Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azqıllı qurdlar (lat. OLigochaeta) — qarın hissəsində az miqdarda nazik və qısa qılcıqları olan qurdları azqıllı qurdlar adlandırırlar. Geniş yayılmış nümayəndəsi soxulcandır.
| Azqıllı qurdlar | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Yarımtriba: Cins: Oligochaeta | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Ümumi xarakterik məlumat
Böyük əksəriyyəti torpaqda və şirin su hövzələrinin dibində lilli qrunta soxularaq yaşayırlar. 3400-ə qədər növü vardır. O, nəm və çürüntülərlə zəngin torpaqlarda yaşayır. Bu qurdların əksəriyyəti şirin sularda (1000 növ), az bir qismi dənizlərdə (200-dən çox), böyük bir qismi isə torpaqda (qalan növlər) yaşayır. Bəzi oliqoxetlər hətta az duzlu sularda belə yaşayırlar (). Lakin evriqalin növləri ( də vardır ki, onlar həm şirin sularda, həm də dənizdə yaşamaq qabiliyyətinə malikdirlər. Enchytraeidae fəsiləsindən olan polixetlərin suda və quruda yaşayan 400-dən çox növü vardır. Onlar həm şimal, həm mülayim, həm də subtropik zonada geniş yayılmış qurdlardır. Enxitridlərə dəniz səviyyəsində 3 – 4 km yüksəkliklərdə rast gəlinir. Amerikalı zooloq Mur Alyaskanın buzlaqlarında Mesenchytraeus solifugus növünü müşahidə etmişdir.
Quruluşu və fiziologiyası
Qırmızımtıl-qəhvəyi rəngli bədəninin uzunluğu 10-15 sm-ə çatır. Bədəninin ön hissəsində kəmər adlanan qalınlaşma olur. Bədəni uzunsov və silindrşəkilli olub, ən kiçiyinin ölçüsü 0,5 mm, ən iri forması 2–3 m (tropik formalar) uzunluqda olur. Bədənin buğumları homonomdur. Buğumların miqdarı 7-9, əksər hallarda 30-40-dan 500-600-ə qədər olur. Azqıllı qurdların qılları az miqdarda olur. Öndəki buğum müstəsna olmaqla, qalan bütün buğumlarda qıllar vardır. Qıllar bədənin divarında dörd dəstə şəklində yerləşmişdir. Onların bir cütü yanlarda, bir cütü isə qarın hissəsindədir. Dəstədəki qılların miqdarı müxtəlifdir. Bədənin ön hissəsindən bir qədər aşağıda bədən örtüyü bir neçə buğumu əhatə edən qalınlaşma kəmər (clitellum) əmələ gətirir. Kəmər əhatə etdiyi buğumların ifraz etdiyi maddədən barama əmələ gətirir. Kəmər bütün oliqoxetlər üçün xarakterik olub, qurdun bədəninin bel və yan hissələrini əhatə edir. Qarın tərəfdə kəmərin kənarında ovalşəkilli vəzili ziyillər vardır. Bu ziyillər cütləşmə vaxtı iki qurdun bir-birinə yapışmasına xidmət edir. Bədənin dal tərəfində piqidium adlanan anal buğumu vardır. Bu buğum quruluşuna görə gövdənin buğumlarından fərqlənir və onda anal dəliyi vardır.
bədəninin üzəri nazik və elastiki kutikula ilə örtülmüşdür və selikli vəzilərlə çox zəngindir. Kutikulanın altında birqatlı epiteli (), onun da altında uzununa və həlqəvi əzələlər yerləşmişdir. Bütün bunlar azqıllı həlqəvi qurdlarda yaxşı inkişaf etmiş dəri-əzələ kisəsini əmələ gətirir. Azqıllı qurdlarda uzununa əzələlər həlqəvi əzələlərə nisbətən yaxşı inkişaf etmişdir, köndələn əzələləri isə olmur. İbtidai quruluşlu azqıllı qurdlarda hipoderma – birqatlı, ali quruluşlu oliqoxetlərdə isə ikiqatlı epiteli hüceyrələrindən təşkil olunmuşdur.
Oliqoxetlər seloma malik həlqəvi qurdlardır. Selom arakəsmələr (dissepimentlər) vasitəsilə selomik kisələrə ayrılmışdır. Selom müxtəlif hüceyrə elementləri (limfositlər) daşıyan boşluq mayesi ilə doludur. Boşluq mayesi həm metanefridilər, həm də bel tərəfdə yerləşən buğumlararası xüsusi dəliklər vasitəsilə xaric edilir.
Daxili quruluşu
Həzm sistemi ağız dəliyi ilə başlanır və anusla qurtarır. Ağız dəliyi ağız boşluğuna açılır və bədəninin ön qurtaracağının qarın hissəsində yerləşmişdir. Ağız boşluğu tədricən əzələli divara malik olan geniş udlağa açılır. Udlağa udlaq vəziləri adlanan çoxlu vəzilərin axarları açılır. İfraz olunan maye qidanı isladır və qismən də həzmdə, xüsusilə zülalların parçalanmasında iştirak edir. Udlaq boruşəkilli dar qida borusuna keçir.Yağış qurdunda qida borusu 7-14-cü buğumlar arasında yerləşir və onlarda morren adlanan kirəcli vəzilər vardır. Bu vəzilərin ifraz etdiyi maye 10-12-ci buğumlarda qida qida borusuna daxil olaraq, qurdun qidasında olan turşunu neytrallaşdırmağa və s. xidmət edir. Qida borusu 14-cü buğumda enişlənərək çinədanı əmələ gətirir. Çinədandan sonra əzələli mədə yerləşmişdir. Mədə qalın divara malikdir və burada qida xırdalanır. Göstərilən bu hissələr – ağız dəliyi, udlaq, qida borusu, çinədan, mədə ön bağırsağı təşkil edir. Mədədən sonra orta bağırsaq başlanır. Orta bağırsağın daxili hissəsi birqatlı epiteli ilə örtülmüşdür. Üst hissəsi isə xloraqogen hüceyrələr adlanan sarı təbəqə ilə örtülüdür. Bu hüceyrələr iki funksiya yerinə yetirir. Bir tərəfdən onlar qlikogen, zülal, yağ kimi qidalı maddələri ehtiyat halında toplayır, digər tərəfdən isə qonur-sarı dənəcik formasında ifrazat məhsullarını yığırlar. Orta bağırsaqda qidanın həzmi və onun sorulması baş verir. Burada bağırsağın epitelisi müxtəlif hüceyrələrlə - zəngin olub, bağırsağın səthinin genişlənməsini və həzm fermenti ifraz etməklə qidanın həzm olunmasını və sorulmasını təmin edir. Həzm hüceyrədaxilideyildir. Orta bağırsaqdan sonra tiflozolisdən məhrum qısa dal bağırsaq gəlir. Dal bağırsağa hərm olunmamış qida hissəcikləri daxil olur və anal dəliyi vasitəsilə xaric edilir.
Qan-damar sistemi qapalı olub, qan damarlarla axır. Qan-damar sisteminin əsasını bel və qarın qan damarları təşkil edir. Azqıllı həlqəvi qurdlar üçün dəridə, , cinsi vəzilərdə kapilyar qan damarlarının sıx olması xarakterikdir.
Tənəffüs orqanları yoxdur. Tənəffüs dəri vasitəsilə olur.
İfrazat sistemi metanefridial tipdədir. Metanefridilər cüt olub, sağ və sol tərəfdə yerləşməklə hər buğumda təkrar olunur. İfrazat funksiyasını, həmçinin xloraqogen hüceyrələr də yerinə yetirilir. Xloragen hüceyrələrin parçalanma məhsulları bir-birinə yapışır və qismən iri "qonur cisim" əmələ gətirir. Bunlar bədən boşluğuna toplanır və xüsusi bel deşiklərindən xaric edilir.
Sinir sisteminin əsasını mərkəzi sinir sistemi təşkil edir. Mərkəzi sinir sistemi bir cüt udlaqüstü, bir cüt udlaqaltı sinir düyünlərini, onların əmələ gətirdiyi udlaqətrafı sinir həlqəsini və qarın sinir zəncirini təşkil edir.
Hiss orqanları azqıllı qurdlarda çox zəif inkişaf etmişdir. Gözləri yoxdur. Buna baxmayaraq onlarda işığa həssas ayrı-ayrı hüceyrələr əsas rol oynayır.
Cinsi sistemi - hermafroditdirlər. Onlarda cinsi aparat 9 – 15-ci buğumlarda yerləşir. Erkək cinsi orqanları 10 və 11-ci buğumlarda yerləşən iki cüt kiçik toxumluqdan ibarətdir. Toxumluqlar toxum kisəcikləri (toxum qovuqcuğu) ilə əhatə olunmuşdur. Toxum kisəcikləri üç cütdür və 9, 10, 12-ci buğumlarda yerləşmişdir. Yetişməmiş toxum hüceyrələri toxumluqdan toxum kisəciklərinə düşür. Spermatozoidlər toxum kisəciklərində yetişir və qurdlar cütləşənədək burada qalırlar.Dişi cinsi orqanları yumurtalıqdan, yumurta borusundan və toxumqəbuledicidən ibarətdir. Toxumqəbuledicilər (receptaculae seminales) iki cütdür. Onlar şarşəkilli formadadır və 9-10-cu buğumların hər birində iki ədəd olmaqla yerləşmişdir.
İnkişafı
Oliqoxetlər kopulyasiya olunaraq çoxalırlar. Yumurtanın bölünməsi spiral tiplidir. Rüşeymin inkişafı baramada gedir. Baramada formalaşmış kiçik qurdlar xaricə çıxır və inkişaf edərək yetkin fərdə çevrilir. İnkişafı troxofor sürfə mərhələsi olmadan gedir.
Bir çox oliqoxetlərdə cinsi çoxalmadan əlavə, qeyri-cinsi çoxalma da müşahidə olunur. Şirin sularda yaşayan , və s. cinsindən olan qurdlar paratomiya adlanan xüsusi yolla çoxalırlar. Bu halda qurdun bədəninin müəyyən nahiyyəsində (ön hissəsində) qurdun bədənini iki yerə bölən dartılma baş verir. Ön hissə - quyruq, dal hissə isə baş hissəsini bərpa edir. Daha sonra qurd iki yerə ayrılaraq, sərbəst yaşayır.
Digər azqıllı qurdlarda isə qeydi-cinsi çoxalmanın daha sadə üsulu müşahidə olunur. Bu halda qurdun bədəni iki və daha çox hissələrə ayrılır, sonra ayrılmış bu hissələrdə ön və dal nahiyələr bərpa olunur (Lumbriculus variegatus). Belə qeyri-cinsi çoxalma arxitomiya adlanır. Bir çox oliqoxetlərdə arxitomiya prosesi qeyri-iradi olaraq (bəzən qurd qıcıqlandıqda) baş verir.
Azqıllı qurdların qeyri-cinsi yolla çoxalması (paratomiya və arxitomiya), onlarda regenerasiya qabiliyyətinin olması ilə əlaqədardır. Oliqoxetlərdə regenerasiya prosesi qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Lumbricus rubellus növünün bir neçə buğumu, Allolobophora longa qurdunun 9 – 13 buğumu regenerasiya qabiliyyətinə malikdir. cinsindən olan qurdların (100 – 150 buğumu olan ) hər bir buğumu bərpa oluna bilir.İnkişafları düzünə olub, troxofor sürfəsi olmur. Yumurtalar baramada inkişaf edir və burada qurd formalaşdıqdan sonra xaricə çıxır. Onlar regenerasiya qabiliyyətinə malikdir.
Praktiki əhəmiyyəti
Su oliqoxetləri çirklənmiş sularda kütləvi şəkildə inkişaf edirlər və suyun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi zamanı bu, nəzərə alınır (, ). bütün su hövzələri bütün su hövzələri tiplərində istənilən çirklənmə dərəcəsində yaşayır. Başqa oliqoxet növlərindən Limnodrilus cinsinin növləri həddən artıq çirklənmənin, S.lacustris isə mülayim çirklənmənin indikatorlarıdır.
Soxulcanlar torpaqəmələgəlməsində böyük rol oynayırlar. Onlar torpağı yumşaldaraq onun aerasiyasına və bitki köklərinin dərinə getməsinə kömək edirlər. Bəzi növlər öz keçidlərini 8 m dərinliyədək qazırlar. Soxulcanlar öz yolları daxilində bitki qalıqlarını aparmaqla və onların tez çürüməsinə səbəb olmaqla torpağı gübrələyir, humus yaranmasına kömək edirlər.
Azərbaycanın balıq zavodlarında nərəkimilərin, Xəzər qızılbalığının və başqa balıqların sürfələrini və körpələrini yemləmək üçün Enchytraeus albidus növünü yetişdirirlər.
Azərbaycanda yayılması
Xəzər dənizində azqıllı qurdlar haqqında ilk məlumat Derjavinə aid olmuşdur (Derjavin, 1951). O, burada əsasən şirinsu növlərinin yayıldığını qeyd etmişdir. Azərbaycan sularında azqıllı qurdların öyrənilməsində böyük rolu Ə.H.Qasımova məxsusdur. O, demək olar ki, bütün su hövzələrində tədqiqatlar aparmış, növlərin sayını, biotoplar, fəsillər üzrə miqdarca və biokütləcə yayılması haqda məlumat vermişdir (Qasımov, 1965, 1972). Şəki-Zaqatala zonasının azqıllı qurdları S.İ.Məmmədova tərəfindən öyərnilmişdir. O, bu zona üçün 3 fəsilə və 12 cinsə mənsub olan 24 növ qeyd etmişdir.
Azərbaycanın bütün şirin sularında və həmçinin Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda rast gəlinirlər. Azərbaycanın daxili su hövzələrində 90 növ oliqoxet qeyd edilmişdir.
Abşeronun duzlu su hövzələrində Xəzərin avtoxton faunasınan nümayəndələri: Ps.deserticola, P.caspius, Criodrilus lacuum, Lumbriculus lineatus (Müller).
Şəki-Zaqatala zonasında 24 növ azqıllı qurd qeyd edilib: Nais simplex, N.communis, N.elinguis Müller, N.pardalis Piguet, Dero digitata (Müller), Slavina appendiculata (Udek.), Pristina rosea (Piguet), P.longispina Ehr., Limnodrilus hoffmeiseri Clap., L.deuemianus Clap., L.claparedeanus Ratzel, L.helveticus Piguet, Potamothrix hammoniensis Mich., P.bavaricus Oesch., Peloscolex ferox (Eisen), Ps.albicola, Aulodrilus pigueti Kow., A.pluriseta (Piguet) və b.
Naxçıvan MR-nın su hövzələrində 9 növ oliqoxet qeyd edilib: S.lacustris, N.communis, P.rosea, P.bilovata (Bret.), A.limnobius Bret., L.hoffmeisteri, L.udekemianus, T.tubifex, Eiseniella tetraedra (Sav.). Naxçıvan su anbarı üçün isə 8 növ qeyd olunmuşdur: Aelosoma hemrichi Ehr., Stylaria lacustris (L.), Nais communis Piguet, Ophidonais serpentina (Müller), Limnodrillus udekemianus Clap., Tubifex tubifex (Müller), Lumbriculus variegatus (Müller).
Gəncə-Qazax zonasının su hövzələrində: 27 növ rast gəlinir: S.lacustris, D.digitata, Aulophorus furcatus (Müller), Nais pseudobtusa Piguet, N.simplex, N.communis, N.elinguis, O.serpentina, Paranais frici (Hrabe), Chaetogaster vrystallinus Veig., Ch.langi Bret., Pristina longiseta, Pr.bilobata, Vriodrilus lacuum, P.rosea, Aulodrilus limnobius, A.pigueti, Stylodrilus heringianus Clap. və b.
Şəmkir su anbarında 21 növ oliqoxet tapılmışdır: Stylaria lacustris L., Nais pseudobtusa Piguet, N.elinguis Müll, Chaetogaster crystallinus Vejd., Ch.langi Bret., Ophidonais serpentina (Müll.), Aulodrilus pigueti Kowal., A.limnobius Bret., Pristina rosea (Piguet), Limnodrilus hoffmeisteri Clap., L.udekemianus Clap., L.helveticus Piguet, L.claparedeanus Ratz., Potamothrix hammoniensis (Mich.), Psammoryctes albicola (Mich.), Tubifex tubifex (Müll.), P.ferox (Eisen), Enchytraeus albidus Henle, Lumbriculus lineatus (Müll.), Lumbriculus variegatus (Müll.), Eisenella tetraedra (Sav.).
Yenikənd su anbarında 10 növ oliqoxet qeyd edilib: Stylaria lacustris L., Nais communis Piguet., N.elinguis Müll., Chaetogaster diastrophus Gru., Ophidonais serpentina (Müll.), Pristina longiseta Ehrb., P.rosea (Piguet), Peloscolex velutinus Grube, Branchiura sowerbyi Bed., Eiseniella tetraedra (Sav.).
Mingəçevir su anbarı üçün 9 növ qeyd edilib: Nais communis Piguet., N.iorensis Patar., Chaetogaster diastrophus Gru., Ophidonais serpentina (Müll.), Limnodrillus hoffmeisteri Clap., L.claparedeanus Ratz., Tubifex tubifex (Müll.), Branchiura sowerbyi Bed.
Varvara su anbarı üçün 8 növ azqıllı qurd qeyd olunub: Aelosoma tenebrarum Vejd., Aulophorus furcatus (Müll.), Nais communis Piguet., Chaetogaster diastrophus Gru., Limnodrillus hoffmeisteri Clap., L.udekemianus Clap., Potamothrix hammoniensis (Mich.), Tubifex tubifex (Müll.).
Lənkəran təbii vilayətinin su hövzələri üçün 4 növ oliqoxet göstərilmişdir: Pristina aequiseta Bourne, T.tubifex, Branchiura sowerbyi Bedd., N.communis. Onların əksəriyyəti Kiçik Qızılağac körfəzində yaşayır.
Xəzər dənizində 31 növ oliqoxet aşkar edilmişdir. Buraya oliqoxetlər Volqa suları ilə gətirilir. Lilli və balıqqulağı torpaqlarda Stylaria lacustris (L.), Nais communis Piguet, N.variabilis Piguet, N.simplex Piguet, Chaetogaster diastrophus (Gruet), İsochaetides michaelseni (Last.), Psammoryctides albicola (Grimm), Volqa çayının mənsəbyanı rayonunda politop növ olan Potamothrix moldaviensis Vejd. et Mrazek (miqdarı 6000 fərd/m²-ə qədər), lilli-qum biotopunda isə Psammoryctides deserticola (Grimm) rast gəlinir. Potamothrix alatus Fin., Amphichaeta sannjio Kall. Şimali Xəzərin nadir növlərindəndir.
Şimali Xəzərin balıqqulaqlı torpaqlarında başlıca olaraq avtoxton növlərə rast gəlinir: Aktedrilis svetovi Fin., Potamothrix manus Fin., P.mrazeki (Hr.), Marionina mica Fin. Burada şirinsu növləri Nais variabilis, Tubifex tubifex (Müller) və dəniz növü Paranais litoralis (Müller) nadir hallarda təsadüf edilir. Şimali Xəzərin kütləvi növü A.svetovi-dir.
Orta Xəzərdə Potamothrix caspicus Last, Ps.deserticola, Stylodrillus parvus (Hr. Et Cern) rast gəlinir (20 m dərinliyə qədər, sayı 3820 fərd/m²).
Böyük Qızılağac Körfəzində Psammoryctides heterochaetus (Last) qeyd olunub.
Soxulcanlar isə Qafqazda 79, Azərbaycanda isə 35 növlə təmsil olunmuşdur: Eiseniella tetraedra tetraedra (Sav.), E.tetraedra hercynia Mich., Eisenia foetida foetida (Sav.), E.foetida andrei Bouche, E.nordenskoildi (Eisen), E.lagodechiensis (Mich.), E.thamarae Kvav., E.grandis grandis Mich., E.grandis ganjiensis Kvav., Dendrobaena penthori Rosa, D.veneta (Rosa), D.schmidti telermanica Perel, D.schmidti surbiensis Mich., D.aplina aplina (Rosa), A.aplina armeniaca (Rosa), D.schelkovnikovi schelkovnikovi (Mich.), D.orientalis Corn., D.attemsi attemsi (Mich.), D.byblica byblica (Rosa), D.concolor (Mich.), D.rubrida tenuis (Eisen), Helodrilus patriarchalis (Rosa), Octolasium lucteum (Derj.), O.transpadanum (Rosa), Nicodrilus roseus roseus (Sav.), N.jassyensis jassyensis (Mich.), N.caliginosus trapezoides (Duges), Allolobophora kaznakovi (Mich.), A.muganiensis (Mich.), A.brunnecephala Kvav., A.agatschiensis Mich., A.chloratica Sav.
Azərbaycanda yayılan azqıllı qurdlar kosmopolit növlər olub, bütün dünyada geniş yayılmışlar. Bununla belə, Muğan eyzeniyası ( ) Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabının II nəşrinə əlavə olunmuşdur. Sayı azalmaqda olan endemik növdür, antropogen təsirə həssasdır.
Potamothrix alatus Fin., Amphichaeta sannjio Kall. Şimali Xəzərin nadir növlərindəndir.
Xəzər dənizinin endemiləri cəmi 12 növdür: Potamothrix moldaviensis Vejd. et Mrazek, P.m.mitropolskiyi Hrabe, P.grimmi (Hr.), P.cekanevskaje Fin., P.caspius, Tubifex acapillatus Fin., Marionina brevis Fin., M.abberans Fin., Stylodrilus cernosvitovi Hrabe, Peloscolex debilis Fin., Trichodrilis pauper Fin. Xəzərin avtoxton növləri: P.mrazeki, P.alatus, P.manus, Ps.deserticola, A.scvetovi, M.mica.
Zəifləmiş növlərin mühafizəsi üçün görülmüş işlər və təklif olunan tədbirlər
Heç bir tədbir görülməmişdir və görülmür. Muğan eyzeniyası yayıldığı çayların təbii rejiminin dəyişilməsinə imkan verməmək, çayların çirklənməsinin qarşısını almaq, heyvanın kütləvi toplanmasını qadağan etmək, növün yayıldığı ərazilərə xəbərdarlıq nişanları qoymaq və qorunan növ kimi təbliğini genişləndirmək.
Xarici keçidlər
- Azqıllı qurd[ölü keçid]
- Həlqəvi qurdlar
Ədəbiyyat
- Azərbaycanın heyvanlar aləmi. I Cild. Bakı: Elm, 2002, s. 218 – 222.
- Ağayev B.İ., Zeynalova Z.A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: Təhsil, 2008, s. 229-238.
- Əliyev A.R., Bağırova Ş.M. və b. Kür silsilə su anbarlarının biologiyası. Bakı, 2010, s. 65 – 101.
- Bayramov A.B. Naxçıvan su anbarının zoobentosu. Biologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya işi. Bakı, 2007, 147 s.
- Dogel V.A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: MBM mətbəssi, 2007, s. 230 – 234.
- Касымов А.Г. Гидрофауна Нижней Куры и Мингечаурского водохранилища. Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1965, 371 с.
- Касымов А.Г. Пресноводная фауна Кавказа. Баку: Элм, 1972, с. 29-32
- Чекановская О.В. Водные малощетинковые черви фауны СССР. Москва: Изд-во АН СССР, 1962, 411 с.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1999.
- Dogel V.A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: MBM mətbəssi, 2007, s. 230 – 234.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azqilli qurdlar lat OLigochaeta qarin hissesinde az miqdarda nazik ve qisa qilciqlari olan qurdlari azqilli qurdlar adlandirirlar Genis yayilmis numayendesi soxulcandir Azqilli qurdun mikroskop altinda gorunusuAzqilli qurdlarElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste AstraciceklilerFesile MurekkebciceklilerYarimfesile SeytanqanqalikimilerTriba Yarimtriba Cins OligochaetaBeynelxalq elmi adiOligochaetaSekil axtarisiITIS 68422NCBI 6381EOL 58853855Umumi xarakterik melumatBoyuk ekseriyyeti torpaqda ve sirin su hovzelerinin dibinde lilli qrunta soxularaq yasayirlar 3400 e qeder novu vardir O nem ve curuntulerle zengin torpaqlarda yasayir Bu qurdlarin ekseriyyeti sirin sularda 1000 nov az bir qismi denizlerde 200 den cox boyuk bir qismi ise torpaqda qalan novler yasayir Bezi oliqoxetler hetta az duzlu sularda bele yasayirlar Lakin evriqalin novleri de vardir ki onlar hem sirin sularda hem de denizde yasamaq qabiliyyetine malikdirler Enchytraeidae fesilesinden olan polixetlerin suda ve quruda yasayan 400 den cox novu vardir Onlar hem simal hem mulayim hem de subtropik zonada genis yayilmis qurdlardir Enxitridlere deniz seviyyesinde 3 4 km yuksekliklerde rast gelinir Amerikali zooloq Mur Alyaskanin buzlaqlarinda Mesenchytraeus solifugus novunu musahide etmisdir Qurulusu ve fiziologiyasiQirmizimtil qehveyi rengli bedeninin uzunlugu 10 15 sm e catir Bedeninin on hissesinde kemer adlanan qalinlasma olur Bedeni uzunsov ve silindrsekilli olub en kiciyinin olcusu 0 5 mm en iri formasi 2 3 m tropik formalar uzunluqda olur Bedenin bugumlari homonomdur Bugumlarin miqdari 7 9 ekser hallarda 30 40 dan 500 600 e qeder olur Azqilli qurdlarin qillari az miqdarda olur Ondeki bugum mustesna olmaqla qalan butun bugumlarda qillar vardir Qillar bedenin divarinda dord deste seklinde yerlesmisdir Onlarin bir cutu yanlarda bir cutu ise qarin hissesindedir Destedeki qillarin miqdari muxtelifdir Bedenin on hissesinden bir qeder asagida beden ortuyu bir nece bugumu ehate eden qalinlasma kemer clitellum emele getirir Kemer ehate etdiyi bugumlarin ifraz etdiyi maddeden barama emele getirir Kemer butun oliqoxetler ucun xarakterik olub qurdun bedeninin bel ve yan hisselerini ehate edir Qarin terefde kemerin kenarinda ovalsekilli vezili ziyiller vardir Bu ziyiller cutlesme vaxti iki qurdun bir birine yapismasina xidmet edir Bedenin dal terefinde piqidium adlanan anal bugumu vardir Bu bugum qurulusuna gore govdenin bugumlarindan ferqlenir ve onda anal deliyi vardir bedeninin uzeri nazik ve elastiki kutikula ile ortulmusdur ve selikli vezilerle cox zengindir Kutikulanin altinda birqatli epiteli onun da altinda uzununa ve helqevi ezeleler yerlesmisdir Butun bunlar azqilli helqevi qurdlarda yaxsi inkisaf etmis deri ezele kisesini emele getirir Azqilli qurdlarda uzununa ezeleler helqevi ezelelere nisbeten yaxsi inkisaf etmisdir kondelen ezeleleri ise olmur Ibtidai quruluslu azqilli qurdlarda hipoderma birqatli ali quruluslu oliqoxetlerde ise ikiqatli epiteli huceyrelerinden teskil olunmusdur Oliqoxetler seloma malik helqevi qurdlardir Selom arakesmeler dissepimentler vasitesile selomik kiselere ayrilmisdir Selom muxtelif huceyre elementleri limfositler dasiyan bosluq mayesi ile doludur Bosluq mayesi hem metanefridiler hem de bel terefde yerlesen bugumlararasi xususi delikler vasitesile xaric edilir Daxili qurulusuHezm sistemi agiz deliyi ile baslanir ve anusla qurtarir Agiz deliyi agiz bosluguna acilir ve bedeninin on qurtaracaginin qarin hissesinde yerlesmisdir Agiz boslugu tedricen ezeleli divara malik olan genis udlaga acilir Udlaga udlaq vezileri adlanan coxlu vezilerin axarlari acilir Ifraz olunan maye qidani isladir ve qismen de hezmde xususile zulallarin parcalanmasinda istirak edir Udlaq borusekilli dar qida borusuna kecir Yagis qurdunda qida borusu 7 14 cu bugumlar arasinda yerlesir ve onlarda morren adlanan kirecli veziler vardir Bu vezilerin ifraz etdiyi maye 10 12 ci bugumlarda qida qida borusuna daxil olaraq qurdun qidasinda olan tursunu neytrallasdirmaga ve s xidmet edir Qida borusu 14 cu bugumda enislenerek cinedani emele getirir Cinedandan sonra ezeleli mede yerlesmisdir Mede qalin divara malikdir ve burada qida xirdalanir Gosterilen bu hisseler agiz deliyi udlaq qida borusu cinedan mede on bagirsagi teskil edir Mededen sonra orta bagirsaq baslanir Orta bagirsagin daxili hissesi birqatli epiteli ile ortulmusdur Ust hissesi ise xloraqogen huceyreler adlanan sari tebeqe ile ortuludur Bu huceyreler iki funksiya yerine yetirir Bir terefden onlar qlikogen zulal yag kimi qidali maddeleri ehtiyat halinda toplayir diger terefden ise qonur sari denecik formasinda ifrazat mehsullarini yigirlar Orta bagirsaqda qidanin hezmi ve onun sorulmasi bas verir Burada bagirsagin epitelisi muxtelif huceyrelerle zengin olub bagirsagin sethinin genislenmesini ve hezm fermenti ifraz etmekle qidanin hezm olunmasini ve sorulmasini temin edir Hezm huceyredaxilideyildir Orta bagirsaqdan sonra tiflozolisden mehrum qisa dal bagirsaq gelir Dal bagirsaga herm olunmamis qida hissecikleri daxil olur ve anal deliyi vasitesile xaric edilir Qan damar sistemi qapali olub qan damarlarla axir Qan damar sisteminin esasini bel ve qarin qan damarlari teskil edir Azqilli helqevi qurdlar ucun deride cinsi vezilerde kapilyar qan damarlarinin six olmasi xarakterikdir Teneffus orqanlari yoxdur Teneffus deri vasitesile olur Ifrazat sistemi metanefridial tipdedir Metanefridiler cut olub sag ve sol terefde yerlesmekle her bugumda tekrar olunur Ifrazat funksiyasini hemcinin xloraqogen huceyreler de yerine yetirilir Xloragen huceyrelerin parcalanma mehsullari bir birine yapisir ve qismen iri qonur cisim emele getirir Bunlar beden bosluguna toplanir ve xususi bel desiklerinden xaric edilir Sinir sisteminin esasini merkezi sinir sistemi teskil edir Merkezi sinir sistemi bir cut udlaqustu bir cut udlaqalti sinir duyunlerini onlarin emele getirdiyi udlaqetrafi sinir helqesini ve qarin sinir zencirini teskil edir Hiss orqanlari azqilli qurdlarda cox zeif inkisaf etmisdir Gozleri yoxdur Buna baxmayaraq onlarda isiga hessas ayri ayri huceyreler esas rol oynayir Cinsi sistemi hermafroditdirler Onlarda cinsi aparat 9 15 ci bugumlarda yerlesir Erkek cinsi orqanlari 10 ve 11 ci bugumlarda yerlesen iki cut kicik toxumluqdan ibaretdir Toxumluqlar toxum kisecikleri toxum qovuqcugu ile ehate olunmusdur Toxum kisecikleri uc cutdur ve 9 10 12 ci bugumlarda yerlesmisdir Yetismemis toxum huceyreleri toxumluqdan toxum kiseciklerine dusur Spermatozoidler toxum kiseciklerinde yetisir ve qurdlar cutlesenedek burada qalirlar Disi cinsi orqanlari yumurtaliqdan yumurta borusundan ve toxumqebulediciden ibaretdir Toxumqebulediciler receptaculae seminales iki cutdur Onlar sarsekilli formadadir ve 9 10 cu bugumlarin her birinde iki eded olmaqla yerlesmisdir InkisafiOliqoxetler kopulyasiya olunaraq coxalirlar Yumurtanin bolunmesi spiral tiplidir Ruseymin inkisafi baramada gedir Baramada formalasmis kicik qurdlar xarice cixir ve inkisaf ederek yetkin ferde cevrilir Inkisafi troxofor surfe merhelesi olmadan gedir Bir cox oliqoxetlerde cinsi coxalmadan elave qeyri cinsi coxalma da musahide olunur Sirin sularda yasayan ve s cinsinden olan qurdlar paratomiya adlanan xususi yolla coxalirlar Bu halda qurdun bedeninin mueyyen nahiyyesinde on hissesinde qurdun bedenini iki yere bolen dartilma bas verir On hisse quyruq dal hisse ise bas hissesini berpa edir Daha sonra qurd iki yere ayrilaraq serbest yasayir Diger azqilli qurdlarda ise qeydi cinsi coxalmanin daha sade usulu musahide olunur Bu halda qurdun bedeni iki ve daha cox hisselere ayrilir sonra ayrilmis bu hisselerde on ve dal nahiyeler berpa olunur Lumbriculus variegatus Bele qeyri cinsi coxalma arxitomiya adlanir Bir cox oliqoxetlerde arxitomiya prosesi qeyri iradi olaraq bezen qurd qiciqlandiqda bas verir Azqilli qurdlarin qeyri cinsi yolla coxalmasi paratomiya ve arxitomiya onlarda regenerasiya qabiliyyetinin olmasi ile elaqedardir Oliqoxetlerde regenerasiya prosesi qabariq sekilde nezere carpir Lumbricus rubellus novunun bir nece bugumu Allolobophora longa qurdunun 9 13 bugumu regenerasiya qabiliyyetine malikdir cinsinden olan qurdlarin 100 150 bugumu olan her bir bugumu berpa oluna bilir Inkisaflari duzune olub troxofor surfesi olmur Yumurtalar baramada inkisaf edir ve burada qurd formalasdiqdan sonra xarice cixir Onlar regenerasiya qabiliyyetine malikdir Praktiki ehemiyyetiSu oliqoxetleri cirklenmis sularda kutlevi sekilde inkisaf edirler ve suyun keyfiyyetinin qiymetlendirilmesi zamani bu nezere alinir butun su hovzeleri butun su hovzeleri tiplerinde istenilen cirklenme derecesinde yasayir Basqa oliqoxet novlerinden Limnodrilus cinsinin novleri hedden artiq cirklenmenin S lacustris ise mulayim cirklenmenin indikatorlaridir Soxulcanlar torpaqemelegelmesinde boyuk rol oynayirlar Onlar torpagi yumsaldaraq onun aerasiyasina ve bitki koklerinin derine getmesine komek edirler Bezi novler oz kecidlerini 8 m derinliyedek qazirlar Soxulcanlar oz yollari daxilinde bitki qaliqlarini aparmaqla ve onlarin tez curumesine sebeb olmaqla torpagi gubreleyir humus yaranmasina komek edirler Azerbaycanin baliq zavodlarinda nerekimilerin Xezer qizilbaliginin ve basqa baliqlarin surfelerini ve korpelerini yemlemek ucun Enchytraeus albidus novunu yetisdirirler Azerbaycanda yayilmasiXezer denizinde azqilli qurdlar haqqinda ilk melumat Derjavine aid olmusdur Derjavin 1951 O burada esasen sirinsu novlerinin yayildigini qeyd etmisdir Azerbaycan sularinda azqilli qurdlarin oyrenilmesinde boyuk rolu E H Qasimova mexsusdur O demek olar ki butun su hovzelerinde tedqiqatlar aparmis novlerin sayini biotoplar fesiller uzre miqdarca ve biokutlece yayilmasi haqda melumat vermisdir Qasimov 1965 1972 Seki Zaqatala zonasinin azqilli qurdlari S I Memmedova terefinden oyernilmisdir O bu zona ucun 3 fesile ve 12 cinse mensub olan 24 nov qeyd etmisdir Azerbaycanin butun sirin sularinda ve hemcinin Xezer denizinin Azerbaycan sektorunda rast gelinirler Azerbaycanin daxili su hovzelerinde 90 nov oliqoxet qeyd edilmisdir Abseronun duzlu su hovzelerinde Xezerin avtoxton faunasinan numayendeleri Ps deserticola P caspius Criodrilus lacuum Lumbriculus lineatus Muller Seki Zaqatala zonasinda 24 nov azqilli qurd qeyd edilib Nais simplex N communis N elinguis Muller N pardalis Piguet Dero digitata Muller Slavina appendiculata Udek Pristina rosea Piguet P longispina Ehr Limnodrilus hoffmeiseri Clap L deuemianus Clap L claparedeanus Ratzel L helveticus Piguet Potamothrix hammoniensis Mich P bavaricus Oesch Peloscolex ferox Eisen Ps albicola Aulodrilus pigueti Kow A pluriseta Piguet ve b Naxcivan MR nin su hovzelerinde 9 nov oliqoxet qeyd edilib S lacustris N communis P rosea P bilovata Bret A limnobius Bret L hoffmeisteri L udekemianus T tubifex Eiseniella tetraedra Sav Naxcivan su anbari ucun ise 8 nov qeyd olunmusdur Aelosoma hemrichi Ehr Stylaria lacustris L Nais communis Piguet Ophidonais serpentina Muller Limnodrillus udekemianus Clap Tubifex tubifex Muller Lumbriculus variegatus Muller Gence Qazax zonasinin su hovzelerinde 27 nov rast gelinir S lacustris D digitata Aulophorus furcatus Muller Nais pseudobtusa Piguet N simplex N communis N elinguis O serpentina Paranais frici Hrabe Chaetogaster vrystallinus Veig Ch langi Bret Pristina longiseta Pr bilobata Vriodrilus lacuum P rosea Aulodrilus limnobius A pigueti Stylodrilus heringianus Clap ve b Semkir su anbarinda 21 nov oliqoxet tapilmisdir Stylaria lacustris L Nais pseudobtusa Piguet N elinguis Mull Chaetogaster crystallinus Vejd Ch langi Bret Ophidonais serpentina Mull Aulodrilus pigueti Kowal A limnobius Bret Pristina rosea Piguet Limnodrilus hoffmeisteri Clap L udekemianus Clap L helveticus Piguet L claparedeanus Ratz Potamothrix hammoniensis Mich Psammoryctes albicola Mich Tubifex tubifex Mull P ferox Eisen Enchytraeus albidus Henle Lumbriculus lineatus Mull Lumbriculus variegatus Mull Eisenella tetraedra Sav Yenikend su anbarinda 10 nov oliqoxet qeyd edilib Stylaria lacustris L Nais communis Piguet N elinguis Mull Chaetogaster diastrophus Gru Ophidonais serpentina Mull Pristina longiseta Ehrb P rosea Piguet Peloscolex velutinus Grube Branchiura sowerbyi Bed Eiseniella tetraedra Sav Mingecevir su anbari ucun 9 nov qeyd edilib Nais communis Piguet N iorensis Patar Chaetogaster diastrophus Gru Ophidonais serpentina Mull Limnodrillus hoffmeisteri Clap L claparedeanus Ratz Tubifex tubifex Mull Branchiura sowerbyi Bed Varvara su anbari ucun 8 nov azqilli qurd qeyd olunub Aelosoma tenebrarum Vejd Aulophorus furcatus Mull Nais communis Piguet Chaetogaster diastrophus Gru Limnodrillus hoffmeisteri Clap L udekemianus Clap Potamothrix hammoniensis Mich Tubifex tubifex Mull Lenkeran tebii vilayetinin su hovzeleri ucun 4 nov oliqoxet gosterilmisdir Pristina aequiseta Bourne T tubifex Branchiura sowerbyi Bedd N communis Onlarin ekseriyyeti Kicik Qizilagac korfezinde yasayir Xezer denizinde 31 nov oliqoxet askar edilmisdir Buraya oliqoxetler Volqa sulari ile getirilir Lilli ve baliqqulagi torpaqlarda Stylaria lacustris L Nais communis Piguet N variabilis Piguet N simplex Piguet Chaetogaster diastrophus Gruet Isochaetides michaelseni Last Psammoryctides albicola Grimm Volqa cayinin mensebyani rayonunda politop nov olan Potamothrix moldaviensis Vejd et Mrazek miqdari 6000 ferd m e qeder lilli qum biotopunda ise Psammoryctides deserticola Grimm rast gelinir Potamothrix alatus Fin Amphichaeta sannjio Kall Simali Xezerin nadir novlerindendir Simali Xezerin baliqqulaqli torpaqlarinda baslica olaraq avtoxton novlere rast gelinir Aktedrilis svetovi Fin Potamothrix manus Fin P mrazeki Hr Marionina mica Fin Burada sirinsu novleri Nais variabilis Tubifex tubifex Muller ve deniz novu Paranais litoralis Muller nadir hallarda tesaduf edilir Simali Xezerin kutlevi novu A svetovi dir Orta Xezerde Potamothrix caspicus Last Ps deserticola Stylodrillus parvus Hr Et Cern rast gelinir 20 m derinliye qeder sayi 3820 ferd m Boyuk Qizilagac Korfezinde Psammoryctides heterochaetus Last qeyd olunub Soxulcanlar ise Qafqazda 79 Azerbaycanda ise 35 novle temsil olunmusdur Eiseniella tetraedra tetraedra Sav E tetraedra hercynia Mich Eisenia foetida foetida Sav E foetida andrei Bouche E nordenskoildi Eisen E lagodechiensis Mich E thamarae Kvav E grandis grandis Mich E grandis ganjiensis Kvav Dendrobaena penthori Rosa D veneta Rosa D schmidti telermanica Perel D schmidti surbiensis Mich D aplina aplina Rosa A aplina armeniaca Rosa D schelkovnikovi schelkovnikovi Mich D orientalis Corn D attemsi attemsi Mich D byblica byblica Rosa D concolor Mich D rubrida tenuis Eisen Helodrilus patriarchalis Rosa Octolasium lucteum Derj O transpadanum Rosa Nicodrilus roseus roseus Sav N jassyensis jassyensis Mich N caliginosus trapezoides Duges Allolobophora kaznakovi Mich A muganiensis Mich A brunnecephala Kvav A agatschiensis Mich A chloratica Sav Azerbaycanda yayilan azqilli qurdlar kosmopolit novler olub butun dunyada genis yayilmislar Bununla bele Mugan eyzeniyasi Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi Kitabinin II nesrine elave olunmusdur Sayi azalmaqda olan endemik novdur antropogen tesire hessasdir Potamothrix alatus Fin Amphichaeta sannjio Kall Simali Xezerin nadir novlerindendir Xezer denizinin endemileri cemi 12 novdur Potamothrix moldaviensis Vejd et Mrazek P m mitropolskiyi Hrabe P grimmi Hr P cekanevskaje Fin P caspius Tubifex acapillatus Fin Marionina brevis Fin M abberans Fin Stylodrilus cernosvitovi Hrabe Peloscolex debilis Fin Trichodrilis pauper Fin Xezerin avtoxton novleri P mrazeki P alatus P manus Ps deserticola A scvetovi M mica Zeiflemis novlerin muhafizesi ucun gorulmus isler ve teklif olunan tedbirlerHec bir tedbir gorulmemisdir ve gorulmur Mugan eyzeniyasi yayildigi caylarin tebii rejiminin deyisilmesine imkan vermemek caylarin cirklenmesinin qarsisini almaq heyvanin kutlevi toplanmasini qadagan etmek novun yayildigi erazilere xeberdarliq nisanlari qoymaq ve qorunan nov kimi tebligini genislendirmek Xarici kecidlerAzqilli qurd olu kecid Helqevi qurdlarEdebiyyatAzerbaycanin heyvanlar alemi I Cild Baki Elm 2002 s 218 222 Agayev B I Zeynalova Z A Onurgasizlar zoologiyasi Baki Tehsil 2008 s 229 238 Eliyev A R Bagirova S M ve b Kur silsile su anbarlarinin biologiyasi Baki 2010 s 65 101 Bayramov A B Naxcivan su anbarinin zoobentosu Biologiya elmleri namizedi alimlik derecesi almaq ucun teqdim edilmis dissertasiya isi Baki 2007 147 s Dogel V A Onurgasizlar zoologiyasi Baki MBM metbessi 2007 s 230 234 Kasymov A G Gidrofauna Nizhnej Kury i Mingechaurskogo vodohranilisha Baku Izd vo AN Azerb SSR 1965 371 s Kasymov A G Presnovodnaya fauna Kavkaza Baku Elm 1972 s 29 32 Chekanovskaya O V Vodnye maloshetinkovye chervi fauny SSSR Moskva Izd vo AN SSSR 1962 411 s Hemcinin baxZeliIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1999 Dogel V A Onurgasizlar zoologiyasi Baki MBM metbessi 2007 s 230 234