Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan-Ermənistan sazişi və ya Zəngəzur qəzası ilə bağlı Ermənistan və Azərbaycan arasında imzalanmış razılaşma – 23 noyabr 1919-cu ildə Tiflis şəhərində Ermənistan və Azərbaycan respublikaları arasında Gürcüstanın vasitəçiliyi ilə imzalanmış sülh müqaviləsi nəzərdə tutulur. Sülh müqaviləsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Ordusunun Zəngəzurda qırğınlar həyata keçirən və bölgəni öz əlində saxlayan erməni silahlı dəstələrinə qarşı uğursuz hərbi hücumundan sonra reallaşdı. Hücümün bir məqasədi də Naxçıvan azərbaycanlıları ilə birbaşa əlaqə qurmaq və onları ermənilərə qarşı dəstəkləmək idi.
| Azərbaycan-Ermənistan sazişi | |
|---|---|
| Zəngəzur qəzası ilə bağlı Ermənistan və Azərbaycan arasında imzalanmış razılaşma | |
 Müqavilənin imzalanması | |
| Hazırlanma tarixi | 23 noyabr 1919 |
| İmzalanma yeri | Tbilisi, Gürcüstan |
| İmzalayanlar |  Azərbaycan  Ermənistan |
 Azərbaycan–Ermənistan sazişi Vikimənbədə | |
Sülh müqavilə imzalansa da, hərbi münaqişənin qarşısını bir dəfəlik almaq mümkün olmadı. Zəngəzurda azərbaycanlılara qarşı davam edən qırğınlara görə 1920-ci ilin martında hərbi əməliyyatlar yenidən bərpa edildi və Qarabağda ermənilərin üsyanı başladı. Lakin aprel ayında Azərbaycan bolşevik qüvvələri tərəfindən ələ keçirildi.
Zəmin
1918-ci ildə Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra formalaşan Ermənistan və Azərbaycan respublikaları öz aralarındakı ərazi münaqişələrinə görə 2 il müddətinə davam edəcək hərbi münaqişəyə başladılar. Mübahisə mövzusu olan ərazilər Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağın dağlıq hissəsi idi.Naxçıvan Osmanlı imperiyasının Cənubi Qafqaza etdiyi hərbi kompaniya zamanı ələ keçirilmişdi, lakin onların geri çəkilməsindən sonra Azərbaycan türklərinin hakim olduğu Araz Türk Cümhuriyyəti yaradıldı. Araz Türk Cümhuriyyəti iki ay nmövcud olduqdan sonra 1919-cu ilin may ayında ingilis-erməni birləşmələri onu sonlandırdılar və bölgədə ingilislərin yardımı ilə erməni hakimiyyəti quruldu. Lakin erməni hakimiyyəti cəmi iki ay çəkdi və yerli əhali üsyan qaldıraraq onları qovmağı bacardılar. 1920-ci ilin sentyabrında Türkiyə və Ermənistan arasında müharibə sonlandıqdan sonra Naxçıvan Sovet Azərbaycanının tərkibində muxtar bölgə olaraq qaldı.
Zəngəzur kimi Qarabağın dağlıq hissəsində də Rusiya imperiyasında mərkəzi hakimiyyət çökdükdən sonra qarışıqlıq hökm sürməkdə idi. 1918-ci ilin sonlarında Qarabağ və onun mərkəzi olan Şuşa şəhəri Azərbaycan-Osmanlı qüvvələri tərəfindən ələ keçirildi. Mudros atəşkəs müqaviləsindən sonra Osmanlı ordusu bölgəni tərk etdi və onların yerinə General Tomsonun komandanlığı altında ingilis hərbi birləşməsi gəldi. General Tomson ən azından müvəqqəti olaraq Qarabağın Azərbaycanın tərkib hissəsində saxlanılmasına qərar verdi, lakin ən son qərar Paris Sülh Konfransında veriləcəkdi. 1919-cu ilin avqustnda Qarabağ ermənilərinin milli şurası Azrbaycan hakimiyyətini rəsmən tanısa da, 1920-ci ilin martında onlar Ermənistan Respublikasının lehinə üsyana başladılar. Üsyan nəticəsində Azərbaycan qüvvələri Şuşadakı erməniləri tamamilə məğlub etdilər. Aprel işğalından sonra Qızıl Ordu birləşmələri kənd yerlərində olan erməni dəstələrini də məğlub etməyi bacardılar. 1921-ci ildə verilən qərar ilə Qarabağ Sovet Azərbaycanının tərkib hissəsində saxlanılsa da, ona muxtariyyət verildi. Beləliklə də, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradıldı.
Zəngəzur uğrunda mübarizə
1918-ci ildə Zəngəzurda iki millət arasında münasibətlər gərgin həddə çatmışdı. Osmanlının bölgəyə daxil olması ilə birlikdə bu münaqişə bir qədər səngidi. Sərdarabad döyüşündən sonra imzalanmış Batum sülh müqaviləsinə görə Ermənistanın ərazisi 12.000 kvşkm olaraq müəyyən edildi.Ermənistan rəsmi olaraq Qarabağ və Zəngəzura olan iddiadan əl çəkdi. Ermənistan rəsmi olaraq Qarabağ və Zəngəzura olan iddiadan əl çəkdi. Ermənistan Respublikasının Batumda Osmanlı ilə imzaladığı müqaviləni tanımayan general Andranik 5 minlik dəstə ilə Türkiyədən Zəngəzura gəldi. Zəngəzurda yerli erməni komitəsi Andranikin hərəkatını dəstəkləyirdi. Andranik öz dəstəsi ilə İranın şimalında ingilis qüvvələri ilə birləşməyə çalışdı, ancaq Xoy yaxınlığında Osmanlı qoşununa məğlub oldu. Ardınca Naxçıvana geri çəkilən Andranikin dəstəsi bu ərazidə güclü müqavimətə rast gəldi. Naxçıvanın ələ keçirilməsinin çətinliyini görən Andranik Zəngəzura geri döndü. Andronik və onun kimi bir digər erməni silahlı dəstə komandanı Qarejin Nijdenin məqsədi Zəngəzuru "yenidən erməniləşdirmək" idi. Andronik və digərləri bu prosesi azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə, on minlərlə insanı qovma və kəndləri yandırma ilə həyatya keçirməkdə idilər.
Zəngəzurda azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasəti və onların yerinə erməniləri yerləşdirməsinə görə Osmanlı hökuməti Ermənistana nota verdi. Ermənistan hökuməti Andronikin hökumətə tabe olmadığını, rəsmi Ermənistanın Qarabağa və ya Zəngəzura heç bir iddiasının olmadığını bildirdi. Andranik Zəngəzurda həyata keçirilən qətliamlardan sonra 1918-ci ilin oktyabrında Qarabağı ələ keçirmək üçün Şuşaya hücuma başladı. Zəngəzurdan Şuşaya gedən yol Həkəri çayının ətrafındakı azərbaycanlı və kürdlərdən ibarət kəndlərdən keçirdi. Bu əraziyə Sultan bəy Sultanovun dəstəsi nəzarət edirdi. 1918-ci ilin noyabrında başlanan döyüşlər sonrası daşnaklar böyük itki verərək Laçın daxil olmaqla bir neçə müsəlman kəndini ələ keçirə bildi. Şuşaya artıq 40 km məsafə qalırdı. Bu döyüşlər baş verən zaman artıq Azərbaycana general Tomsonun rəhbərliyindəki Britaniya korpusu daxil olmuşdu. Tomson hərbi əməliyyatların dayandırılması üçün Bakıdan Şuşaya region üzrə köməkçisi Skviri göndərdi. Şuşadan Laçına gedən Skvir daşnak ordusunun Gorusa geri dönməsini tələb etdi.
İngilis general Şatervort deklarasiya yayaraq Qarabağ və Zəngəzurun general-qubernatoru vəzifəsinə Xosrov bəy Sultanovun təyin olunduğunu təsdiqlədi Andronikin də Gürcüstana getməsi Zəngəzur ermənilərini çətin vəziyyətə salmışdı. Ermənilər Ermənistan hökumətindən onlara komissar təyin edilməsini istədilər. Ermənistan hökuməti ingilislərlə açıq münaqişəyə girmək istəmədiyi üçün oraya gizli şəkildə komissar göndərdi. Komissara Zəngəzuru Ermənistana birləşdirmək əmr edilmişdi. 1919-cu ilin ilk aylarında ingilis zabitləri Zəngəzura gələrək erməni Milli Komitəsindən Azərbaycan hökumətini tanımasını tələb etdilər. Erməni Milli Komitəsi bu tələbi rədd etdi. Erməniləri razı salmağın mümkün olmadığı məlum olanda general Şatervort Gorusa getdi. Gorusdakı danışıqlarda Şatervort Xosrov bəy Sultanovun Zəngəzur qubernatoru kimi tanınmasını tələb etsə də o da məqsədinə nail ola bilmədi. Şatervort tələbin yerinə yetirilməyəcəyi təqdirdə erməni Milli Komitəsi üzvlərinin həbs ediləcəyi və Gorusun bombardman ediləcəyi barədə xəbərdarlıq etdi. Bütün bu təhdidlər nəticəsiz qaldı. Vəziyyəti belə görən Şatlvort Ermənistan hökumətini Zəngəzurun daxili işlərinə qarışmaqda ittiham edərək mayda ərazini tərk etdi.
Ermənilərin inadkarlığı ingilislərin mövqeyini dəyişdirməsinə yol açdı. Artıq ingilislər Azərbaycana Zəngəzura hər hansısa hərbi müdaxilənin hərbi təcavüz kimi qiymətləndiriləcəyini bildirirdilər. Eyni zamanda erməni hökumətinə də artıq Azərbaycanın Zəngəzurdakı ermənilərlə hesablaşmalı olacağı da bildirilmişdi. Bu vəziyyətdən istifadə edən yerli erməni komitəsi bölgədə yaşayan azərbaycanlılara qarşı kütləvi etnik təmizliyə başladı. Kütləvi qətl və zorakılıq nəticəsində Zəngəzurdan İrana böyük köç başlandı. Qan tökülməsi Azərbaycanda ciddi etirazlara səbəb oldu. İyunun 21-də “Azərbaycan” qəzeti ermənilərin dağ keçidlərini bağladığını, 150 min mal-qarası olan 10 min müsəlman köçərinin yay otlaqlarına çıxışı olmadığı barədə məlumat yaydı. Sultanov hökumətdən hərbi müdaxilə üçün izn istədi. Azərbaycan ordusu 1919-cu ilin yayında Qarabağda nəzarəti ələ keçirdikdən sonra Müsavat partiyasının lideri Rəsulzadə Zəngəzurun azad olunması və Culfa yolunu açmağın vaxtının çatdığını bildirdi.
Azərbaycan hərbi əməliyyatlara hazırlaşırdı. İngilis ordusunun Azərbaycanı tərk etməsi də bu prosesin sürətlənməsinə yol açdı. Azərbaycanlıların etnik təmizləməyə məruz qalması ilə birlikdə, ermənilərin müsəlmanlara öz sürülərini Zəngəzura gətirmələrinə qadağa qoyması casus belli olaraq ortaya çıxdı. Cavad bəy Şıxlınskinin komandanlığındakı I diviziya və Davud bəy Yadigarovun komandanlığındakı II süvari alayı səfərbər edilmişdi. Buna qədər Zəngəzurun indiki Kəlbəcər, Qubadlı, Laçın, Zəngilan rayonları ərazisi Azərbaycan ordusunun nəzarətində idi. Zəngəzurun erməni Milli Komitəsi isə indiki Gorus, Mehri, Qafan, Sisian rayonlarına nəzarət edirdi. Sultan bəy Sultanov da öz dəstəsi ilə hücum üçün hazırlıqlara başlamışdı. Oktyabrın sonunda Cavad bəy Şıxlınski Laçından Dığ kəndinə qədər irəliləyərək bu ərazidə olan erməni dəstəsinə Gorusa gedən yolun açılması barədə ultimatum verdi. Erməni dəstəsi bu ultimatumu rədd etdikdən sonra Azərbaycan ordusu noyabrın əvvəlində Zəngəzur hərəkatına başladı. Zəngəzuru ələ keçirmə əməliyyatı 4 noyabrda Azərbaycan hərbi qüvvələrinin cəmləşdiyi Qarabağdan başladı.
Eyni zamanda Naxçıvandakı yerli idarəetmə komitəsi Sisian ərazisinə, 2 türk diviziyası isə Zəngəzurun mərkəzinə doğru hücuma başladı. Müharibənin ilk günlərində erməni ordusu bütün cəbhə boyu geri çəkilməyə məcbur oldu. Ancaq Azərbaycan ordusunun Keçəldala-Dığ istiqamətində məğlubiyyəti müharibənin taleyini dəyişdirdi. Böyük itki verən Azərbaycan ordusu noyabrın 7-də ilkin mövqeyinə qayıtmağa məcbur oldu. 2019 Noyabrın ortalarında İngiltərə və ABŞ rəsmisi olan Oliver Vardrop və polkovnik Ceyms Rey müharibənin dərhal dayandırılmasını tələb etdilər. 20 noyabr 1919-cu ildə Tiflisdə danışıqlar başladı və 23 noyabrda Ermənistan və Azərbaycanın baş nazirləri Xatisyan və Yusifbəyli sülh müqaviləsi imzaladılar.
Sazişin imzalanması
ABŞ-nin və İngiltərənin Qafqazdakı nümayəndələri bölgədə hərbi vəziyyətin kəskinləşməsinin Paris Sülh Konfransının işinə maneçilik göstərəcəyi barədə narahatlıqlarını Azərbaycan və Ermənistan hökumət başçılarına bildirdilər. ABŞ nümayəndəsi C.Rey tərəflər arasındakı mübahisəli məsələləri dinc yolla həll etmək üçün Tiflisdə konfrans keçirilməsini təklif edirdi. Noyabrın 20–22-də Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumət başçıları Nəsib bəy Yusifbəyli və Aleksandr Xatisyanın başçılığı ilə nümayəndə heyətlərinin görüşləri keçirildi. Noyabrın 23-də isə vasitəçi-təminatçılar olan müttəfiqlərin Qafqazdakı Ali komissarının müavini Ceyms Rhea və Gürcüstan xarici işlər naziri Y.Gegeçkori iştirakı ilə tərəflər arasında saziş imzalandı. ABŞ-da çalışmış tarixçi Riçard Hovanisyan bu müqaviləni sadəcə "əsasən niyyət bəyannaməsi" olaraq təsvir edir.
Saziş beş maddədən ibarət idi:
- Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri baş verən toqquşmaları dayandırmağı və yenidən silah gücünə əl atmamağı öhdələrinə götürürüdülər.
- Tərəflər Zəngəzura gələn yolların düzəldilməsi və açılması, bu yollarda hərəkətin təhlükəsizliyi üçün təsirli tədbirlər görülməsinə razılaşırdılar.
- Tərəflər sərhədlər haqqında məsələlər də daxil olmaqla, bütün məsələləri dinc yolla həll etməyi öhdələrinə götürürdülər. Dinc yolla razılıq əldə etmək münkün olmadıqda isə, hər iki tərəf Amerika polkovniki Rheanı münsiflər məhkəməsi sifəti ilə bitərəf şəxs kimi qəbul edir və onun qərarlarını məcburi yerinə yetirməyə razılaşırdılar.
- Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri noyabrın 26-da Bakıda keçiriləcək konfransda görüşmək üçün dərhal bərabər sayda nümayəndə təyin etməyi və dekabrın 4-də Tiflisə səfər etməyi öhdələrinə götürürlər. [Bu heyət və konfrans] Konfransın iclaslarında iki Hökumət arasında mübahisə və ya çəkişmələrə səbəb olan bütün məsələləri müzakirə edəcək və bütün bu cür məsələləri razılaşma və ya arbitraj yolu ilə həll etmək üçün tam səlahiyyətə malik olacaqdır.
- Bu saziş imzalandığı gündən qüvvəyə minir və hər iki ölkənin hökumətlərinin parlamentləri tərəfindən ratifikasiya edildikdən sonra daimi olur və bununla da Ermənistanın və Azərbaycanın baş nazirləri müvafiq hökumətləri yuxarıda göstərilən sazişin bütün təfərrüatlarını bu müqaviləyə öz imzalarını qoyduqlarının sübutu olaraq sədaqətlə dəstəkləməyə və yerinə yetirməyə borcludurlar ki...
Nəticə
Sazişin imzalanmasından dərhal sonra Azərbaycan tərəfi ordularını geri çəkir. Lakin qısa müddət sonra Azərbaycan tərəfi Ermənistanı 300 müsəlmanın ölümü ilə nəticələnən Zəngəzura hücumda günahlandırır. İttihamda erməni tərəfinin toplarla müsəlman kəndlərini dağıtdığı bildirilirdi. Noyabrın 29-da Ermənistan Zəngəzur yaxınlığında hərbi toqquşmalar faktını təsdiqləyir, lakin əməliyyatın yalnız türk qoşunlarına qarşı həyata keçirildiyini bildirir. Dekabrın 8-də Azərbaycan Zəngəzurla bağlı komissiyanın yaradılmasını tələb edir, əks halda müqavilədən çıxacağını bildirir. Nəticədə noyabrın 26-na planlaşdırılan Azərbaycan-Ermənistan konfransı yalnız 14–21 dekabr tarixlərində baş tutur. Bu konfransda heç bir praktiki qərar qəbul edilmir. 11-12 mart 1920-ci ildə Azərbaycan təxminən 90 yük qatarı dolu silah-sursat və döyüşçünü Zəngəzura göndərir. Məqsəd yenidən Zəngəzura hücum edib, onu geri almaq idi. Azərbaycanın Zəngəzurda ermənilər üzərinə hücumuna bir neçə gün qaldığı düşünülən zamanda, yəni 25 mart tarixində Qarabağdakı ermənilər Ermənistana birləşmək üçün üsyana başladılar. Üsyan Azərbaycan ordusu tərəfindən yatırıldı və Şuşadakı erməni məhəllələri yenidən ələ keçirildi.
1920-ci ili 28 aprelində Bakıda bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirir. 10 avqust 1920-ci ildə RSFSR ilə Birinci Ermənistan Respublikası arasında müqavilə bağlanılır. Bu müqaviləyə əsasən RSFSR Qızıl Ordusu Ermənistan və Azərbaycan SSR arasında mübahisəli Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvan ərazilərini işğal edir. Zəngəzur məsələsi 1921-ci ilin iyuluna qədər aktiv oldu. Ermənista sovetləşdirildikdən sonra üsyan başladı və ZƏngəzura da yayıldı. İyulda sovetlərdən Zəngəzurun Sovet Ermənistanının bir parçası olacağı ilə bağlı təminat alan üsyançı erməni millətçiləri İrana getdilər və beləliklə, üsyanı sonlandırdılar.
Həmçinin bax
Mənbə
- Azərbaycan-Ermənistan sazişi // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı: "Lider". 2004. səh. 153. ISBN .
- Camalova., Nigar. "23 noyabr 1919-cu il sazişi və Zəngəzur". Qərbi Azərbaycanın tarixi və mədəni irsi" mövzusunda respublika elmi konfransının materialları (20.10.2023): 130-137.
- Broers, Laurence, Armenia and Azerbaijan: Anatomy of a Rivalry, Edinburgh, UK, 2019, ISBN (#invalid_param_val)
- de Waal, Thomas, Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War, New York: New York University Press, 2003, ISBN (#invalid_param_val)
- Der Matossian, Bedross, The First Republic of Armenia (1918-1920): On its Centenary: Politics, Gender, and Diplomacy, Fresno: The Press at California State University, 2020, ISBN (#invalid_param_val)
- Gerwarth və Horne, Gerwarth, Robert; Horne, John, eds., War in Peace: Paramilitary Violence in Europe after the Great War, Oxford: Oxford University Press, 2012, ISBN (#invalid_param_val) ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- Gharibyan, Alik, (PDF), Yerevan: YSU Press, 2014, ISBN (#invalid_param_val)
- Hille, Charlotte, State Building and Conflict Resolution in the Caucasus, Leiden: Brill, 2010, ISBN (#invalid_param_val)
- Hovannisian, Richard G., The Republic of Armenia: From Versailles to London, 1919–1920, Berkeley: University of California Press, 1982, ISBN (#invalid_param_val)
- Hovannisian, Richard G., The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February–August 1920, Berkeley: University of California Press, 1996a, ISBN (#invalid_param_val)
- Saparov, Arsène, From conflict to autonomy in the Caucasus: the Soviet Union and the making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh, Routledge, 2014, ISBN (#invalid_param_val)
- Smele, Jonathan D., Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916–1926, Lanham, Maryland, 2015, ISBN (#invalid_param_val)
- Nəsibzadə, Nəsib, Azərbaycanın xarici siyasəti (1918–1920) (PDF), Bakı, 1996 (#invalid_param_val)
- Musayev, İ., Azərbaycanın xarici siyasəti, 3 hissədə, I Hissə, Bakı, 2003 (#invalid_param_val)
- Hovannisian, Richard, The Republic of Armenia, 1918-1919, I cild, University of California Press, 1971 (#invalid_param_val)
- De Waal, Thomas, The Caucasus: An Introduction, Oxford University Press, 2018, ISBN (#invalid_param_val)
- Широкорад, Александр Борисович Широкорад , (2009), Кавказский капкан: Цхинвал-Тбилиси-Москва, Кавказский капкан: Цхинвал-Тбилиси-Москва, Moskva: Вече, 2009, ISBN (#invalid_param_val)
- Oxford Historical Treaties, Agreement between Armenia and Azerbaijan respecting the District of Zanghezour, signed at Tiflis, 22 November 1919 (#invalid_param_val)
- (#empty_citation)
İstinadlar
- Camalova, 2023. səh. 130-137
- AXC, 2004. səh. 153
- Nəsibzadə, 196
- Musayev, 2003
- de Waal, 2003. səh. 127–128
- Smele, 2015. səh. 135
- Saparov, 2014. səh. 95
- de Waal, 2003. səh. 129
- Hovannisian, 1982. səh. 69
- Saparov, 2014. səh. 9
- Saparov, 2014. səh. 91
- Saparov, 2014. səh. 94
- de Waal, 2003. səh. 128
- Saparov, 2014. səh. 94–95
- Saparov, 2014. səh. 111
- De Waal, 2018. səh. 63
- Gerwarth və Horne, 2012. səh. 179
- Broers, 2019. səh. 4
- Həmid, 2019
- de Waal, 2003. səh. 80
- Hovannisian, 1982. səh. 213
- Hovannisian, 1982. səh. 239
- Hovannisian, 1971. səh. 89
- Shirokoqrad, 2009. səh. 100
- Hovannisian, 1971. səh. 188-189
- Hovannisian, 1982. səh. 213, 217
- Hovannisian, 1982. səh. 217
- Hovannisian, 1982. səh. 210–211
- Hille, 2010. səh. 167
- Hovannisian, 1982. səh. 223
- Hille, 2010. səh. 167–168
- Gharibyan, 2014. səh. 226
- Hovannisian, 1996a. səh. 149
- Der Matossian, 2020. səh. 49
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan Ermenistan sazisi ve ya Zengezur qezasi ile bagli Ermenistan ve Azerbaycan arasinda imzalanmis razilasma 23 noyabr 1919 cu ilde Tiflis seherinde Ermenistan ve Azerbaycan respublikalari arasinda Gurcustanin vasiteciliyi ile imzalanmis sulh muqavilesi nezerde tutulur Sulh muqavilesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Ordusunun Zengezurda qirginlar heyata keciren ve bolgeni oz elinde saxlayan ermeni silahli destelerine qarsi ugursuz herbi hucumundan sonra reallasdi Hucumun bir meqasedi de Naxcivan azerbaycanlilari ile birbasa elaqe qurmaq ve onlari ermenilere qarsi desteklemek idi Azerbaycan Ermenistan sazisiZengezur qezasi ile bagli Ermenistan ve Azerbaycan arasinda imzalanmis razilasmaMuqavilenin imzalanmasiHazirlanma tarixi 23 noyabr 1919Imzalanma yeri Tbilisi GurcustanImzalayanlar Azerbaycan ErmenistanAzerbaycan Ermenistan sazisi Vikimenbede Sulh muqavile imzalansa da herbi munaqisenin qarsisini bir defelik almaq mumkun olmadi Zengezurda azerbaycanlilara qarsi davam eden qirginlara gore 1920 ci ilin martinda herbi emeliyyatlar yeniden berpa edildi ve Qarabagda ermenilerin usyani basladi Lakin aprel ayinda Azerbaycan bolsevik quvveleri terefinden ele kecirildi Zemin1918 ci ilde Rusiya imperiyasinin dagilmasindan sonra formalasan Ermenistan ve Azerbaycan respublikalari oz aralarindaki erazi munaqiselerine gore 2 il muddetine davam edecek herbi munaqiseye basladilar Mubahise movzusu olan eraziler Naxcivan Zengezur ve Qarabagin dagliq hissesi idi Naxcivan Osmanli imperiyasinin Cenubi Qafqaza etdiyi herbi kompaniya zamani ele kecirilmisdi lakin onlarin geri cekilmesinden sonra Azerbaycan turklerinin hakim oldugu Araz Turk Cumhuriyyeti yaradildi Araz Turk Cumhuriyyeti iki ay nmovcud olduqdan sonra 1919 cu ilin may ayinda ingilis ermeni birlesmeleri onu sonlandirdilar ve bolgede ingilislerin yardimi ile ermeni hakimiyyeti quruldu Lakin ermeni hakimiyyeti cemi iki ay cekdi ve yerli ehali usyan qaldiraraq onlari qovmagi bacardilar 1920 ci ilin sentyabrinda Turkiye ve Ermenistan arasinda muharibe sonlandiqdan sonra Naxcivan Sovet Azerbaycaninin terkibinde muxtar bolge olaraq qaldi Zengezur kimi Qarabagin dagliq hissesinde de Rusiya imperiyasinda merkezi hakimiyyet cokdukden sonra qarisiqliq hokm surmekde idi 1918 ci ilin sonlarinda Qarabag ve onun merkezi olan Susa seheri Azerbaycan Osmanli quvveleri terefinden ele kecirildi Mudros ateskes muqavilesinden sonra Osmanli ordusu bolgeni terk etdi ve onlarin yerine General Tomsonun komandanligi altinda ingilis herbi birlesmesi geldi General Tomson en azindan muveqqeti olaraq Qarabagin Azerbaycanin terkib hissesinde saxlanilmasina qerar verdi lakin en son qerar Paris Sulh Konfransinda verilecekdi 1919 cu ilin avqustnda Qarabag ermenilerinin milli surasi Azrbaycan hakimiyyetini resmen tanisa da 1920 ci ilin martinda onlar Ermenistan Respublikasinin lehine usyana basladilar Usyan neticesinde Azerbaycan quvveleri Susadaki ermenileri tamamile meglub etdiler Aprel isgalindan sonra Qizil Ordu birlesmeleri kend yerlerinde olan ermeni destelerini de meglub etmeyi bacardilar 1921 ci ilde verilen qerar ile Qarabag Sovet Azerbaycaninin terkib hissesinde saxlanilsa da ona muxtariyyet verildi Belelikle de Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti yaradildi Zengezur ugrunda mubarizeAndronik Ozanyan ve doyusculeri 1918 ci ilde Zengezurda iki millet arasinda munasibetler gergin hedde catmisdi Osmanlinin bolgeye daxil olmasi ile birlikde bu munaqise bir qeder sengidi Serdarabad doyusunden sonra imzalanmis Batum sulh muqavilesine gore Ermenistanin erazisi 12 000 kvskm olaraq mueyyen edildi Ermenistan resmi olaraq Qarabag ve Zengezura olan iddiadan el cekdi Ermenistan resmi olaraq Qarabag ve Zengezura olan iddiadan el cekdi Ermenistan Respublikasinin Batumda Osmanli ile imzaladigi muqavileni tanimayan general Andranik 5 minlik deste ile Turkiyeden Zengezura geldi Zengezurda yerli ermeni komitesi Andranikin herekatini destekleyirdi Andranik oz destesi ile Iranin simalinda ingilis quvveleri ile birlesmeye calisdi ancaq Xoy yaxinliginda Osmanli qosununa meglub oldu Ardinca Naxcivana geri cekilen Andranikin destesi bu erazide guclu muqavimete rast geldi Naxcivanin ele kecirilmesinin cetinliyini goren Andranik Zengezura geri dondu Andronik ve onun kimi bir diger ermeni silahli deste komandani Qarejin Nijdenin meqsedi Zengezuru yeniden ermenilesdirmek idi Andronik ve digerleri bu prosesi azerbaycanlilara qarsi etnik temizleme on minlerle insani qovma ve kendleri yandirma ile heyatya kecirmekde idiler Zengezurda azerbaycanlilara qarsi etnik temizleme siyaseti ve onlarin yerine ermenileri yerlesdirmesine gore Osmanli hokumeti Ermenistana nota verdi Ermenistan hokumeti Andronikin hokumete tabe olmadigini resmi Ermenistanin Qarabaga ve ya Zengezura hec bir iddiasinin olmadigini bildirdi Andranik Zengezurda heyata kecirilen qetliamlardan sonra 1918 ci ilin oktyabrinda Qarabagi ele kecirmek ucun Susaya hucuma basladi Zengezurdan Susaya geden yol Hekeri cayinin etrafindaki azerbaycanli ve kurdlerden ibaret kendlerden kecirdi Bu eraziye Sultan bey Sultanovun destesi nezaret edirdi 1918 ci ilin noyabrinda baslanan doyusler sonrasi dasnaklar boyuk itki vererek Lacin daxil olmaqla bir nece muselman kendini ele kecire bildi Susaya artiq 40 km mesafe qalirdi Bu doyusler bas veren zaman artiq Azerbaycana general Tomsonun rehberliyindeki Britaniya korpusu daxil olmusdu Tomson herbi emeliyyatlarin dayandirilmasi ucun Bakidan Susaya region uzre komekcisi Skviri gonderdi Susadan Lacina geden Skvir dasnak ordusunun Gorusa geri donmesini teleb etdi Ingilis general Satervort deklarasiya yayaraq Qarabag ve Zengezurun general qubernatoru vezifesine Xosrov bey Sultanovun teyin olundugunu tesdiqledi Andronikin de Gurcustana getmesi Zengezur ermenilerini cetin veziyyete salmisdi Ermeniler Ermenistan hokumetinden onlara komissar teyin edilmesini istediler Ermenistan hokumeti ingilislerle aciq munaqiseye girmek istemediyi ucun oraya gizli sekilde komissar gonderdi Komissara Zengezuru Ermenistana birlesdirmek emr edilmisdi 1919 cu ilin ilk aylarinda ingilis zabitleri Zengezura gelerek ermeni Milli Komitesinden Azerbaycan hokumetini tanimasini teleb etdiler Ermeni Milli Komitesi bu telebi redd etdi Ermenileri razi salmagin mumkun olmadigi melum olanda general Satervort Gorusa getdi Gorusdaki danisiqlarda Satervort Xosrov bey Sultanovun Zengezur qubernatoru kimi taninmasini teleb etse de o da meqsedine nail ola bilmedi Satervort telebin yerine yetirilmeyeceyi teqdirde ermeni Milli Komitesi uzvlerinin hebs edileceyi ve Gorusun bombardman edileceyi barede xeberdarliq etdi Butun bu tehdidler neticesiz qaldi Veziyyeti bele goren Satlvort Ermenistan hokumetini Zengezurun daxili islerine qarismaqda ittiham ederek mayda erazini terk etdi Ermenilerin inadkarligi ingilislerin movqeyini deyisdirmesine yol acdi Artiq ingilisler Azerbaycana Zengezura her hansisa herbi mudaxilenin herbi tecavuz kimi qiymetlendirileceyini bildirirdiler Eyni zamanda ermeni hokumetine de artiq Azerbaycanin Zengezurdaki ermenilerle hesablasmali olacagi da bildirilmisdi Bu veziyyetden istifade eden yerli ermeni komitesi bolgede yasayan azerbaycanlilara qarsi kutlevi etnik temizliye basladi Kutlevi qetl ve zorakiliq neticesinde Zengezurdan Irana boyuk koc baslandi Qan tokulmesi Azerbaycanda ciddi etirazlara sebeb oldu Iyunun 21 de Azerbaycan qezeti ermenilerin dag kecidlerini bagladigini 150 min mal qarasi olan 10 min muselman kocerinin yay otlaqlarina cixisi olmadigi barede melumat yaydi Sultanov hokumetden herbi mudaxile ucun izn istedi Azerbaycan ordusu 1919 cu ilin yayinda Qarabagda nezareti ele kecirdikden sonra Musavat partiyasinin lideri Resulzade Zengezurun azad olunmasi ve Culfa yolunu acmagin vaxtinin catdigini bildirdi Azerbaycan herbi emeliyyatlara hazirlasirdi Ingilis ordusunun Azerbaycani terk etmesi de bu prosesin suretlenmesine yol acdi Azerbaycanlilarin etnik temizlemeye meruz qalmasi ile birlikde ermenilerin muselmanlara oz surulerini Zengezura getirmelerine qadaga qoymasi casus belli olaraq ortaya cixdi Cavad bey Sixlinskinin komandanligindaki I diviziya ve Davud bey Yadigarovun komandanligindaki II suvari alayi seferber edilmisdi Buna qeder Zengezurun indiki Kelbecer Qubadli Lacin Zengilan rayonlari erazisi Azerbaycan ordusunun nezaretinde idi Zengezurun ermeni Milli Komitesi ise indiki Gorus Mehri Qafan Sisian rayonlarina nezaret edirdi Sultan bey Sultanov da oz destesi ile hucum ucun hazirliqlara baslamisdi Oktyabrin sonunda Cavad bey Sixlinski Lacindan Dig kendine qeder irelileyerek bu erazide olan ermeni destesine Gorusa geden yolun acilmasi barede ultimatum verdi Ermeni destesi bu ultimatumu redd etdikden sonra Azerbaycan ordusu noyabrin evvelinde Zengezur herekatina basladi Zengezuru ele kecirme emeliyyati 4 noyabrda Azerbaycan herbi quvvelerinin cemlesdiyi Qarabagdan basladi Eyni zamanda Naxcivandaki yerli idareetme komitesi Sisian erazisine 2 turk diviziyasi ise Zengezurun merkezine dogru hucuma basladi Muharibenin ilk gunlerinde ermeni ordusu butun cebhe boyu geri cekilmeye mecbur oldu Ancaq Azerbaycan ordusunun Keceldala Dig istiqametinde meglubiyyeti muharibenin taleyini deyisdirdi Boyuk itki veren Azerbaycan ordusu noyabrin 7 de ilkin movqeyine qayitmaga mecbur oldu 2019 Noyabrin ortalarinda Ingiltere ve ABS resmisi olan Oliver Vardrop ve polkovnik Ceyms Rey muharibenin derhal dayandirilmasini teleb etdiler 20 noyabr 1919 cu ilde Tiflisde danisiqlar basladi ve 23 noyabrda Ermenistan ve Azerbaycanin bas nazirleri Xatisyan ve Yusifbeyli sulh muqavilesi imzaladilar Sazisin imzalanmasi23 noyabr 1919 cu ilde Tbiliside Azerbaycan Ermenistan sazisinin imzalanmasi Oturanlar soldan saga Muttefiqlerin Ali komissari vezifesini icra eden polkovnik Ceyms Rey Ermenistan Hokumetinin bascisi Aleksandr Xatisyan Azerbaycan Hokumetinin bascisi Nesib bey Yusifbeyli Gurcustanin Xarici Isler naziri Yevgeni Gegeckori ABS nin ve Ingilterenin Qafqazdaki numayendeleri bolgede herbi veziyyetin keskinlesmesinin Paris Sulh Konfransinin isine manecilik gostereceyi barede narahatliqlarini Azerbaycan ve Ermenistan hokumet bascilarina bildirdiler ABS numayendesi C Rey terefler arasindaki mubahiseli meseleleri dinc yolla hell etmek ucun Tiflisde konfrans kecirilmesini teklif edirdi Noyabrin 20 22 de Tiflisde Azerbaycan ve Ermenistan hokumet bascilari Nesib bey Yusifbeyli ve Aleksandr Xatisyanin basciligi ile numayende heyetlerinin gorusleri kecirildi Noyabrin 23 de ise vasiteci teminatcilar olan muttefiqlerin Qafqazdaki Ali komissarinin muavini Ceyms Rhea ve Gurcustan xarici isler naziri Y Gegeckori istiraki ile terefler arasinda sazis imzalandi ABS da calismis tarixci Ricard Hovanisyan bu muqavileni sadece esasen niyyet beyannamesi olaraq tesvir edir Sazis bes maddeden ibaret idi Ermenistan ve Azerbaycan hokumetleri bas veren toqqusmalari dayandirmagi ve yeniden silah gucune el atmamagi ohdelerine gotururuduler Terefler Zengezura gelen yollarin duzeldilmesi ve acilmasi bu yollarda hereketin tehlukesizliyi ucun tesirli tedbirler gorulmesine razilasirdilar Terefler serhedler haqqinda meseleler de daxil olmaqla butun meseleleri dinc yolla hell etmeyi ohdelerine gotururduler Dinc yolla raziliq elde etmek munkun olmadiqda ise her iki teref Amerika polkovniki Rheani munsifler mehkemesi sifeti ile biteref sexs kimi qebul edir ve onun qerarlarini mecburi yerine yetirmeye razilasirdilar Ermenistan ve Azerbaycan hokumetleri noyabrin 26 da Bakida kecirilecek konfransda gorusmek ucun derhal beraber sayda numayende teyin etmeyi ve dekabrin 4 de Tiflise sefer etmeyi ohdelerine gotururler Bu heyet ve konfrans Konfransin iclaslarinda iki Hokumet arasinda mubahise ve ya cekismelere sebeb olan butun meseleleri muzakire edecek ve butun bu cur meseleleri razilasma ve ya arbitraj yolu ile hell etmek ucun tam selahiyyete malik olacaqdir Bu sazis imzalandigi gunden quvveye minir ve her iki olkenin hokumetlerinin parlamentleri terefinden ratifikasiya edildikden sonra daimi olur ve bununla da Ermenistanin ve Azerbaycanin bas nazirleri muvafiq hokumetleri yuxarida gosterilen sazisin butun teferruatlarini bu muqavileye oz imzalarini qoyduqlarinin subutu olaraq sedaqetle desteklemeye ve yerine yetirmeye borcludurlar ki NeticeSazisin imzalanmasindan derhal sonra Azerbaycan terefi ordularini geri cekir Lakin qisa muddet sonra Azerbaycan terefi Ermenistani 300 muselmanin olumu ile neticelenen Zengezura hucumda gunahlandirir Ittihamda ermeni terefinin toplarla muselman kendlerini dagitdigi bildirilirdi Noyabrin 29 da Ermenistan Zengezur yaxinliginda herbi toqqusmalar faktini tesdiqleyir lakin emeliyyatin yalniz turk qosunlarina qarsi heyata kecirildiyini bildirir Dekabrin 8 de Azerbaycan Zengezurla bagli komissiyanin yaradilmasini teleb edir eks halda muqavileden cixacagini bildirir Neticede noyabrin 26 na planlasdirilan Azerbaycan Ermenistan konfransi yalniz 14 21 dekabr tarixlerinde bas tutur Bu konfransda hec bir praktiki qerar qebul edilmir 11 12 mart 1920 ci ilde Azerbaycan texminen 90 yuk qatari dolu silah sursat ve doyuscunu Zengezura gonderir Meqsed yeniden Zengezura hucum edib onu geri almaq idi Azerbaycanin Zengezurda ermeniler uzerine hucumuna bir nece gun qaldigi dusunulen zamanda yeni 25 mart tarixinde Qarabagdaki ermeniler Ermenistana birlesmek ucun usyana basladilar Usyan Azerbaycan ordusu terefinden yatirildi ve Susadaki ermeni mehelleleri yeniden ele kecirildi 1920 ci ili 28 aprelinde Bakida bolsevikler hakimiyyeti ele kecirir 10 avqust 1920 ci ilde RSFSR ile Birinci Ermenistan Respublikasi arasinda muqavile baglanilir Bu muqavileye esasen RSFSR Qizil Ordusu Ermenistan ve Azerbaycan SSR arasinda mubahiseli Qarabag Zengezur ve Naxcivan erazilerini isgal edir Zengezur meselesi 1921 ci ilin iyuluna qeder aktiv oldu Ermenista sovetlesdirildikden sonra usyan basladi ve ZEngezura da yayildi Iyulda sovetlerden Zengezurun Sovet Ermenistaninin bir parcasi olacagi ile bagli teminat alan usyanci ermeni milletcileri Irana getdiler ve belelikle usyani sonlandirdilar Hemcinin baxAzerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xarici siyasetiMenbeAzerbaycan Ermenistan sazisi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Baki Lider 2004 seh 153 ISBN 9952 417 14 2 Camalova Nigar 23 noyabr 1919 cu il sazisi ve Zengezur Qerbi Azerbaycanin tarixi ve medeni irsi movzusunda respublika elmi konfransinin materiallari 20 10 2023 130 137 Broers Laurence Armenia and Azerbaijan Anatomy of a Rivalry Edinburgh UK 2019 ISBN 978 1 4744 5054 6 invalid param val de Waal Thomas Black Garden Armenia and Azerbaijan Through Peace and War New York New York University Press 2003 ISBN 978 0814719459 invalid param val Der Matossian Bedross The First Republic of Armenia 1918 1920 On its Centenary Politics Gender and Diplomacy Fresno The Press at California State University 2020 ISBN 978 0912201672 invalid param val Gerwarth ve Horne Gerwarth Robert Horne John eds War in Peace Paramilitary Violence in Europe after the Great War Oxford Oxford University Press 2012 ISBN 9780191626531 invalid param val Category link Category Gharibyan Alik PDF Yerevan YSU Press 2014 ISBN 978 5 8084 1880 6 invalid param val Hille Charlotte State Building and Conflict Resolution in the Caucasus Leiden Brill 2010 ISBN 978 90 474 4136 6 invalid param val Hovannisian Richard G The Republic of Armenia From Versailles to London 1919 1920 Berkeley University of California Press 1982 ISBN 978 0520041868 invalid param val Hovannisian Richard G The Republic of Armenia From London to Sevres February August 1920 Berkeley University of California Press 1996a ISBN 978 0520088030 invalid param val Saparov Arsene From conflict to autonomy in the Caucasus the Soviet Union and the making of Abkhazia South Ossetia and Nagorno Karabakh Routledge 2014 ISBN 978 1 317 63783 7 invalid param val Smele Jonathan D Historical Dictionary of the Russian Civil Wars 1916 1926 Lanham Maryland 2015 ISBN 978 1 4422 5281 3 invalid param val Nesibzade Nesib Azerbaycanin xarici siyaseti 1918 1920 PDF Baki 1996 invalid param val Musayev I Azerbaycanin xarici siyaseti 3 hissede I Hisse Baki 2003 invalid param val Hovannisian Richard The Republic of Armenia 1918 1919 I cild University of California Press 1971 invalid param val De Waal Thomas The Caucasus An Introduction Oxford University Press 2018 ISBN 978 0190683092 invalid param val Shirokorad Aleksandr Borisovich Shirokorad 2009 Kavkazskij kapkan Chinval Tbilisi Moskva Kavkazskij kapkan Chinval Tbilisi Moskva Moskva Veche 2009 ISBN 978 5 9533 3670 3 invalid param val Oxford Historical Treaties Agreement between Armenia and Azerbaijan respecting the District of Zanghezour signed at Tiflis 22 November 1919 invalid param val empty citation IstinadlarCamalova 2023 seh 130 137 AXC 2004 seh 153 Nesibzade 196 Musayev 2003 de Waal 2003 seh 127 128 Smele 2015 seh 135 Saparov 2014 seh 95 de Waal 2003 seh 129 Hovannisian 1982 seh 69 Saparov 2014 seh 9 Saparov 2014 seh 91 Saparov 2014 seh 94 de Waal 2003 seh 128 Saparov 2014 seh 94 95 Saparov 2014 seh 111 De Waal 2018 seh 63 Gerwarth ve Horne 2012 seh 179 Broers 2019 seh 4 Hemid 2019 de Waal 2003 seh 80 Hovannisian 1982 seh 213 Hovannisian 1982 seh 239 Hovannisian 1971 seh 89 Shirokoqrad 2009 seh 100 Hovannisian 1971 seh 188 189 Hovannisian 1982 seh 213 217 Hovannisian 1982 seh 217 Hovannisian 1982 seh 210 211 Hille 2010 seh 167 Hovannisian 1982 seh 223 Hille 2010 seh 167 168 Gharibyan 2014 seh 226 Hovannisian 1996a seh 149 Der Matossian 2020 seh 49