Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şiraklar – Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamış qədim türk etnoslarından biri.
Tarixi mənbələrdən şirakların hələ Qafqaz Albaniyası ərazisində yaşamaları məlumdur. Şirak etnonimi mənbələrdə həm də sirak kimi qeyd olunur. Tarixşünaslıqda əvvəllər şirakların mənbəyi haqqında müəyyən qədər tərəddüdlər olsa da, sonrakı araşdırmalar zamanı bu tərəddüdlər aradan qaldırılmışdır. Antik mənbələrdə şiraklar haqqında bəzi məlumatlar qorunub saxlanılmışdır.
Antik müəllif (Annallar,XII,15) Şimalda "şirakların çarı Zorsin" ifadəsini işlədir. Müəllifin Zorsin kimi yazdığı ad latın dilində "ç" səsi olmadığına görə Çursin kimi oxunmalıdır. Çursin türkcə "çur" – "qəhrəman", "çin" (şin,sin) – "kimi" sözlərindən ibarətdir. Beləliklə, ad "qəhrəman kimi" anlamındadır.
I əsr müəllifi Strabon Şimalda şirakların bir hökmdarının adını Abeak kimi göstərir. Bu ad da türkcədir. Altay dillərində "abaqa" – "əmi" mənasındadır. VIII əsrdə Altayda başçısı Abak, teleutların XVII əsrdə xanı Abak adlanırdı. XIII əsrdə Çingiz xanın nəslindən Abaqa xanın adı da mənşəcə bu sözlə bağlıdır. Çuvaşlarda indi də Abak və Abayak şəxs adları var.
(Salnamə,XII,16) sirakların Şimali Qafqazda şəhərlərinin adını Uspu kimi yazır. Q.Qeybullayev yazır ki, bu toponim Uçupa yaxud Uçopa (Üçoba) kimi bərpa olunmalıdır (Azərbaycan türkcəsindəki oba sözünün qədim türk dilində upa, upu formaları məlumdur).
Qaraqalpaqlarda Kara-Sirak, özbəklərdə Çuvan-Sirak, Katta-Sirak, türkmənlərdə Çirakçi adlı tayfalar vardı. Təkcə bu fakt sarmatların sirak türk mənşəli olduğunu aydın göstərir. V.İ.Abayevin şirakları irandilli sayması və hətta sirak sözünü osetin dili əsasında "rəvan rəqs edən" kimi izah etməsi isə elmi həqiqətə uyğun deyil.
Şirakların Cənubi Qafqazda nə vaxt məskunlaşmaları mənbələrdə göstərilməyib. Lakin Qafqaz Albaniyası haqqında bəhs edən mənbələr şirakların adını alban tayfalarından biri kimi çəkir. [Ərməniyyə]] (indiki Ermənistan) ərazisində isə şirakların miladdan əvvəl yaşamaları məlumdur.
V əsr ərmən tarixçisi e.ə.II əsrdə Şimaldan türk bulqarların gəlib Ermənistanda məskunlaşmasını yazması və Şirak hakimi ifadəsini işlətməsi (III kitab, 43-cü fəsil) şirakların orada miladdan əvvəl məskunlaşdığını göstərir. Həmin müəllif I əsrdə ərmən hökmdarının Şirakın oğlanlarından Quşarı Kəngər və Kolb əyalətlərinə hakim təyin etməsini də yazır (II kitab,VIII fəsil). Bu məlumatdakı Quşar şəxs adı da türkcədir. Bu ad "kuş" – "qartal" (Azərbaycanda arxeoloji qazıntılar zamanı antik və erkən orta əsrlərə aid kiçik qartal fiqurları tapılmışdır) və "ər" sözlərindən ibarətdir. Ona görə də hay tədqiqatçısı P.K.Patkanovun Ermənistanda şirakların məskunlaşmasını miladın IV yüzilinə aid etməsi düzgün deyil.
Ərməniyyə də şiraklar Arpaçay sahilində məskunlaşmışdlar. Orta əsr mənbələrində bu ərazilər Şirak-el adlandırılır. Tarixi ədəbiyyatda rast gəlinən Şuraqel, Şörəyel formaları da məhz Şirak-elin təhrif edilmiş formalarıdır. Hətta Ərmən hökmdarı Tiridatın dövründə (665-699) şirakların Şirakovan adlı şəhərinin olması da məlumdur. II əsr ərmən tarixçisi (Şiraklı) məhz şirak mahalının adı ilə adlanmışdır. IX əsr ərəb müəllifi İbn Xordadbeh Ermənistandaki Şirak mahalının adını Siirac kimi qeyd etmişdir. Kitabi Dədə Qorqudda isə bu toponim katiblərin səhvi üzündən Şirəku kimi qeyd olunmuşdur. XX əsrdə ƏrməniyyədəŞirakqala şəhər xarabalığı vardı. Ermənistanda Şirak rayonunun adında bu etnosun adı XX əsrin ortalarına kimi qorunurdu. Erməni tarixçiləri şirakları irandilli saydıqlarına görə bu toponim dəyişdirilmrdi.
Şirakların digər bir hissəsi isə Qafqaz Albaniyasında Qanıxçay (Alazan) və Qabırrıçay (İori) çaylarının arasında məskun idi. İndi Gürcüstanın ərazisinə düşən bu ərazidə şirakların adı adında qorunmuşdur.
Maraqlısı odur ki, şirak tayfasnın adı topnimlərdə həm də Çıraqlı (Siraklı, Şiraklı) kimi qalmışdır. Azərbaycannda Çıraqlı adlı 4 kənd var. Çıraqqalanın adı da bu etnonimlə əlaqələndirilir.
Deməli hələ eramızdan əvvəl Şimaldan gəlmiş türk şiraklar məskunlaşmış və heç şübhəsiz ki, Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamışlar.
Mənbə
- Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994,
- E.V.Sevortyan. Türk dillərinin etimoloji lüğəti (I, II, III cildlər). Moskva: 1974, 1978, 1982 (rusca)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Siraklar Azerbaycan turklerinin etnogenezinde muhum rol oynamis qedim turk etnoslarindan biri Tarixi menbelerden siraklarin hele Qafqaz Albaniyasi erazisinde yasamalari melumdur Sirak etnonimi menbelerde hem de sirak kimi qeyd olunur Tarixsunasliqda evveller siraklarin menbeyi haqqinda mueyyen qeder tereddudler olsa da sonraki arasdirmalar zamani bu tereddudler aradan qaldirilmisdir Antik menbelerde siraklar haqqinda bezi melumatlar qorunub saxlanilmisdir Antik muellif Annallar XII 15 Simalda siraklarin cari Zorsin ifadesini isledir Muellifin Zorsin kimi yazdigi ad latin dilinde c sesi olmadigina gore Cursin kimi oxunmalidir Cursin turkce cur qehreman cin sin sin kimi sozlerinden ibaretdir Belelikle ad qehreman kimi anlamindadir I esr muellifi Strabon Simalda siraklarin bir hokmdarinin adini Abeak kimi gosterir Bu ad da turkcedir Altay dillerinde abaqa emi menasindadir VIII esrde Altayda bascisi Abak teleutlarin XVII esrde xani Abak adlanirdi XIII esrde Cingiz xanin neslinden Abaqa xanin adi da mensece bu sozle baglidir Cuvaslarda indi de Abak ve Abayak sexs adlari var Salname XII 16 siraklarin Simali Qafqazda seherlerinin adini Uspu kimi yazir Q Qeybullayev yazir ki bu toponim Ucupa yaxud Ucopa Ucoba kimi berpa olunmalidir Azerbaycan turkcesindeki oba sozunun qedim turk dilinde upa upu formalari melumdur Qaraqalpaqlarda Kara Sirak ozbeklerde Cuvan Sirak Katta Sirak turkmenlerde Cirakci adli tayfalar vardi Tekce bu fakt sarmatlarin sirak turk menseli oldugunu aydin gosterir V I Abayevin siraklari irandilli saymasi ve hetta sirak sozunu osetin dili esasinda revan reqs eden kimi izah etmesi ise elmi heqiqete uygun deyil Siraklarin Cenubi Qafqazda ne vaxt meskunlasmalari menbelerde gosterilmeyib Lakin Qafqaz Albaniyasi haqqinda behs eden menbeler siraklarin adini alban tayfalarindan biri kimi cekir Ermeniyye indiki Ermenistan erazisinde ise siraklarin miladdan evvel yasamalari melumdur V esr ermen tarixcisi e e II esrde Simaldan turk bulqarlarin gelib Ermenistanda meskunlasmasini yazmasi ve Sirak hakimi ifadesini isletmesi III kitab 43 cu fesil siraklarin orada miladdan evvel meskunlasdigini gosterir Hemin muellif I esrde ermen hokmdarinin Sirakin oglanlarindan Qusari Kenger ve Kolb eyaletlerine hakim teyin etmesini de yazir II kitab VIII fesil Bu melumatdaki Qusar sexs adi da turkcedir Bu ad kus qartal Azerbaycanda arxeoloji qazintilar zamani antik ve erken orta esrlere aid kicik qartal fiqurlari tapilmisdir ve er sozlerinden ibaretdir Ona gore de hay tedqiqatcisi P K Patkanovun Ermenistanda siraklarin meskunlasmasini miladin IV yuziline aid etmesi duzgun deyil Ermeniyye de siraklar Arpacay sahilinde meskunlasmisdlar Orta esr menbelerinde bu eraziler Sirak el adlandirilir Tarixi edebiyyatda rast gelinen Suraqel Soreyel formalari da mehz Sirak elin tehrif edilmis formalaridir Hetta Ermen hokmdari Tiridatin dovrunde 665 699 siraklarin Sirakovan adli seherinin olmasi da melumdur II esr ermen tarixcisi Sirakli mehz sirak mahalinin adi ile adlanmisdir IX esr ereb muellifi Ibn Xordadbeh Ermenistandaki Sirak mahalinin adini Siirac kimi qeyd etmisdir Kitabi Dede Qorqudda ise bu toponim katiblerin sehvi uzunden Sireku kimi qeyd olunmusdur XX esrde ErmeniyyedeSirakqala seher xarabaligi vardi Ermenistanda Sirak rayonunun adinda bu etnosun adi XX esrin ortalarina kimi qorunurdu Ermeni tarixcileri siraklari irandilli saydiqlarina gore bu toponim deyisdirilmrdi Siraklarin diger bir hissesi ise Qafqaz Albaniyasinda Qanixcay Alazan ve Qabirricay Iori caylarinin arasinda meskun idi Indi Gurcustanin erazisine dusen bu erazide siraklarin adi adinda qorunmusdur Maraqlisi odur ki sirak tayfasnin adi topnimlerde hem de Ciraqli Sirakli Sirakli kimi qalmisdir Azerbaycannda Ciraqli adli 4 kend var Ciraqqalanin adi da bu etnonimle elaqelendirilir Demeli hele eramizdan evvel Simaldan gelmis turk siraklar meskunlasmis ve hec subhesiz ki Azerbaycan turklerinin etnogenezinde muhum rol oynamislar MenbeQ Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 E V Sevortyan Turk dillerinin etimoloji lugeti I II III cildler Moskva 1974 1978 1982 rusca