914 cu ilde Bibi Heybet ve Belqorod stansiyalan arasinda elaqe iradildi Bu tarixi Azerbaycanda elektrik sisteminin yaranmasi tarixi hesab etmek olar 1915 1917 ci illerde Bibi Heybet stansiyasi Rusiyada en boyuk ve Avropada en faydali stansiyaya cevrildi 1915 ci ilde bu iki elektrik stansiyasinin umumi gucu 47000 kvt a catdirildi 1913 cu ilde Respublikanin Gence Seki Quba ve Lenkeran seherinde umumi gucu 635 kvt olan bir sira kicik elektrik stansiyalari tikildi 1920 ci ilde Elektrotok energetika kompaniyasi qabaqlar xususi firmalara mexsus olan daha bes meden elektrostansiyasim Romani 4000 kvt Zabrat 720 kvt Sabuncu 700 kvt Suraxani 900 kvt ve Artyom adasi 1420 kvt birlesdirdi Elektrotok elektrik stansiyasinin umumi gucu 56000 kvt a catdirildi Bakinin medenlerinde neft istehsah dunyaninkinin 17 8 ni ve SSRI nin neft hasilatinin 80 qederim teskil etmesini nezere alaraq 1 QOELRO nun plamnda Baki senaye rayonunun elektriklesdirilmesine xususi diqqet ayrildi Elektrik stansiyalarinin genislendirilmesi ile yanasi elektrik sebekeleri de inkisaf etdirildi 1935 ci ilde elektrik sisteminin gucu 176 min kvt a qeder artirildi Layiheye uygun olaraq Krasnaya Zvezda IES de her birinin gucu 25000 kvt olan iki terlofikasiya turbini Krasin adma IES e ise 25000kvt gucu olan bir kondensasiya turbini qoyuldu 1939 cu ilde butun aqreqatlar ise salindi Sistemin gucu 251 6 min kvt a catdirildi 1941 ci ilde Sumqayitda Istilik Elektrik Merkezi yaradilaraq gucu 24000 kvt olan kondensasiya turbini ve gucu 25000 kvt olan AP 25 1 tipli teplofikasiya turbini ise salindi 1940 ci ilde Azerbaycan energetika sisteminin gucu 251000 kvt e catdirilaraq 1920 ci il sisteminden 5 defe cox teskil etdi 1940 ci ildeyarimstansiyalarin sayi 139 20 110 kvt liq hava xettlerinin uzunlugu 651 km guc transformatorlarinin umumi gucu 589600 kvt teskil edirdi Bu illerde Sevemaya IES i ve Mingecevir SES i ise salindi fealiyyetde olan elektrik stansiyalarinda rekonstruksiya isleri apanldi Sevemaya IES de yeni eneiji bloku montaj edildi Eli Bayramli IES i tikildi 22 MVt gucunde olan Araz Su Elektrik Stansiyasi 1970 ci ilde umumi gucu 50 MVt olan Terter Su Elektrik Stansiyasi 1976 ci ilde ve umumi gucu 380 MVt olan Semkir Su Elektrik Stansiyasi 1982 ci ilde qurulmusdur Hemin vaxt elektrik stansiyalarinin tikintisi ile yanasi elektrik sebekeleri de sistematik sekilde inkisaf etmis ve olkenin davamli enerji sistemi yaradilmisdi Bu illerde 330 kV liq Eli Bayramli Istilik Elektrik Stansiyasi Agdam Gence Agstafa Eli Bayramli Yasma Derbend 5 ci Mingecevir 500 kV liq 1 ci ve 2 ci Abseron Muxranis Veli Yasma Gence 330 110 10 kV liq Agstafa 330 110 10 kV liq Imisli 500 330 220 kV Abseron Hovsan Nizami Musfiq Sengecal Masalli Agsu ve Babek 220 110 10 elektrik yarimstansiyalari istifadeye verilmisdir 1983 cu ilde Azerbaycan IES de iki aqreqatin montaj isleri qurtardi Hazirda Azerbaycan IES in Mingecevirde 2400 mvt gucune malik olub Cenubi Qafqazda en guclu elektrik stansiyasi sayilir O respublikamizin yarisinin telebatini odeyir 1990 ci ilin evvelinde Azerbaycan IES nin axirinci 7 ve 8 ci enerji bloklan istismara verildi Ermenistanla olan munaqise Azerbaycanin energetikasina menfi tesir gosterdi Azerbaycan IES Agdam Imisli elektrik enerjisinin mesafeye verilmesi siradan cixarildi Hazirda Azerenerji AC tinin kollektivi terefinden konkret isler yerine yetirilir Bir cox xarici banklar Azerbaycan iqtisadiyyatinin gelecek inkisafina etibar ederek ona xeyli kreditler ayinr Bele ki 1995 ci ilde Yenikend SES nin tikilmesi ucun Azerbaycana 53 4 milyon ABS dollari miqdarinda kredit verildi Sevemaya IES nin rekonstruksiyasi ucun Yaponiya 160 milyon dollar miqdarinda kredit ayirdi Planlasdirilmis isler basa catdiqdan sonra mueyyen edilmis guc daha 400 mvt artacaqdir Hazirda 500 ve 300 kv gerginlikli elektrikin mesafeye oturulmesi muvafiq olaraq 594 ve 1025 km teskil edir Butun kompleks isler yerine yetirildikden sonra Respublikanin eneiji sisteminin gucu xeyli artacaq ve sonralar Azerbaycan elektrik eneijisini Avropaya ixrac ede bilecekdir Avropa Yenidenqurma ve Inkisaf Banki terefinden 1995 ci ilin dekabrinda Yenikend Su Elektrik Stansiyasinin tikintisi ucun Azerbaycana 53 milyon dollar hecminde kredit verilib ve umumi gucu 150 MVt olan Yenikend SES i tikilib Mingecevir Su Elektrik Stansiyasinin yeniden qurulmasi 330 kV liq Agcabedi 110 kV liq Berde hissesi ve 330 kV liq Agcabedi Imisli elektrik oturucu xettleri Avropa Yenidenqurma ve Inkisaf Banki ve Islam Inkisaf Banki terefinden qurulmusdur Kredit ile Almaniyanin banki Bayerische Landesbank Girozentrale hesabina Baki istilik Elektrik Stansiyasinda her biri 53 5 MVt olan 2 eded qaz turbinli qurgu ve Yaponiyanin Beynelxalq Emekdasliq Bankinin hesabina Simal elektrik stansiyasinda 400 MVt buxar qaz zavodu 2002 ci ilde istifadeye verildi 14 fevral 2005 ci ilde dovlet bascisi Azerbaycan Respublikasinda Yekun Enerji Kompleksinin 2005 2015 Inkisafi Dovlet Proqramini tesdiqleyib Olke iqtisadiyyatinin elektrik telebatini tamamile Azerbaycan IES Sirvan IES Simal IES Baki IES Naxcivan IES Astara Xacmaz Seki Naxcivan Baki Quba Sengecal elektrik stansiyalari kimi 12 Istilik Elektrik Stansiyasi ve Mingecevir Semkir Yenikend Varvara Araz Vayxir SES leri kimi 6 Su Elektrik Stansiyasi odemisdir Onlarin umumi gucu texminen 5900 meqavat idi Azerbaycanda elektrik enerjisinin 90 faizi IES lerin 10 faizi ise Su Elektrik Stansiyalarinin payina dusur Enerji Nazirliyine daxil olan Enerji Tenzimleme Agentliyi Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin 22 dekabr 2017 ci il tarixli Fermani ile Azerbaycan Respublikasi Enerji Nazirliyinin Dovlet Enerji ve Qaz Nezareti Departamenti esasinda yaradilmis ve onun nizamnamesi tesdiq edilmisdir Dunya Iqtisadi Forumu terefinden tertib olunmus Global Enerji Memarligi Performans Indeksi 2017 hesabatina esasen Azerbaycan 127 olke arasinda 0 67 bal ile 36 ci yerdedir Teskilatin 2016 ci il tarixli hesabatina esasen 126 olke arasinda 0 68 bal ile Azerbaycan 32 ci yerdedir Iqtisadi boyume ve inkisaf 0 68 bal etraf muhitin davamliligi 0 57 bal enerjiye qenaet ve tehlukesizlik 0 79 bal olmusdur NeftIstehsal 931 990 barrels per day 148 175 m3 d 2008 Deyisikliklerehemiyyeti931990vahidoilbbl dkisaltmasiazn Serfiyyat 160 000 barrels per day 25 000 m3 d 2007 Deyisikliklerehemiyyeti160000vahidoilbbl dkisaltmasiazn 20 ci esrin sonlarinda Azerbaycan nefti dunya neft istehsalinin yarisini teskil edirdi 1840 ci illerden etibaren Bakida neft quyulari fealiyyet gosterir 21 ci esrin baslangicindan etibaren demek olar ki butun istehsallar Xezer denizinin sahilinden cixmisdir Azerbaycan oz nefti ile kifayetlenen kecmis Sovet respublikalarindan Rusiya Qazaxistan Turkmenistan biri idi Ancaq 1991 ci ilde Sovet Ittifaqinin dagilmasindan sonra xarici investisiyalar kapitalin yeni inkisafi ucun temin olunduqdan sonra azaldi 1998 ci ilde gunde 194 000 barel 30 800 m d teskil eden istehsal 2004 cu ilde orta hesabla 318 000 barrel 50 600 m d seviyyesine yukseldi Sahe jurnallarina ve hokumet menbelerine gore 2004 cu ilden etibaren subut edilmis neft ehtiyatlari 7 milyarddan 13 milyard barele 2 1 109 m qederdir Azerbaycan Respublikasi Dovlet Neft Sirketi ARDNS denizkenari sahelerinin esasen istifade edilmemis birge islenmesi ve neft boru kemerleri tikilmesi ucun nezerde tutulmus bir nece muqavile baglamisdir Meselen Xezer Boru Kemeri Konsorsiumu layihesi nefti Xezer denizinden Rusiyanin Qara deniz Novorossiysk limanina neql edecek Turkiye ile diger bir muqavileye gore 2002 ci ilin sentyabrinda Bakidan Ceyhana qeder xam neft neql etmek ucun ilk uzunlugu qurulmus 1 760 km uzunlugunda semereli bir boru kemerinin tikintisi nezerde tutulur 1995 ci ilde Azerbaycanda 17 deniz neft yatagi istehsal edilmisdir Gunesli yatagi Azerbaycan sahillerinin texminen 96 km illik istehsalinin yaridan cox hissesini teskil edir 2002 ci ilin sonunda 15 xarici olkede 33 sirket Azerbaycanla 21 esas neft yataqlarinin islenmesi uzre muqavileler imzalamisdir 2003 cu ilden etibaren Xezer denizinde denizkenarinda neft huququ uzre mubahiseler bu ehtiyatlarin inkisafina mane olurdu 1987 ci ilden 1993 cu ile qeder 13 8 milyon ton neft ve 12 5 milyard kubmetr qazdan 10 3 milyon ton neft ve 6 8 milyard kubmetr qaz hasil edilmisdir Istehsalin azalmasi illik neftin 7 1 ni ve qazin 13 5 ni teskil edir Sahdeniz 2 Sahdeniz 2 enerji strateji layiheleri enerji tehlukesizliyi ve enerji diversifikasiyasi layihesidir Sahdeniz qaz yataginin muqavilesi 1996 ci ilde imzalanib ve Xezer denizini Qara deniz sahilindeki Gurcustan terefi ile birlesdiren ilk boru kemeri 1999 cu ilde insa edilmisdir Xezer denizini Araliq denizi ve beynelxalq bazarlarla birlesdiren Baki Tbilisi Ceyhan esas neft ixrac boru kemeri 2006 ci ilde Cenubi Qaz Boru Kemeri ise 2007 ci ilde insa edilib Seffafliq Boyuk Britaniyada fealiyyet gosteren Qlobal Sahidlerin QHT lerinin 2013 cu ildeki hesabatinda Azerbaycanin neft senayesinde fealiyyet gosteren sirketlerin seffafliq ve hesabatliligi olmadigi askarlanib Milyonlarla dollarliq gelirin ARDNS ile emekdasliq edib qaranliqda olan xususi sirketlerin eline dusduyu senedlesdirilmisdir Hesabatda bildirilir ki SOCARin vurdugu muqavilelerin qeyri seffafligi sistemlidir ve elave edilir ki bu neticeler butovlukde beynelxalq ictimaiyyet ucun boyuk narahatliq dogurmalidir Neft ve onun toreme mehsullari Azerbaycan iqtisadiyyatinin merkezindedir ve 2011 ci ilde ixracin 95 ni teskil edir Avropa ucun Azerbaycanin neft ve qaz axinini seffaf ve yaxsi saxlamasi vacibdir Lakin bu brifinq gosterir ki Azerbaycanda neft senayesinin cox hissesi qeyri seffafdir ve korrupsiya epidemiya seviyyesindedir Tebii QazSon illerde xususile Bakida bezi neft quyularinda tukenmis olan tebii qaz hasilati daha da ehemiyyetli hala gelib Muvafiq ehtiyatlar 2004 cu ilin sonu etibarile 1 37 trilyon kubmetr teskil etmisdir 2011 ci ilde tebii qaz istehsali 17 66 milyard kubmetr teskil edib Ukrayna ve Iran Azerbaycan vasitesile Serqi Avropaya tebii qaz boru kemeri cekmek ile maraqlanir 10 Mart 2016 ci il tarixinde Azerbaycan energetika naziri Natiq Eliyev aciq sekilde deyib ki Azerbaycan Cenub Qaz Dehlizini CQD doldurmaq ucun kifayet qeder qaz ehtiyatlarina malikdir CQD nin meqsedi Azerbaycan vasitesile Gurcustan ve Turkiyeye Avropaya 10 milyard kubmetr qaz neql etmekdir ElektrikIstehsal 19 44 milyard kvt saat 2011 Serfiyyat 13 57 milyard kvt saat 2011 2011 ci ilde elektrik enerjisi istehsali 19 44 milyard kilovatsaata elektrik istehlaki ise 13 57 milyard kilovatsaata yaxin qiymetlendirilir 2011 ci ilin evvelinde qurasdirilmis umumi qurgular 6 392 milyon kilovatdir Tutumun 80 den coxunu sekkiz istilik zavodu temin edir qalani ise 5 hidroelektrik zavodundan gelir Esas elektrik stansiyalari her ikisi istilikdir Elibayramli 1 100 MW ve Mingecevir 2 100 MW yaxinliginda idi 2017 ci il hesabati Olkenin elektrik enerjisi sisteminin gucu 7 172 6 MVt a catir Hazirda sistemin semereliliyi 5200 MVt dir ve teleb olunan maksimal guc 3750 3900 MVt dir 2017 ci ilde elektrik enerjisi istehsali 22 209 8 milyon kilovatsaata istilik elektrik stansiyalarinda 20 445 4 milyon kilovatsaata su elektrik stansiyalarinda ise 1 732 8 milyon kilovatsaata yaxin elektrik enerjisi istehsal edilib ve 2016 ci ilin muvafiq dovru ile muqayisede 2 0 faiz azalib 22 665 7 milyon kWh Il erzinde elektrik enerjisi istehsali ucun umumilikde 4778 8 milyon kubmetr tebii qaz ve 311 5 min ton mazut istifade edilmisdir Bineqedi rayonunun Hoca Hasan yarimstansiyasinda 110 35 kV liq 50 MVA transformator 110 kV liq iki kesici ve 35 kV liq elektrik avadanliqlari qurasdirilmisdir 110 kV liq Liman ve Ag seher yarimstansiyalari arasinda 110 kV liq ikiterefli oturme xetti 35 0 4 kV liq uc transformator yarimstansiyasi tikilmisdir 2017 ci ilde olkede neft hasilati texminen 38 7 milyon ton teskil edib Azeri Ciraq Gunesli yatagindan cixarilmis 28 9 milyon ton neftin 2 4 milyon tonu Sahdeniz yatagina 7 4 milyon tonu ise Azerbaycan Dovlet Neft Sirketine hasil edilib 2017 ci ilde Prezident Ilham Eliyev asagidaki substansiyalarin acilmasinda istirak etmisdir Saatli rayonunda 110 35 10 kV lik Saricali yarimstansiyasi Samux rayonunda 110 35 6 kV lik Yenikend yarimstansiyasi Gence seherinde 110 35 10 kV lik Yeni Gence yarimstansiyasi Neftcala rayonundaki Neftcala yarimstansiyasi 110 35 6 kV de Salyan rayonunda 110 35 10 kV lik Qaraqasli yarimstansiyasi Azerisiq ASC nin Semkir Avtomatlasdirilmis Idareetme ve Nezaret Azerisiq ASC nin Susa yarimstansiyasi 110 35 10 kV lik Azerisiq ASC nin Fuzuli Sukurbeyli yarimstansiyasi 110 35 10 kV likHidroelektrik stansiyalar Mingecevir Su Elektrik Stansiyasi 402 MVt Serseng Su Elektrik Stansiyasi 50 MW Semkir Su Elektrik Stansiyasi 380 MW Yenikend Su Elektrik Stansiyasi 150 MWAzerbaycanda fealiyyet gosteren IES ler Dunyada hasil edilen elektrik enerjisinin 75 i Azerbaycanda ise 90 i istilik elektrik stansiyalarinda istehsal olunur Elektrik enerjisi istehsalinda IES lerin bele boyuk yer tutmasi dunyanin ayri ayri yerlerinde yanacagin cox olmasi yanacagin asanliqla IES lere neql edilmesi IES lerin telabatcilara yaxin yerde tikilmesi IES lerin telebatcilari hem istilik hem de ki elektrik enerjisi ile temin etmesi IES lerde boyuk guclu turbinlerin qoyulmasi ile elaqedardir Hal hazirda Azerbaycanin elektrik enerjisi sisteminin terkibinde 13 istilik elektrik stansiyasi fealiyyet gosterir IES in adi Stansiyanin gucu MVt Yerlesdiyi erazi Istismara verildiyi tarixAzerbaycan IES 2400 MVt Mingecevir s 20 10 1981Cenub ES 780 MVt Sirvan s 01 07 2013Sumqayit ES 525 MVt Sumqayit s 19 11 2009Simal ES 400 MVt Baki s Suvelan q 29 11 2002Sengecal ES 300 MVt Sengecal q 24 12 2008Baki IEM 107 MVt Baki s Xetai r 19 10 2001Baki ES 105 MVt Baki s Ehmedli q 22 02 2007Sahdag ES 105 MVt Qusar s 18 09 2009Astara ES 87 MVt Astara s 03 02 2006Seki ES 87 MVt Seki s 14 10 2006Xacmaz ES 87 MVt Xacmaz s 07 12 2006Naxcivan ES 87 MVt Naxcivan MR 20 12 2006Naxcivan Qaz turbin ES 87 MVt Naxcivan MR 20 12 2006NEZNeft ve tebii qaz ehtiyatlari benzin herbisidler gubreler kerosin sintetik kaucuk ve plastik istehsal eden iri emal zavodlarinin esasini teskil edir TullantiTullantilari boyuk hecmde zerersizlesdiren Temiz seher ASC nin Baki Berk Meiset Tullantilarinin Yandirilmasi Zavodu 2012 ci ilden fealiyyet gosterir Illik yandirma gucu 500 min ton olan zavodda tullantilarin yandirilmasi neticesinde ilde 231 5 mln KVt saat elektrik enerjisi istehsal olunur Elde edilen elektrik enerjisi yuksek gerginlikli xetler vasitesi ile Baki seherinin umumi sebekesine oturulur Zavod istehsal gucune gore Serqi Avropa ve MDB mekaninda bu tipli en iri muessise hesab olunur Dorduncu nesil 4G texnologiyalarin tetbiq edildiyi bu zavod etraf muhitin muhafizesi sahesinde Avropa Birliyinin en sert normativlerine tam cavab verecek sekilde qurulub Zavod fealiyyete baslayandan 2021 ci ilin sonuna kimi 4 milyon tondan cox tullanti zerersizlesdirilib ve neticede 1 586 394 MVt saat elektrik enerjisi istehsal edilib IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Memmedov Q S Xelilov M Y Ekologiya ve etraf muhit Baki 2003 Istilik elekrtik stansiyalari F I Kelbeliyev C P Memmedova S N Nesirov Baki 2011 Arxivlenmis suret 2022 09 03 tarixinde Istifade tarixi 2020 03 19 Azerbaycanda zibilden istehsal olunan elektrik enerjisinin hecmi aciqlanib 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2022 01 13 Hemcinin baxAzerbaycan iqtisadiyyati Azerbaycanda elektrik stansiyalarin siyahisi Azerbaycanda isiq bohraniXarici kecidlerSES ler berpaolunan enerji menbelerine aid edilmelidirmi