Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Artezian suyu (lat. Artesium Fransada yerləşən əyalətinin adı ilə əlaqəlidir) — təzyiqli yeraltı sular.. XII əsrdə Avropada ilk dəfə olaraq fontan əl quyusu (buruq) burada qazılmış və ona artezian quyusu adı verilmişdir.
Tarixi
Hələ Qədim Misirdə və Yunanıstanda 4 000 il öncə belə təzyiqli su quyuları mövcud olmuşdur. Çində Han sülaləsi dövründə (E.ə. 206—220)) dərinliyi 130 metri keçən təzyiqli su quyuları var idi. İlk dəfə buruq artezian quyusu Fransada 1126-cı ildə qazılmışdır
Xarakteriskası
Artezian suları qrunt sularından və laylararası sulardan çox fərqlənir: a) materiklərin yeraltı sularının əsas kütləsi artezian sularıdır; b) hər bir artezian hövzəsi müəyyən geoloji strukturda olur və yüzlərlə, minlərlə kilometr uzanır; b) qalın sulu qatlar suyadavamlı qatlar arasında yerləşir və basqılıdır — hər tərəfdən hidravilik təziqə məruz qalır; q) onlar nəyinki mövsümün havasından, hətta heç iqlimin çoxillik tərəddüdündən də asılı deyildir; f) dördüncü dövr çöküntülərindən qabaqkı çıküntülərdə, o cümlədən ən qədim çöküntülərdə yerləşir və d) kimyəvi tərkibinə görə müxtəlifdir
Geoloji strukturu
Adətən, artezian hövzələri muldayaoxşar strukturlarda( layların nov şəklində çökməsi) formalaşır, lakin layların dissimmetrik monoklinal (bir tərəfə meyilli) yatımında da ola bilər; çox vaxt onlar müərəkkəb sistemli çatlarda və yarıqlarda yerləşir.
Sulu artezian layları üstdən başdan-başa sukeçirməyən təbəqələrlə örtülüdür və yalnız strukturun kənarlarında atmosfer səthi suları ilə əlaqədardır. Hər artezian hövzəsində üç sahə: qidalanma, basqı və boşalma sahələri ayrılır.
Qidalanma sahəsi
Qidalanma sahələri adətən tektonik qalxmış yerlərdə olur. Burada sulu horizontların qanadları açıqdır, atmosfer yağıntısı qrunt suları ilə onlara dolur.
Basqı sahəsi
Basqı sahəsində hidravilik təziq layların meyili sahəsində yaranır. Artezian quyusu qazıldıqda basqılı su sulu horizontun səviyyəsindən yuxarı qalxır və hətta fontan vurur.
Boşalma sahəsi
Bu sahələrdə dərin sular tədricən ya qrunt sularına keçir və ya bulaqlar şəklində Yer səthinə çıxır.
Minerallaşması
Artezian hövzələrinin bütün dərinliklərində suyun yaşı müxtəlifdir. Minerallaşma dərəcəsi sulu horizontların əmələgəlmə vaxtı və yolu ilə təyin olunur. Minerallaşmış sular arasına balneloji əhəmiyyətli olan şöhrət qazanmışdır. Üç zonaya ayrılır: üst, orta və alt.
Üst zona
Bu zonanı bəzən "hidrogeoloqlar zonası" adlandırırlar. Təqribən 100–600 m dərinlikdə yerləşir və şirinsuludur. O, səth və qrunt sularının qidalanma sahələrində nəticəsində əmələ gəlir.
Orta zona
Orta zonanın suyu zəif minerallaşmışdır; onun kimyəvi tərkibi üstdəki şirin və altdakı yüksək dərəcədə minerallaşmış suların qatılması nəticəsində formalaşır.
Alt zona
Qədim mənşəli dərin, çox minerallaşmış sular yerləşir. Bu sular müxtəlif dəniz transqressiyaları zamanı çöküntü əmələgəlmə və ya layların sedimentasiyası prosesində toplanmışdır. tipli duzlu su üstündür.
Temperaturu
Üst artezian sularının temperaturu olduğu yerin havasının orta illik temperaturuna yaxın və ya ondan 1 °C yüksəkdir.. Belə temperaturlu bulaqlara soyuq bulaqlar eyilir. Bunlar üçün yuxarı istilik həddi 20 °C-dir. Temperaturu 20-dən 37 °C-yə qədər olan bulaqlara isti bulaqlar, temperaturu 37 °C-dən yüksək olan bulaqlara termal bulaqlar(qaynar) deyilir.
Sukeçiricilik və süzülmə əmsalı
Doymaş təbəqədə suyun süzülmə adlanan hərəkəti basqının ötürülməsi yolu ilə baş verir. Yeraltı suların süzülmə sürəti və xarakteriskası suxurların məsaməliyindən , yəni onların sukeçiriciliyindən asılıdır. Sukeçicirilik əmsalı (T) sulu horizontun qalınlığı ilə süzülmə əmsalının hasilinə bərabərdir. Vahidi: sm²/san, m²/saat, m²/sutka. Süzülmə əmsalının (k) qiymətisüxuru təşkil edən hissəciklər arasındakı məsamələrin ölçüsündən asılıdır. Vahidi: sm²/san, m²/saat, m²/sutkadır.
| Süxurlar | k, m/sutka. |
|---|---|
| Yaxşı keçiricilər — çaqı daşları, iri qumlar | 10 |
| Keçiricilər — qumlar | 10 dan 1 dək |
| Zəif keçiricilər — mergellər, qumdaşları | 1-dən 0,01-dək |
| Çox zəif keçiricilər — qumlucalar, gillicələr | 0,01-dən 0,001-dək |
Artezian hövzələri
Düzənliklərin basqılı sulu horizontları olan geoloji strukturları artezian hövzələri adlanır. Hər artezian hövzəsində suyun həcmi min kub kilometrlərlədir. Yer kürəsində ən böyük artezian hövzəsi sahəsi 3 mln.km² olan Qərbi Sibir hövzəsidir O, Qazaxıstan yüksəkliyindən Kara dənizinədək uzanır. Böyüklüyünə görə ikinci hövzə Avstraliyanın Böyük Artezian hövzəsidir; onun sahəsi 1,8 mln. km² və uzunluğu Karpentari körfəzindən Darlinq çayının orta axarınadək 2200 km-dən artıqdır, eni 1800 km-dir.
Böyük Səhrada yeddi yeraltı hövzə müəyyən olunmuşdur. Onlardan Qərb səhrası adlanan ən böyüyünün sahəsi 1,8 mln. km², suyun həcmi 6000 km³-dir. Yaşıları 8–25 min olan bu sular daha rütubətli iqlimdə toplanmışdır. Amerika hövzələrindən ən böyüyü suyu mezozoy çöküntülərindən toplanmış hövzəsi və suyu paleozoy laylarında olan Böyük göllər rayonundakı Viskonsin hövzəsidir.
Azərbaycanın düzən rayonlarda müxtəlif litoloji tərkibli Mezazoy-Müasir Dövr yaşlı çökmə süxurlar çox böyük artezian suları ehtiyatına malikdir. Qrunt suları demək olar ki, hər yerdə müasir çöküntülərdə rast gəlir. Yüksək təzyiqli artezian hövzələri maili düzən sahələrdə antropogen, Abşeron və yaşlı süxurlarda (Gəncə, Qazax, Quba-Xaçmaz, Qarabağ, Şirvan və s.) samrat çöküntülərində (Naxçıvan MR) aşkar edilmişdir. Qafqazın ən iri artezian hövzəsi Kür-Araz ovalığındadır. Bu suların minerallaşması təqribən1q/l, kimyəvi tərkibi kalsiumlu-hidrokarbonatlıolub, şəhər və kəndlərin su təchizatında və sahələrin suvarılmasında istifadə olunur
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- http://www.watermap.ru/articles/chto-takoe-artezianskaja-voda 2016-03-04 at the Wayback Machine
İstinadlar
- "Артезианские воды". 2019-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-11-01.
- "Бурение скважин". 2021-05-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-11-01.
- Şubayev Leanid Pavloviç. Ümumi yerşünaslıq. Maarif, 1986.s.322
- "E. A. Məmmədova.Yeraltı suların dinamikası. Bakı.2012" (PDF). 2021-11-01 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-01.
- "Большая советская энциклопедия". 2022-09-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-11-01.
- "The Great Artesian Basin" (PDF). Facts: Water Series. Queensland Department of Natural Resources and Water. 2012-03-29 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-01.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Artezian suyu lat Artesium Fransada yerlesen eyaletinin adi ile elaqelidir tezyiqli yeralti sular XII esrde Avropada ilk defe olaraq fontan el quyusu buruq burada qazilmis ve ona artezian quyusu adi verilmisdir Artezian hovzesinin geoloji strukturuTarixiHele Qedim Misirde ve Yunanistanda 4 000 il once bele tezyiqli su quyulari movcud olmusdur Cinde Han sulalesi dovrunde E e 206 220 derinliyi 130 metri kecen tezyiqli su quyulari var idi Ilk defe buruq artezian quyusu Fransada 1126 ci ilde qazilmisdirXarakteriskasiSuyun fontan vurma mexanizimiArtezian quyusu Almaniya Darmstadt Artezian quyusu Fransa Dordon Artezian sulari qrunt sularindan ve laylararasi sulardan cox ferqlenir a materiklerin yeralti sularinin esas kutlesi artezian sularidir b her bir artezian hovzesi mueyyen geoloji strukturda olur ve yuzlerle minlerle kilometr uzanir b qalin sulu qatlar suyadavamli qatlar arasinda yerlesir ve basqilidir her terefden hidravilik teziqe meruz qalir q onlar neyinki movsumun havasindan hetta hec iqlimin coxillik tereddudunden de asili deyildir f dorduncu dovr cokuntulerinden qabaqki cikuntulerde o cumleden en qedim cokuntulerde yerlesir ve d kimyevi terkibine gore muxtelifdirGeoloji strukturuAdeten artezian hovzeleri muldayaoxsar strukturlarda laylarin nov seklinde cokmesi formalasir lakin laylarin dissimmetrik monoklinal bir terefe meyilli yatiminda da ola biler cox vaxt onlar muerekkeb sistemli catlarda ve yariqlarda yerlesir Sulu artezian laylari ustden basdan basa sukecirmeyen tebeqelerle ortuludur ve yalniz strukturun kenarlarinda atmosfer sethi sulari ile elaqedardir Her artezian hovzesinde uc sahe qidalanma basqi ve bosalma saheleri ayrilir Qidalanma sahesi Qidalanma saheleri adeten tektonik qalxmis yerlerde olur Burada sulu horizontlarin qanadlari aciqdir atmosfer yagintisi qrunt sulari ile onlara dolur Basqi sahesi Basqi sahesinde hidravilik teziq laylarin meyili sahesinde yaranir Artezian quyusu qazildiqda basqili su sulu horizontun seviyyesinden yuxari qalxir ve hetta fontan vurur Bosalma sahesi Bu sahelerde derin sular tedricen ya qrunt sularina kecir ve ya bulaqlar seklinde Yer sethine cixir MinerallasmasiArtezian hovzelerinin butun derinliklerinde suyun yasi muxtelifdir Minerallasma derecesi sulu horizontlarin emelegelme vaxti ve yolu ile teyin olunur Minerallasmis sular arasina balneloji ehemiyyetli olan sohret qazanmisdir Uc zonaya ayrilir ust orta ve alt Ust zona Bu zonani bezen hidrogeoloqlar zonasi adlandirirlar Teqriben 100 600 m derinlikde yerlesir ve sirinsuludur O seth ve qrunt sularinin qidalanma sahelerinde neticesinde emele gelir Orta zona Orta zonanin suyu zeif minerallasmisdir onun kimyevi terkibi ustdeki sirin ve altdaki yuksek derecede minerallasmis sularin qatilmasi neticesinde formalasir Alt zona Qedim menseli derin cox minerallasmis sular yerlesir Bu sular muxtelif deniz transqressiyalari zamani cokuntu emelegelme ve ya laylarin sedimentasiyasi prosesinde toplanmisdir tipli duzlu su ustundur TemperaturuUst artezian sularinin temperaturu oldugu yerin havasinin orta illik temperaturuna yaxin ve ya ondan 1 C yuksekdir Bele temperaturlu bulaqlara soyuq bulaqlar eyilir Bunlar ucun yuxari istilik heddi 20 C dir Temperaturu 20 den 37 C ye qeder olan bulaqlara isti bulaqlar temperaturu 37 C den yuksek olan bulaqlara termal bulaqlar qaynar deyilir Sukeciricilik ve suzulme emsaliDoymas tebeqede suyun suzulme adlanan hereketi basqinin oturulmesi yolu ile bas verir Yeralti sularin suzulme sureti ve xarakteriskasi suxurlarin mesameliyinden yeni onlarin sukeciriciliyinden asilidir Sukecicirilik emsali T sulu horizontun qalinligi ile suzulme emsalinin hasiline beraberdir Vahidi sm san m saat m sutka Suzulme emsalinin k qiymetisuxuru teskil eden hissecikler arasindaki mesamelerin olcusunden asilidir Vahidi sm san m saat m sutkadir T k m displaystyle T k cdot m Suxurlar k m sutka Yaxsi keciriciler caqi daslari iri qumlar 10Keciriciler qumlar 10 dan 1 dekZeif keciriciler mergeller qumdaslari 1 den 0 01 dekCox zeif keciriciler qumlucalar gilliceler 0 01 den 0 001 dekArtezian hovzeleriBoyuk Artezian hovzesi Avstraliya Duzenliklerin basqili sulu horizontlari olan geoloji strukturlari artezian hovzeleri adlanir Her artezian hovzesinde suyun hecmi min kub kilometrlerledir Yer kuresinde en boyuk artezian hovzesi sahesi 3 mln km olan Qerbi Sibir hovzesidir O Qazaxistan yuksekliyinden Kara denizinedek uzanir Boyukluyune gore ikinci hovze Avstraliyanin Boyuk Artezian hovzesidir onun sahesi 1 8 mln km ve uzunlugu Karpentari korfezinden Darlinq cayinin orta axarinadek 2200 km den artiqdir eni 1800 km dir Boyuk Sehrada yeddi yeralti hovze mueyyen olunmusdur Onlardan Qerb sehrasi adlanan en boyuyunun sahesi 1 8 mln km suyun hecmi 6000 km dir Yasilari 8 25 min olan bu sular daha rutubetli iqlimde toplanmisdir Amerika hovzelerinden en boyuyu suyu mezozoy cokuntulerinden toplanmis hovzesi ve suyu paleozoy laylarinda olan Boyuk goller rayonundaki Viskonsin hovzesidir Azerbaycanin duzen rayonlarda muxtelif litoloji terkibli Mezazoy Muasir Dovr yasli cokme suxurlar cox boyuk artezian sulari ehtiyatina malikdir Qrunt sulari demek olar ki her yerde muasir cokuntulerde rast gelir Yuksek tezyiqli artezian hovzeleri maili duzen sahelerde antropogen Abseron ve yasli suxurlarda Gence Qazax Quba Xacmaz Qarabag Sirvan ve s samrat cokuntulerinde Naxcivan MR askar edilmisdir Qafqazin en iri artezian hovzesi Kur Araz ovaligindadir Bu sularin minerallasmasi teqriben1q l kimyevi terkibi kalsiumlu hidrokarbonatliolub seher ve kendlerin su techizatinda ve sahelerin suvarilmasinda istifade olunurHemcinin baxQrunt sulari Kehriz BulaqXarici kecidlerhttp www watermap ru articles chto takoe artezianskaja voda 2016 03 04 at the Wayback MachineIstinadlar Artezianskie vody 2019 09 23 tarixinde Istifade tarixi 2014 11 01 Burenie skvazhin 2021 05 06 tarixinde Istifade tarixi 2014 11 01 Subayev Leanid Pavlovic Umumi yersunasliq Maarif 1986 s 322 E A Memmedova Yeralti sularin dinamikasi Baki 2012 PDF 2021 11 01 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 11 01 Bolshaya sovetskaya enciklopediya 2022 09 02 tarixinde Istifade tarixi 2014 11 01 The Great Artesian Basin PDF Facts Water Series Queensland Department of Natural Resources and Water 2012 03 29 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 01