Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pislik və ya şər problemi — din fəlsəfəsində mütləq yaxşı olan bir Tanrı varlığının necə uyğunlaşması məsələsidir. Epikür əvvəlcə problemi məntiqi bir düsturla təqdim etmişdir və o vaxtdan bəri demək olar ki, hər kəsin, fəlsəfə ilə əlaqəsi olmayan insanlardan tutmuş filosoflara qədər düşüncələrini məşğul etməkdədir.
Təqdimat və problemin versiyaları
M. Ş. II. 18-ci əsrdə yaşamış bir kilsə atası Laktantyusun (e.ə 360) nəqlinə görə, Epikür pislik problemini bir dilemma şəklində ifadə etmişdir:
Allah ya pisliyi aradan qaldırmaq istəyir, ya da yox; ya da ola bilər, amma istəmir; ya nə çıxarmaq istəmir, nə də çıxara bilmir; ya da hər ikisini də çıxarmaq istəyir və çıxara bilər. Əgər məhv etmək istəyirsə və edə bilmirsə, O, hər şeyə qadir deyil; bu, Allahın xarakterinə ziddir; ləğv edə bilər, amma ləğv etmək istəmirsə, zərərlidir; bu da Allaha uyğun deyil; nə aradan qaldırmaq istəsə, nə də edə bilməzsə, o da zərərli və hər şeyə qadir deyil; bu vəziyyətdə o Allah deyil; əgər hər ikisi aradan qaldırmaq istəyirsə və yalnız Allaha uyğun olanı edə bilərsə, pisliyin mənbəyi nədir? Yoxsa onları niyə aradan qaldırmır? Epikür problemin başqa bir təqdimatı əsrlər sonra Devid Yum tərəfindən Dinlə Dialoqlarında Filonun dili ilə edildi:
Allah pisliyin qarşısını almaq istəyir və buna qadir deyil? Sonra zəifdir. Yoxsa pisliyi dayandıra bilmir? Buna görə də yaxşı niyyətdə deyil. Həm güclü, həm də yaxşı olsaydı, bu qədər pislik necə mövcud idi? David Hume Problem müxtəlif versiyalarla bir neçə dəfə təkrarlandı. Pis probleminin məşhur bir versiyasını çağdaş filosof John L. Mackie təklif etmişdir:
1. Allah var. 2. Allah mütləq yaxşıdır. 3. Allah hər şeyə qadirdir. 4. Pislik var.
Yuxarıda göstərilənlərdən hər hansı birini qəbul edən şəxs dördüncüsünü rədd etməlidir. yəni:
Əgər Allah var (sənət. 1) və mütləq xeyir istəsə (sənət. 2) və istədiyi şeyi edə biləcək qədər güclüdürsə (mad. 3), pislik olmamalıdır. Əgər Allah varsa (sənət. 1) və yalnız yaxşılıq istəyir (sənət 2), lakin yer üzündə pislik varsa (sənət. 4), onda Allah istədiyini edə bilməz. Allah hər şeyə qadir deyil. Əgər Allah varsa (sənət. 1) və hər şeyə qadirdir (sənət. 3) və şər (sənət 4), Allah pisliyi yaradıb və mütləq yaxşı deyil. Nəhayət, əgər Allah da mütləq yaxşıdır (sənət. 2) və qüvvət (sənət. 3) və pislik hələ də mövcuddursa (mad. 4), belə bir Allah ola bilməz. Din fəlsəfəsində bu suallara cavab tapmaq cəhdi ümumilikdə teodis adlanırdı və problem burada həll olunmağa çalışılırdı.
Pislik problemi bir sıra teoloji problemlər yaratdığından, bir çox filosof əvvəlcə "pis" anlayışını təsnif etməyə çalışdılar. Leybnizə qədər, xüsusən xristian mütəfəkkirləri iki növ pislikdən danışdılar:
Təbii pislik və ya fiziki pislik: Müasir xristian ilahiyyatçısı John Hick'in dediyinə görə, "xəstəlik törədən bakteriya, zəlzələ, fırtına, qasırğa, quraqlıq və sair" halında insan hərəkətlərindən asılı olaraq baş verən pislik bu qrupdan sayılır. Mənəvi pislik: qəddarlıq, ədalətsizlik, aldatma, qısqanclıq, müharibə, soyqırım, yalan, zülm və s. onlar texnoloji pisliklərdir. Bu təsnifatda insan və azad iradəsi mənəvi pisliyə görə cavabdeh kimi göstərilir və müzakirə "təbii pislik" hissəsində davam edir. Leybniz daha sonra "metafizik pislik" anlayışını əlavə edəcəkdir. Müasir ilahiyyatçılar günümüzdəki mənbələrə görə pislikləri oxşar şəkildə təsnif etməyə davam edirlər.
Platondakı teodis
Platonun teodizdə ilk cəhdi fəlsəfə tarixində məlum idi. Sonrakı teodis edilmiş fikirlərin izlərini Platonun teodis edilmiş fikirlərində tapmaq olar. Platon Allahı Kainatda pisliyin mənbəyi kimi görmür, digər şeylər də pisliyin mənbəyi olmalıdır: İnsanlarda baş verən bəzi hadisələrə görə cavabdehdir; lakin O, çoxlarına cavabdeh deyil. O, hər şeyin səbəbi deyil, yaxşıların səbəbkarıdır. Bunun pis şeylərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Allah yaxşı olduğuna görə, insanların başına gələn hər şey, əksəriyyətimizin düşündüyü kimi, Ondan gəlmir. Yalnız yaxşı şeylər Allahdan gəlir … Və yaxşı şeylər pisdən daha az gəlir və Allahdan o qədər də deyil, daha azdır. Buna görə pis şeylər üçün başqa səbəblər axtarılmalıdır. Bunların Allah tərəfindən gəldiyini söyləmək lazım deyil. Platon, Dövlət Platon maddəni pisliyin mənbəyi kimi görmür, əksinə pis ruhlara cavabdeh olan pis ruhları tutur. Məsələn, Timaeusda Tanrı Tanrının dünyanı mümkün qədər gözəl və hər cəhətdən mükəmməl hala gətirmək istədiyini söylədi. Lakin, Neo-Platonizmin banisi Plotindən başlayaraq, Platon mütəfəkkirləri maddi şərin mənbəyi kimi görürdülər.
İriney teodis
Iriney (e.ə. 130–202) xristian kilsəsinin yaradılışla məşğul olan atalarından ilk idi. İrineyə görə Tanrının insan yaratması təkamül yolu ilə iki mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələ Tanrı obrazıdır. İkinci mərhələ, hələ başa çatmamış Tanrıya bənzərlikdir. İrineyə görə, Tanrı insanı qüsursuz və mükəmməldən uzaq bir Allaha aparan bir ruhani yolun başlanğıcında yaratmışdır. İnsana mükəmməl olmaq potensialı verilmişdir, ancaq eşitmə, müayinə, düşünmə, anlama və şərh mərhələlərindən keçərək mənəvi və müdrik olmaq lazımdır. Allah ilə insan arasında bir epistemik məsafə qoyulmuşdur, çünki yaxşılıq qazanmaq üçün pis və problemli vəziyyətlərlə üzləşməlidir.
İnsan əvvəlcə yaradılmamış bir Tanrı obrazı kimi ortaya çıxdı — Ata hər şeyi yaxşı planlaşdırdı və əmrlərini verdi, Oğul bunu həyata keçirdi və yaradılış işlərini etdi və ruh onu gücləndirdi və çoxaltdı ki, insan istəsin. O, daha az dərəcədə irəliləmiş və yaradılan olmayana yaxın kamilliyə doğru getmişdir. Yaradılmayan şey mükəmməldir, bu Allahdır
İriney, Heresisə qarşı
İran teologiyası bu gün yayılan xristian ilahiyyatından fərqlənir. Augustine teologiyasında üstünlük təşkil edən "insanın yıxılması", "ilk günah" və "kəffarə" kimi anlayışlar İran teologiyasında təsirli deyildir. İriney, mənəvi təkamül üçün sərbəst iradə anlayışında Augustine'dən o qədər də fərqli düşünmür, lakin bu sərbəstliyi irəliyə doğru hədəf kimi qurduğundan, Avqustinin günah ideyasından (keçmişə doğru) fərqlənir və daha optimist bir xəttə yaxınlaşır. Avqustindən xeyli əvvəl inkişaf etdirilən bu teodisyanın İranın anlayışı, XX-ci əsrin xristian ilahiyyatçısı Con Qik tərəfindən yenidən işlənmiş və müdafiə edilmişdir.
Teodiseya
Augustinus'a görə insanın etdiyi günahlar pisliklərin səbəbkarıdır. Orta əsr xristian düşüncəsinə dərindən təsir göstərən filosoflardan biri olan Augustinusa (e.ə. 354–430) görə, Allah insanları günahsız yaratdı və onu şərdən uzaq bir dünyaya yerləşdirdi. Lakin insan Allahın azadlığından qəsdən sui-istifadə etdi və günah işlətdi. Adəmin günahı üzündən bütün insanlar lənətə gəlirlər, Allah hamımızı səfalətə sala bilər, ancaq bəzilərini yaxşı olduğu üçün xilas edir. Buna görə bəzi insanlar yalnız Allahın lütfü ilə bağışlanacaq, digərləri cəzalandırılacaqlar. Göründüyü kimi, Augustine'nin teodisya fəlsəfəsində insanın xristianlığa düşməsi, ilk günah və kəffarə kimi mövzular üstünlük təşkil edir. Bundan əlavə, Agustinusun fikrincə, varlığın pis funksiyası nəticəsində yaranan pislik və günaha uyğun cəza nəticəsində yaranan pislik, Kainatda uyğunlaşmaya və uyğunlaşmaya səbəb olur. O qədər ki, bu dünya pis olmayan bir dünya qədər yaxşı və gözəldir.
Augustinus Plotinus kimi, pisliyi maddə ilə izah etməyə çalışır. Onun sözlərinə görə, pislik yaxşılığın olmamasıdır. Allah saf və son yaxşı, mütləq və dəyişməzdir. Lakin Tanrının yaratdığı Kainat "yoxluqdan" yaranır, dəyişkəndir və maddənin meydana gəlməsi Tanrıdakı qədər saf və mütləq deyil, yaxşılığın olmaması ilə əlaqədardır. Kainatın özü də Tanrı kimi yaxşılıqlarla doludur, amma hər şey eyni dərəcədə yaxşı deyil. Varlıqların bir iyerarxiyası var və bu iyerarxiyanın başında ən yaxşısı var. Günəş, ay, ulduzlar, mələklər, insanlar, quşlar, balıqlar, işıq və qaranlıq həmişə yaxşıdır. Ancaq heç biri Tanrı qədər mükəmməl deyil, fərqli səviyyələrdə dayanırlar. Ayın günəş qədər parlaq olmasını istəmək düzgün deyilsə, hər bir varlığın tamamilə yaxşı olmasını istəmək düzgün deyil.
Avqustinaya görə, zəlzələ, fırtına və epidemiya kimi təbii pisliklər insan günahlarının cinayət nəticəsidir. Lakin bu cəzalar ədalətli olduğuna görə Kainatın kamilliyini korlamazlar. Damağı bütöv olan birinə ləzzətli olan çörək, dad qönçələri korlanmış birinə ləzzətli ola bilməz; gözlər sağlam bir insana yüngül, xəstə gözlərə ağrılı ola bilər. Eyni şəkildə, ədalətliliyiniz şərəfsiz insanlara müraciət etmir: yaxşı və yaxşı olmayan bəzi canlılarla ahəngdar olaraq yaratdığınız bir ilan və kiçik bir torpaq qurduna icazə verməyək. Bu aşağı bölgələrə daha çox uyğunlaşmaqla pisliklər sizə daha çox bənzərliyini itirir; əksinə, daha çox sizə bənzəməyə çalışanlar üstün varlıqlarınızla daha yaxından tanış olurlar. Pis olanı axtardım və bunun bir maddə olmadığını, ancaq pisliyin səndən üz döndərən, bu səmimi zənginliyi rədd edən, qürurdan daha aşağı olan və kənarda qürur hissi ilə dolu bir iradənin mənəvi pozğunluğu olduğunu bildim. Augustine, etiraflar
Leybnitsdə teodiseya
Leybnizə görə, bu dünya mümkün olan bütün dünyaların ən mükəmməlidir. Leibniz pislik probleminin həllini "mümkün dünyaların nəzəriyyəsi" adlı bir nəzəriyyə ilə izah edir. Buna əsasən, Allah mümkün olan dünyanın ən yaxşısını yaratmışdır. Mümkün olan ən yaxşısını yaratmaq üçün pisliyə göz yummalıdır.
Leybnizdə Tanrının yaradılması Avqustin kimi "yoxdan yaradılış" kimi deyil, Platonistlərdəki "mövcud maddə" dəndir. Ancaq Leybnizdə "maddə" yox, "monadlar" var. Allah əbədi, sonsuz sayda bölünməz monadlar arasında uyğun gördüyünü aktivləşdirir. Başqa sözlə, yaradılış ideal idealların həyata keçirilməsidir. Bu işdə Allahın sonsuz sayda aləm yaratmaq imkanı var. Allah anlaya bilmədiyimiz çox detalları nəzərə alaraq, mümkün olan bu aləmləri çox incə hesablamış və nəticədə mümkün olan ən mükəmməl dünyaları yaratmağa qərar vermişdir. Ancaq varlıqlar əskikdir, tək olan şey Allahdır. Varlıqlar tam olsaydı, Allah olardı. Buna görə itkinlərdən yaranan bir dünyada pisliyin olması təbiidir. Bunun səbəbi Allah deyil; Başqa sözlə, "varlıq almak öz səlahiyyətlərini Tanrıdan və bacarıqsızlıqlarını öz təbiətlərindən alır. Bu, sərhədsizdir." Gördüyünüz kimi, Leibnizdə bir şey yaxşı deyil, çünki onu Allah yaratmışdır, amma Allah onu yaxşı olduğuna görə yaratmışdır (Euthyphro-nun bu müzakirə üçün dilemmasına baxın). Yəni yaxşılıq və ya əxlaq Allahdan asılı olaraq mövcuddur. Leybniz özünə bir sual verir ki, əgər mümkün olan ən yaxşı dünyada da pislik olarsa, onda niyə Allah bu dünyanı yaratdı və mövcudluğun yox olmaqdan daha yaxşı olduğunu cavab verdi. Leybnizin fikrincə, Tanrı bu Yer kürəsini yaratmalı deyildi, amma olmasaydı heç bir şey olmazdı. Yaradarkən ən yaxşısını tapmaq mənəvi bir borcdur, çünki bütün monadlar varlıq uğrunda yarışır.
Leybnizin dediyinə görə Kainatın nizamını bir az anlaya bilsəydik, bunun hətta ən ağıllı insanların istədiklərindən də artıq olduğunu görərdik və bunu ondan yaxşı etmək üçün bir yol yoxdur. Bundan əlavə, Kainatın yaradıcısının heç bir pisliyi olmadığına inanmaq və Onu sevmək hər bir insanın haqqıdır. Əhəmiyyətli olanı Allahı pisliklərlə sevməkdir.
Maarifçilik dövrü və teodisin tənqidi
18-ci əsrdə maarifçilik əsri, teodik anlayışa qarşı sərt tənqidin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Voltaire, Leibniz'in "mümkün olan ən yaxşısı" fəlsəfəsini vuran məşhur satirik Candide'i nəşr etdi. Əsərdə Leybniz fəlsəfəsini müdafiə edən Pangloss, iki dostu ilə Yer kürəsini gəzdi və saysız-hesabsız bəlalar oldu. 1755-ci ildə Lissabon zəlzələsi Avropa ziyalılarını dərin sarsıtdı. Dini Təbiət Tarixində Devid Hume, dinlərin yaranma səbəbləri haqqında ilk sosioloji açıqlamalar verdi və dedi: "Din və Tanrı mövzusu bir tapmacadır, izah edilməyən bir sirrdir. Diderot və d'Holbach kimi maarif mütəfəkkirləri də Volter və Humun skeptik münasibətlərindən təsirlənmiş və Orta əsrlərdən sonrakı dövrdə üstünlük təşkil edən xristian inancının təsirini silməyə çalışmışlar.
Yumun teodiseyaya dair tənqidi
David Yum bu barədə "Təbii din haqqında söhbətlər" kitabında danışır. Pislik problemini fiziki, mənəvi və psixoloji ölçüləri ilə əlaqələndirir və iki təklifdə israr edir. Birincisi, Kainatın düşünülən qədər nizamlı olmaması, ikincisi, bir nizamın olduğu qəbul edilsə belə, Tanrı fikri bu nizamdan götürülə bilməyəcəyidir. Hume yalnız teodize cəhdlərini təkzib etmir, əksinə onları tamamilə lağ edir:
Kainatın bir anda bir qanun layihəsi kimi bir şeydən yarandığını söyləmək və ya söyləmək mümkün olacaq. Ancaq bu nöqtədən kənarda bir şey söyləməyəcək və ilahiyyatının hər bir nöqtəsi geniş bir təxəyyül və fərziyyə ilə müəyyən ediləcək. Belə bir insanın biləcəyi qədər, bu Yer üstün bir meyarla müqayisə edildikdə çox qüsurlu və səlahiyyətlidir. Uşaq Allahın ilk cəhdi ola bilər. Məkrli sənətkarlıqdan xəcalət çəkdim, bəlkə də bundan sonra onu tərk etdi. Kainat yalnız asılı, aşağı bir İlahi varlığın işi ola bilər. Bəlkə yuxarılarınızın lağ etməsi. Və ya çox köhnə bir tanrının köhnə demansının məhsuludur və ilk sürətlə və təsirli bir irəliləyişlə ölümündən bəri öz macərasını yaşamışdır. Hume, Kainatın bir maşına bənzədilməsini və maşının yaradıcısının Tanrı tərəfindən yaradıldığını məntiqsiz sayır. Hume görə, bu arqumentdə iki iç içə səhv var. Kainatın maşınla bənzətməsi deyil, həm də maşının olduğu kimi Kainatın yaradıcısı olduğu qənaətidir.
Kantın teodiseyanı tənqid etməsi
David Yum istisna olmaqla, Kant bütün teodetik yanaşmaların, xüsusən Leibnizin teodislərinin ən diqqətəlayiq tənqidini etdi və hətta birbaşa teodetik tənqidə dair bir məqalə dərc etdi. Məqalə "Bütün fəlsəfi nəzəriyyələrin cəhdlərinin uğursuzluğu haqqında" başlığıdır. Xristianlığın fərqli bir mənasına sahib olan Kant, ilk olaraq teodiyaları "Nəzəri nəzəriyyələr" və "Həqiqi Teoriyalar" qruplarına qruplaşdırdı. Müqəddəs Kitabdakı uydurma Eyüp, filosofların nəzəri teodislərə nümunə kimi təqdim etdikləri orijinal teodiyalara və teodiyalara aiddir. Teodisin müdafiəçiləri özlərini Allahın davası və müdafiə tərəfi dava davası olaraq təyin edirlər ". Kant'a görə, bu iş bir məhkəmə səbəbi ilə qaldırıldı (İng. Məhkəmə od fəlsəfəsi). Kant deyir ki, bu qondarma hüquqşünaslar müəyyən məsələlərə aydınlıq gətirməlidirlər. Aydınlaşdırılması tələb olunan üç məqam bunlardır: Yaxud dünyanın yaxşılığına zidd olan şeylərin olmadığını sübut etməlidir. Ya əksinə olduğunu etiraf etməli, amma bunun səbəbini izah etməlidir. Və ya nəhayət, Allahın mütləq güc olduğunu, ancaq bu cür pis hadisələrin səbəblərinin Allahdan olmadığını, ancaq insan və ya fövqəlinsan ruhlar kimi yaxşı və pis bir məsuliyyətli bir varlığın olduğunu sübut etməlidir. Nəticədə, Kantın fikrincə, Allahın vəkilləri bu "işi" "fəlsəfə məhkəməsində" itirirlər. Kant, ilahi hikmətlə pisliyin barışa bilməyəcəyinə inanır. Tanrı fikrinə sadiq qalan Kant, bu nəticəni insan ağlının belə bir transsendental problemi həll etməyə qadir olmadığını izah edir. Kant-a görə, insan transsendental olan bir ali varlığa təslim olmalı və insan ağlının hüdudlarından kənarda olan məsələləri həll edə bilməyəcəyini bilməlidir. Kant o zamana qədər özünün teodik müdafiəsinin fəlsəfi cəhətdən yetərli olmadığını göstərdi, onları sərt şəkildə tənqid etdi, ancaq özü də problemi həll etmək üçün bir ifadə vermədi və problemin həll olunmadığını iddia etdi.
Şopenhauerin teodiseyanı tənqidi
Şopenhauer, müəllimi Kant kimi, pisliyin problemini teodik cəhdlə həll etmək mümkün olmadığını bildirir. Çünki, onun sözlərinə görə, hər an, hər yerdə məruz qaldığımız bu problemin heç bir fundamental həlli yoxdur. Bu problemi teodis ilə izah etmək bizi bir addım daha irəli aparmır. Çünki mövcud olan pisliyin Allah tərəfindən edildiyini və ya edilmədiyini düşünmək pisliyin varlığına mane olmur. Şopenhauer, teodis tərəfindən həll edilə bilməyəcəyini düşündüyü pisliyin əsla tamamilə aradan qaldırılmayacağını, ancaq yaşamaq istəyi ilə dözülə biləcəyini və bunun sənət, mənəviyyat və sevgi yolu ilə olacağını söylədi.
Problemin deformasiyası
Şopenhauer ilə birlikdə pislik problemi ilkin müalicə formasından ayrılmağa başlayır. Problem əvvəlcə "pis" və "Allah" arasında problem olsa da, tədricən "pis" və ayrı-ayrı insanlar arasında problemə çevrildi. Şopenhauer, Kierkegaard və Nietşe üçün problem pisliyin varlığını, səbəbini və mənbəyini izah etmək və yeni bir həll yolu göstərmək oldu. Nietsche və Kierkegaardın XIX əsrdə məşğul olduğu Nihilizm, bu transformativ problemi həll etmək cəhdi kimidir. Nietşe bu təşəbbüsü izah edir: Nihilizmin preformu pessimizmdir. Pesizm məntiqin gücü ilə ziddiyyətləri ortaya qoyur; gərginlik yaradır. Yüksək dəyərlərin altında bir əxlaq sistemi var və sistem etibarsız olduqda, dəyərlər idarəetmə həyatı yerinə ondan üz döndərməyə başlayır; Pessimizmi gərginlik vəziyyətinin nihilizmi dəyərlərin əsaslı şəkildə rədd edilməsinə hazırlayır. Maarifçilik əsri ilə birlikdə, teodiz cəhdləri güclü bir hücum altında qaldı və böyük filosofların ağır zərbələri aldı. Bununla birlikdə, bu gün teodislərin müxtəlif cəhdlərinin olduğu görülür. Alvin Plantinga və John Hick müasir teodiya cəhdlərinin nümunəsidir.
İstinadlar
- Felsefe Dergisi 2015-03-19 at the Wayback Machine Tarihsel Olarak Kötülük Problemi ve Çözüm Yolu Olarak Teodise, Nurten Kiriş, (23 Mayıs 2012'de erişildi)
- Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyet Fakültesi Dergisi 2013-09-03 at the Wayback Machine, M. Kazım Arıcan, Kant'ın Kötülük Anlayışı ve Theodise Eleştirisi (23 Mayis 2012'de erisildi)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Pislik ve ya ser problemi din felsefesinde mutleq yaxsi olan bir Tanri varliginin nece uygunlasmasi meselesidir Epikur evvelce problemi mentiqi bir dusturla teqdim etmisdir ve o vaxtdan beri demek olar ki her kesin felsefe ile elaqesi olmayan insanlardan tutmus filosoflara qeder dusuncelerini mesgul etmekdedir Teqdimat ve problemin versiyalari M S II 18 ci esrde yasamis bir kilse atasi Laktantyusun e e 360 neqline gore Epikur pislik problemini bir dilemma seklinde ifade etmisdir Allah ya pisliyi aradan qaldirmaq isteyir ya da yox ya da ola biler amma istemir ya ne cixarmaq istemir ne de cixara bilmir ya da her ikisini de cixarmaq isteyir ve cixara biler Eger mehv etmek isteyirse ve ede bilmirse O her seye qadir deyil bu Allahin xarakterine ziddir legv ede biler amma legv etmek istemirse zererlidir bu da Allaha uygun deyil ne aradan qaldirmaq istese ne de ede bilmezse o da zererli ve her seye qadir deyil bu veziyyetde o Allah deyil eger her ikisi aradan qaldirmaq isteyirse ve yalniz Allaha uygun olani ede bilerse pisliyin menbeyi nedir Yoxsa onlari niye aradan qaldirmir Epikur problemin basqa bir teqdimati esrler sonra Devid Yum terefinden Dinle Dialoqlarinda Filonun dili ile edildi Allah pisliyin qarsisini almaq isteyir ve buna qadir deyil Sonra zeifdir Yoxsa pisliyi dayandira bilmir Buna gore de yaxsi niyyetde deyil Hem guclu hem de yaxsi olsaydi bu qeder pislik nece movcud idi David Hume Problem muxtelif versiyalarla bir nece defe tekrarlandi Pis probleminin meshur bir versiyasini cagdas filosof John L Mackie teklif etmisdir 1 Allah var 2 Allah mutleq yaxsidir 3 Allah her seye qadirdir 4 Pislik var Yuxarida gosterilenlerden her hansi birini qebul eden sexs dorduncusunu redd etmelidir yeni Eger Allah var senet 1 ve mutleq xeyir istese senet 2 ve istediyi seyi ede bilecek qeder gucludurse mad 3 pislik olmamalidir Eger Allah varsa senet 1 ve yalniz yaxsiliq isteyir senet 2 lakin yer uzunde pislik varsa senet 4 onda Allah istediyini ede bilmez Allah her seye qadir deyil Eger Allah varsa senet 1 ve her seye qadirdir senet 3 ve ser senet 4 Allah pisliyi yaradib ve mutleq yaxsi deyil Nehayet eger Allah da mutleq yaxsidir senet 2 ve quvvet senet 3 ve pislik hele de movcuddursa mad 4 bele bir Allah ola bilmez Din felsefesinde bu suallara cavab tapmaq cehdi umumilikde teodis adlanirdi ve problem burada hell olunmaga calisilirdi Pislik problemi bir sira teoloji problemler yaratdigindan bir cox filosof evvelce pis anlayisini tesnif etmeye calisdilar Leybnize qeder xususen xristian mutefekkirleri iki nov pislikden danisdilar Tebii pislik ve ya fiziki pislik Muasir xristian ilahiyyatcisi John Hick in dediyine gore xestelik toreden bakteriya zelzele firtina qasirga quraqliq ve sair halinda insan hereketlerinden asili olaraq bas veren pislik bu qrupdan sayilir Menevi pislik qeddarliq edaletsizlik aldatma qisqancliq muharibe soyqirim yalan zulm ve s onlar texnoloji pisliklerdir Bu tesnifatda insan ve azad iradesi menevi pisliye gore cavabdeh kimi gosterilir ve muzakire tebii pislik hissesinde davam edir Leybniz daha sonra metafizik pislik anlayisini elave edecekdir Muasir ilahiyyatcilar gunumuzdeki menbelere gore pislikleri oxsar sekilde tesnif etmeye davam edirler Platondaki teodis Platona gore pisliklerin menbesi Allah deyildir Platonun teodizde ilk cehdi felsefe tarixinde melum idi Sonraki teodis edilmis fikirlerin izlerini Platonun teodis edilmis fikirlerinde tapmaq olar Platon Allahi Kainatda pisliyin menbeyi kimi gormur diger seyler de pisliyin menbeyi olmalidir Insanlarda bas veren bezi hadiselere gore cavabdehdir lakin O coxlarina cavabdeh deyil O her seyin sebebi deyil yaxsilarin sebebkaridir Bunun pis seylerle hec bir elaqesi yoxdur Allah yaxsi olduguna gore insanlarin basina gelen her sey ekseriyyetimizin dusunduyu kimi Ondan gelmir Yalniz yaxsi seyler Allahdan gelir Ve yaxsi seyler pisden daha az gelir ve Allahdan o qeder de deyil daha azdir Buna gore pis seyler ucun basqa sebebler axtarilmalidir Bunlarin Allah terefinden geldiyini soylemek lazim deyil Platon Dovlet Platon maddeni pisliyin menbeyi kimi gormur eksine pis ruhlara cavabdeh olan pis ruhlari tutur Meselen Timaeusda Tanri Tanrinin dunyani mumkun qeder gozel ve her cehetden mukemmel hala getirmek istediyini soyledi Lakin Neo Platonizmin banisi Plotinden baslayaraq Platon mutefekkirleri maddi serin menbeyi kimi gorurduler Iriney teodis Lionlu Irineye gore insanin yaradilmasi helede davam edir Iriney e e 130 202 xristian kilsesinin yaradilisla mesgul olan atalarindan ilk idi Irineye gore Tanrinin insan yaratmasi tekamul yolu ile iki merheleden ibaretdir Birinci merhele Tanri obrazidir Ikinci merhele hele basa catmamis Tanriya benzerlikdir Irineye gore Tanri insani qusursuz ve mukemmelden uzaq bir Allaha aparan bir ruhani yolun baslangicinda yaratmisdir Insana mukemmel olmaq potensiali verilmisdir ancaq esitme muayine dusunme anlama ve serh merhelelerinden kecerek menevi ve mudrik olmaq lazimdir Allah ile insan arasinda bir epistemik mesafe qoyulmusdur cunki yaxsiliq qazanmaq ucun pis ve problemli veziyyetlerle uzlesmelidir Insan evvelce yaradilmamis bir Tanri obrazi kimi ortaya cixdi Ata her seyi yaxsi planlasdirdi ve emrlerini verdi Ogul bunu heyata kecirdi ve yaradilis islerini etdi ve ruh onu guclendirdi ve coxaltdi ki insan istesin O daha az derecede irelilemis ve yaradilan olmayana yaxin kamilliye dogru getmisdir Yaradilmayan sey mukemmeldir bu Allahdir Iriney Heresise qarsi Iran teologiyasi bu gun yayilan xristian ilahiyyatindan ferqlenir Augustine teologiyasinda ustunluk teskil eden insanin yixilmasi ilk gunah ve keffare kimi anlayislar Iran teologiyasinda tesirli deyildir Iriney menevi tekamul ucun serbest irade anlayisinda Augustine den o qeder de ferqli dusunmur lakin bu serbestliyi ireliye dogru hedef kimi qurdugundan Avqustinin gunah ideyasindan kecmise dogru ferqlenir ve daha optimist bir xette yaxinlasir Avqustinden xeyli evvel inkisaf etdirilen bu teodisyanin Iranin anlayisi XX ci esrin xristian ilahiyyatcisi Con Qik terefinden yeniden islenmis ve mudafie edilmisdir Teodiseya Augustinus a gore insanin etdiyi gunahlar pisliklerin sebebkaridir Orta esr xristian dusuncesine derinden tesir gosteren filosoflardan biri olan Augustinusa e e 354 430 gore Allah insanlari gunahsiz yaratdi ve onu serden uzaq bir dunyaya yerlesdirdi Lakin insan Allahin azadligindan qesden sui istifade etdi ve gunah isletdi Ademin gunahi uzunden butun insanlar lenete gelirler Allah hamimizi sefalete sala biler ancaq bezilerini yaxsi oldugu ucun xilas edir Buna gore bezi insanlar yalniz Allahin lutfu ile bagislanacaq digerleri cezalandirilacaqlar Gorunduyu kimi Augustine nin teodisya felsefesinde insanin xristianliga dusmesi ilk gunah ve keffare kimi movzular ustunluk teskil edir Bundan elave Agustinusun fikrince varligin pis funksiyasi neticesinde yaranan pislik ve gunaha uygun ceza neticesinde yaranan pislik Kainatda uygunlasmaya ve uygunlasmaya sebeb olur O qeder ki bu dunya pis olmayan bir dunya qeder yaxsi ve gozeldir Augustinus Plotinus kimi pisliyi madde ile izah etmeye calisir Onun sozlerine gore pislik yaxsiligin olmamasidir Allah saf ve son yaxsi mutleq ve deyismezdir Lakin Tanrinin yaratdigi Kainat yoxluqdan yaranir deyiskendir ve maddenin meydana gelmesi Tanridaki qeder saf ve mutleq deyil yaxsiligin olmamasi ile elaqedardir Kainatin ozu de Tanri kimi yaxsiliqlarla doludur amma her sey eyni derecede yaxsi deyil Varliqlarin bir iyerarxiyasi var ve bu iyerarxiyanin basinda en yaxsisi var Gunes ay ulduzlar melekler insanlar quslar baliqlar isiq ve qaranliq hemise yaxsidir Ancaq hec biri Tanri qeder mukemmel deyil ferqli seviyyelerde dayanirlar Ayin gunes qeder parlaq olmasini istemek duzgun deyilse her bir varligin tamamile yaxsi olmasini istemek duzgun deyil Avqustinaya gore zelzele firtina ve epidemiya kimi tebii pislikler insan gunahlarinin cinayet neticesidir Lakin bu cezalar edaletli olduguna gore Kainatin kamilliyini korlamazlar Damagi butov olan birine lezzetli olan corek dad qonceleri korlanmis birine lezzetli ola bilmez gozler saglam bir insana yungul xeste gozlere agrili ola biler Eyni sekilde edaletliliyiniz serefsiz insanlara muraciet etmir yaxsi ve yaxsi olmayan bezi canlilarla ahengdar olaraq yaratdiginiz bir ilan ve kicik bir torpaq qurduna icaze vermeyek Bu asagi bolgelere daha cox uygunlasmaqla pislikler size daha cox benzerliyini itirir eksine daha cox size benzemeye calisanlar ustun varliqlarinizla daha yaxindan tanis olurlar Pis olani axtardim ve bunun bir madde olmadigini ancaq pisliyin senden uz donderen bu semimi zenginliyi redd eden qururdan daha asagi olan ve kenarda qurur hissi ile dolu bir iradenin menevi pozgunlugu oldugunu bildim Augustine etiraflar Leybnitsde teodiseya Leybnize gore bu dunya mumkun olan butun dunyalarin en mukemmelidir Leibniz pislik probleminin hellini mumkun dunyalarin nezeriyyesi adli bir nezeriyye ile izah edir Buna esasen Allah mumkun olan dunyanin en yaxsisini yaratmisdir Mumkun olan en yaxsisini yaratmaq ucun pisliye goz yummalidir Leybnizde Tanrinin yaradilmasi Avqustin kimi yoxdan yaradilis kimi deyil Platonistlerdeki movcud madde dendir Ancaq Leybnizde madde yox monadlar var Allah ebedi sonsuz sayda bolunmez monadlar arasinda uygun gorduyunu aktivlesdirir Basqa sozle yaradilis ideal ideallarin heyata kecirilmesidir Bu isde Allahin sonsuz sayda alem yaratmaq imkani var Allah anlaya bilmediyimiz cox detallari nezere alaraq mumkun olan bu alemleri cox ince hesablamis ve neticede mumkun olan en mukemmel dunyalari yaratmaga qerar vermisdir Ancaq varliqlar eskikdir tek olan sey Allahdir Varliqlar tam olsaydi Allah olardi Buna gore itkinlerden yaranan bir dunyada pisliyin olmasi tebiidir Bunun sebebi Allah deyil Basqa sozle varliq almak oz selahiyyetlerini Tanridan ve bacariqsizliqlarini oz tebietlerinden alir Bu serhedsizdir Gorduyunuz kimi Leibnizde bir sey yaxsi deyil cunki onu Allah yaratmisdir amma Allah onu yaxsi olduguna gore yaratmisdir Euthyphro nun bu muzakire ucun dilemmasina baxin Yeni yaxsiliq ve ya exlaq Allahdan asili olaraq movcuddur Leybniz ozune bir sual verir ki eger mumkun olan en yaxsi dunyada da pislik olarsa onda niye Allah bu dunyani yaratdi ve movcudlugun yox olmaqdan daha yaxsi oldugunu cavab verdi Leybnizin fikrince Tanri bu Yer kuresini yaratmali deyildi amma olmasaydi hec bir sey olmazdi Yaradarken en yaxsisini tapmaq menevi bir borcdur cunki butun monadlar varliq ugrunda yarisir Leybnizin dediyine gore Kainatin nizamini bir az anlaya bilseydik bunun hetta en agilli insanlarin istediklerinden de artiq oldugunu gorerdik ve bunu ondan yaxsi etmek ucun bir yol yoxdur Bundan elave Kainatin yaradicisinin hec bir pisliyi olmadigina inanmaq ve Onu sevmek her bir insanin haqqidir Ehemiyyetli olani Allahi pisliklerle sevmekdir Maarifcilik dovru ve teodisin tenqidi 18 ci esrde maarifcilik esri teodik anlayisa qarsi sert tenqidin ortaya cixmasina sebeb oldu Voltaire Leibniz in mumkun olan en yaxsisi felsefesini vuran meshur satirik Candide i nesr etdi Eserde Leybniz felsefesini mudafie eden Pangloss iki dostu ile Yer kuresini gezdi ve saysiz hesabsiz belalar oldu 1755 ci ilde Lissabon zelzelesi Avropa ziyalilarini derin sarsitdi Dini Tebiet Tarixinde Devid Hume dinlerin yaranma sebebleri haqqinda ilk sosioloji aciqlamalar verdi ve dedi Din ve Tanri movzusu bir tapmacadir izah edilmeyen bir sirrdir Diderot ve d Holbach kimi maarif mutefekkirleri de Volter ve Humun skeptik munasibetlerinden tesirlenmis ve Orta esrlerden sonraki dovrde ustunluk teskil eden xristian inancinin tesirini silmeye calismislar Yumun teodiseyaya dair tenqidi David Yum bu barede Tebii din haqqinda sohbetler kitabinda danisir Pislik problemini fiziki menevi ve psixoloji olculeri ile elaqelendirir ve iki teklifde israr edir Birincisi Kainatin dusunulen qeder nizamli olmamasi ikincisi bir nizamin oldugu qebul edilse bele Tanri fikri bu nizamdan goturule bilmeyeceyidir Hume yalniz teodize cehdlerini tekzib etmir eksine onlari tamamile lag edir Kainatin bir anda bir qanun layihesi kimi bir seyden yarandigini soylemek ve ya soylemek mumkun olacaq Ancaq bu noqteden kenarda bir sey soylemeyecek ve ilahiyyatinin her bir noqtesi genis bir texeyyul ve ferziyye ile mueyyen edilecek Bele bir insanin bileceyi qeder bu Yer ustun bir meyarla muqayise edildikde cox qusurlu ve selahiyyetlidir Usaq Allahin ilk cehdi ola biler Mekrli senetkarliqdan xecalet cekdim belke de bundan sonra onu terk etdi Kainat yalniz asili asagi bir Ilahi varligin isi ola biler Belke yuxarilarinizin lag etmesi Ve ya cox kohne bir tanrinin kohne demansinin mehsuludur ve ilk suretle ve tesirli bir irelileyisle olumunden beri oz macerasini yasamisdir Hume Kainatin bir masina benzedilmesini ve masinin yaradicisinin Tanri terefinden yaradildigini mentiqsiz sayir Hume gore bu arqumentde iki ic ice sehv var Kainatin masinla benzetmesi deyil hem de masinin oldugu kimi Kainatin yaradicisi oldugu qenaetidir Kantin teodiseyani tenqid etmesi David Yum istisna olmaqla Kant butun teodetik yanasmalarin xususen Leibnizin teodislerinin en diqqetelayiq tenqidini etdi ve hetta birbasa teodetik tenqide dair bir meqale derc etdi Meqale Butun felsefi nezeriyyelerin cehdlerinin ugursuzlugu haqqinda basligidir Xristianligin ferqli bir menasina sahib olan Kant ilk olaraq teodiyalari Nezeri nezeriyyeler ve Heqiqi Teoriyalar qruplarina qruplasdirdi Muqeddes Kitabdaki uydurma Eyup filosoflarin nezeri teodislere numune kimi teqdim etdikleri orijinal teodiyalara ve teodiyalara aiddir Teodisin mudafiecileri ozlerini Allahin davasi ve mudafie terefi dava davasi olaraq teyin edirler Kant a gore bu is bir mehkeme sebebi ile qaldirildi Ing Mehkeme od felsefesi Kant deyir ki bu qondarma huquqsunaslar mueyyen meselelere aydinliq getirmelidirler Aydinlasdirilmasi teleb olunan uc meqam bunlardir Yaxud dunyanin yaxsiligina zidd olan seylerin olmadigini subut etmelidir Ya eksine oldugunu etiraf etmeli amma bunun sebebini izah etmelidir Ve ya nehayet Allahin mutleq guc oldugunu ancaq bu cur pis hadiselerin sebeblerinin Allahdan olmadigini ancaq insan ve ya fovqelinsan ruhlar kimi yaxsi ve pis bir mesuliyyetli bir varligin oldugunu subut etmelidir Neticede Kantin fikrince Allahin vekilleri bu isi felsefe mehkemesinde itirirler Kant ilahi hikmetle pisliyin barisa bilmeyeceyine inanir Tanri fikrine sadiq qalan Kant bu neticeni insan aglinin bele bir transsendental problemi hell etmeye qadir olmadigini izah edir Kant a gore insan transsendental olan bir ali varliga teslim olmali ve insan aglinin hududlarindan kenarda olan meseleleri hell ede bilmeyeceyini bilmelidir Kant o zamana qeder ozunun teodik mudafiesinin felsefi cehetden yeterli olmadigini gosterdi onlari sert sekilde tenqid etdi ancaq ozu de problemi hell etmek ucun bir ifade vermedi ve problemin hell olunmadigini iddia etdi Sopenhauerin teodiseyani tenqidi Sopenhauer muellimi Kant kimi pisliyin problemini teodik cehdle hell etmek mumkun olmadigini bildirir Cunki onun sozlerine gore her an her yerde meruz qaldigimiz bu problemin hec bir fundamental helli yoxdur Bu problemi teodis ile izah etmek bizi bir addim daha ireli aparmir Cunki movcud olan pisliyin Allah terefinden edildiyini ve ya edilmediyini dusunmek pisliyin varligina mane olmur Sopenhauer teodis terefinden hell edile bilmeyeceyini dusunduyu pisliyin esla tamamile aradan qaldirilmayacagini ancaq yasamaq isteyi ile dozule bileceyini ve bunun senet meneviyyat ve sevgi yolu ile olacagini soyledi Problemin deformasiyasi Sopenhauer ile birlikde pislik problemi ilkin mualice formasindan ayrilmaga baslayir Problem evvelce pis ve Allah arasinda problem olsa da tedricen pis ve ayri ayri insanlar arasinda probleme cevrildi Sopenhauer Kierkegaard ve Nietse ucun problem pisliyin varligini sebebini ve menbeyini izah etmek ve yeni bir hell yolu gostermek oldu Nietsche ve Kierkegaardin XIX esrde mesgul oldugu Nihilizm bu transformativ problemi hell etmek cehdi kimidir Nietse bu tesebbusu izah edir Nihilizmin preformu pessimizmdir Pesizm mentiqin gucu ile ziddiyyetleri ortaya qoyur gerginlik yaradir Yuksek deyerlerin altinda bir exlaq sistemi var ve sistem etibarsiz olduqda deyerler idareetme heyati yerine ondan uz dondermeye baslayir Pessimizmi gerginlik veziyyetinin nihilizmi deyerlerin esasli sekilde redd edilmesine hazirlayir Maarifcilik esri ile birlikde teodiz cehdleri guclu bir hucum altinda qaldi ve boyuk filosoflarin agir zerbeleri aldi Bununla birlikde bu gun teodislerin muxtelif cehdlerinin oldugu gorulur Alvin Plantinga ve John Hick muasir teodiya cehdlerinin numunesidir IstinadlarFelsefe Dergisi 2015 03 19 at the Wayback Machine Tarihsel Olarak Kotuluk Problemi ve Cozum Yolu Olarak Teodise Nurten Kiris 23 Mayis 2012 de erisildi Cumhuriyet Universitesi Ilahiyet Fakultesi Dergisi 2013 09 03 at the Wayback Machine M Kazim Arican Kant in Kotuluk Anlayisi ve Theodise Elestirisi 23 Mayis 2012 de erisildi