Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Dağlılar Respublikası (Millətlər Birliyi arxivlərinə görə rəsmi Fransız adı: République de l'Union des peuples montagnards du Caucase;tərcümə: Dağlıq Qafqaz Xalqları Birliyinin Respublikası) — 1917–1922-ci illərdə Şimali Qafqazda mövcud olmuş müstəqil dövlət (konfederasiya). Dağlılar Respublikasının ərazilərinə müasir dövrdə Rusiyanın Çeçenistan, İnquşetiya, Dağıstan və Kabardin-Balkar respublikaları və Qaraçay-Çerkesiya muxtar vilayətləri daxil idi. 16 aprel 1919-cu il tarixində respublikanın rəhbəri Pşemaxo Kosyev Dağıstanın Azərbaycan Demokratik Respublikasının tərkibinə keçməsi barədə qərar qəbul etdi. Amma ki, 18 mayda Dağıstan general Denikinin ordusu tərəfindən tutuldu, bundan sonra Dağlılar Respublikası rəhbərliyi özü özünü buraxdığını və yenidən Tiflisə köçdüyünü elan etdi.
| Tanınmayan dövlət | |||||
| Dağlılar Respublikası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Горская республика | |||||
| |||||
 | |||||
| | |||||
| Paytaxt | Buynaksk, Vladiqafqaz, Batumi, Levaşi | ||||
| Dilləri | Abxaz dili, Avar dili, Dargin dili[d], İnquş dili, Kabardin-çərkəz dili, Qaraçay-balkar dili, Qumuq dili, Lak dili, Ləzgi dili, Osetin dili, rus dili, Rutul dili, Çeçen dili | ||||
| Rəsmi dilləri | |||||
| İdarəetmə forması | parlamentli respublika | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Dağlılar Respublikasının ərazisi 407,000 min kvadrat kilometr, əhalisi isə təxminən 11 milyon nəfər olmuşdur. Temirxan-Şura dövlətin əsas şəhəri və paytaxtı olmuşdur. Dağlılar Respublikasının 115 min ordusu vardır.
Tarixi
Dağlılar Respublikasının qurucularından biri Şeyx Şamilin nəvəsi Seyid Şamil olmuşdur. Dövlətin ilk rəhbəri isə Tapa Çermoyev seçilmişdir. Şeyx Əli Hacı Akuşa və Heydər Bamat kimi nüfuzlu bəylər dövlətin idarə olunmasında yaxından iştirak etmişdilər. Dağlılar Respublikası Osmanlı imperiyası, Almaniya, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Gürcüstan Demokratik Respublikası tərəfindən rəsmən tanınmışdır.
Oktyabr çevrilişindən sonra bolşevikləri dəstəkləyən sovetlər, Terek kazakların rəhbərliyi və dağlı xalqlarının milli şuraları Şimali Qafqazda hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladılar. Bu qurumlarm nümayəndələri noyabrın 8-də Vladiqafqazda birgə iclas keçirdilər. İclasda Terek kazakların atamanı M.Karaulov və Şimali Qafqaz Dağlıları Mərkəzi Komitəsinin sədri Tapa Çermoyev, Terek vilayəti İcraiyyə Komitəsinin sədri P.Koçev və vilayət soveti rəhbərliyi bölgədə idarəçiliyi təmin etmək üçün ayrı-ayrı sahələr üzrə komissarlıqlar yaratdılar. Oktyabrın sonunda Petroqrad çevrilişi Dağıstanda da pisləndi və Terek Dağlıları ilə birlikdə Terek-Dağıstan hökuməti yaradılması fikri irəli sürüldü. Dekabrın 2-də Şimali Qafqaz Dağlı İttifaqının yaradılması haqqında bəyannamə qəbul edildi. Rəşid xan Qaplanovun başçılığı ilə müvəqqəti hökumət təşkil olundu. General Talışxanov hərbi komissar, M.Karaulov ədliyyə və maliyyə komissarı, "Dikaya diviziya"nın komandanı general Polevtsev Terek-Dağıstan hərbi hissələrinin komandanı təyin olundular. Lakin bolşevik təbliğatı və Qafqaz cəbhəsindən qayıdan rus əsgərlərinin yerli əhaliyə qarşı zorakılıqları milli toqquşmalara səbəb oldu. Dekabrın 13-də bolşevik təsiri altın olan rus əsgərləri M.Karaulovu qətlə yetirdilər. Bu, rus-kazak hərbçilərinin bölgədə dağlılara qarşı qətl və qarətlərinin geniş miqyas almasına gətirib çıxardı. Qroznıda, Vladiqafqazda rus əsgəri qüvvəsinə arxalanan Sovetlər 1918-ci ilin əvvəlində hakimiyyəti ələ keçirdilər. Martın 17-də isə Pyatiqorskda Terek Xalq Komissarları Soveti təşkil edildi. Şimali Qafqazda bolşevik hakimiyyəti qurulmasına başlandı.
Dağıstanda isə Nəcməddin bəy Qotsinskinin və Şeyx Uzun Hacının başçılıq etdiyi islamçı qüvvələr fəallaşdılar. Petrovsk-Port (Mahaçqala) bolşeviklərdən təmizləndi. N.Qotsinski Dağıstan və bütün Şimali Qafqaz müsəlmanlarımn imamı kimi öz hakimiyyətini elan etdi, aprelin əvvəlində isə Bakıda müsəlman əhaliyə qarşı erməni-bolşevik soyqırımının qarşısını almaq üçün hərbi yürüşə başladı. Dağıstan süvari alaylarının da iştirak etdiyi bu yürüş zamanı erməni-bolşevik qüvvələri Xaçmaz yaxınlığında məğlubiyyətə uğradıldı. Lakin N.Qotsinskinin başçılıq etdiyi Dağıstan könüllüləri Bakı Sovetinin yaratdığı Biləcəri-Xırdalan müdafiə xəttini yarmağa hazırlaşdığı zaman Həştərxandan dəniz yolu ilə bolşeviklərin Petrovsk-Porta hərbi qüvvə yeritməsini eşidib Dağıstana dönməyə məcbur oldular.
Terek-Dağıstan hökuməti isə iflic vəziyyətə düşdü və dağlı milli qüvvələrinin liderləri Zaqafqaziya seymi ilə birləşmək, bütün Qafqazın təmsil olunduğu hakimiyyət yaradılmasına nail olmaq məqsədilə Tiflisə toplaşdılar. Seymdə azərbaycanlı nümayəndələr tərəfindən müdafiə olunan bu təşəbbüs onun gürcü-erməni çoxluğu tərəfindən rədd edildi. Lakin azərbaycanlı ictimai xadimlərin təkidi ilə Trabzona sülh konfransına göndərilən nümayəndə heyətinin tərkibinə dağlı nümayəndələri də daxil edildi. Trabzonda dağlı nümayəndələri Şimali Qafqazla Cənubi Qafqazın vahid dövlətdə birləşməsini təklif etdilər. Lakin gürcü və erməni nümayəndələri, eləcə də alman komandanlığının təmsilçisi Qafqazda müstəqil dövlət yaradılması zamanı bölgədə müsəlman-türk təsirinin güclənməsindən ehtiyatlanaraq, buna razılıq vermədilər.
Trabzonda uğur qazana bilməyən dağlı nümayəndələri İstanbula gedərək, Osmanlı hökuməti ilə birbaşa təmasa girdilər. ərəfəsində hərbi nazir Ənvər paşa ilə görüşüb, ondan yardım istədilər. 1918-ci il mayın 11-də isə dağlı nümayəndə heyəti Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikasının (Dağlı Respublikası) yaradılması haqqında İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdi. Osmanlı dövlətinə və onun müttəfiqlərinə bu haqda rəsmi nota verildi. Tapa Çermoyevin və imzaladığı bu sənədlər Osmanlı dövlətinin rəhbərliyi tərəfındən məmnunluqla qarşılandı. Alman nümayəndə heyəti isə bu qurumun bütün Şimali Qafqazı əhatə etməsinə qarşı çıxaraq, Kuban vilayətindəki kazaklarla münasibətləri daha önəmli saydığım nümayiş etdirdi. Mayın 24-də Ə.Çermoyevin başçılıq etdiyi Dağlı Respublikası hökuməti Gəncəyə köçdü. Dağlı Respublikası nümayəndə heyəti 1918-ci il iyunun 8-də Batumda Osmanlı dövləti ilə dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsi imzaladı. Bu müqaviləyə əsasən, Osmanlı dövləti Dağlı Respublikasına hərbi yardım etməyi və onu xarici təhlükələrdən müdafiə etməyi öhdəsinə götürdü.
Daha sonra Dağlı hökumətinin üzvləri P.Koçev və V.G.Cabagiyev Osmanlı dövlətinin hərbi yardımı məsələsinin detallarının aydmlaşdırmaq üçün Tiflisdə Yusif İzzət paşa ilə danışıqlar apardılar. Dağlı hökumətinin ilk xarici işlər naziri Heydər Bammat isə diplomatik missiya ilə Avropaya yola düşdü. 1918-ci ilin iyununda Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa Dağlı hökumətinin başçısı Ə.Çermoyevin xahişilə İsmayıl Haqqı bəyin baçşılığı ilə Dağıstana hərbi dəstə göndərdi. 74 zabit və 577 əsgərdən ibarət olan bu hərbi qüvvə Dağıstanın dağlıq bölgəsində bolşeviklərə qarşı mübarizə aparan Nuh bəy Tarkovskinin və polkovnik Cəfərovun başçılıq etdikləri könüllü dəstələrə yardım göstərdi. İyunun 21-də Qunib aulunda qərargah yaratmış əslən çərkəz olan İsmayıl Haqqı bəy bütün Şimali Qafqaz müsəlmanlarına müraciət edərək, onları birləşməyə və bolşeviklərə qarşı qəti mübarizəyə çağırdı. 1918-ci ilin yayında Bakı yaxınlığında Osmanlı-Azərbaycan hərbi qüvvələrinin zərbələrindən şimala qaçan L.Biçeraxovun rus kazak dəstəsi Dərbəndi və Petrovsk-Portu ələ keçirərək, Rusiya hakimiyyətini bərpa etdi. Belə vəziyyətdə N.Tarkovski dağlı könüllü alayları ilə Xunzaxa, oradan da Temirxan-şuraya yürüş edərək, bütün bölgənin kazaklar tərəfındən işğalmın qarşısını aldı. Sentyabrın sonunda Osmanlı və Azərbaycan hərbi qüvvələri Dağlı Respublikasına yardıma gəldilər. Yusif İzzət paşanın komandanlıq etdiyi ordu hissələri oktyabrın 6-da Dərbəndi, noyabrın 7-də Petrovsk-Portu Biçeraxovun rus-kazak-erməni qüvvələrindən azad etdi.
Oktyabrın 13-də Dağlı Respublikası hökuməti Ə.Çermoyevin başçılığı ilə Dərbəndə, oktyabrın 24-də isə Temirxan-Şuraya köçdü. Azərbaycan Hökuməti onun normal fəaliyyətə başlaması üçün oktyabrın 8-də 1 milyon rubl faizsiz kredit ayırdı. Daha sonra əlavə maliyyə yardımı, yanacaq və silah-sursat yardımları göstərildi. Noyabrın ortalarmda Dağlı Respublikası hökuməti Antanta nümayəndələrinin tələbi ilə Biçeraxovla barışıq imzaladı. Osmanlı hərbi qüvvələri bölgədən çıxarıldı.
1918-ci il noyabrın 12-də Temirxan-Şurada Dağıstan, Çeçen və İnquş nümayəndələrinin böyük toplantısı çağırıldı. Toplantı iştirakçıları Dağlı Respublikası hökumətinə tam etimad nümayiş etdirdilər. Noyabrın 24-də Dağlı Respublikası hökumətinin rəsmi orqanı olan "Şimali Qafqaz" qəzetinin ilk nömrəsində hökumətin "Dağlılara, kəndlilərə, kazaklara, fəhlələrə, ziyahlara!" müraciəti dərc edildi. Burada hökumətin Dağıstan və Çeçenistanda vəziyyətə nəzarət etdiyi, bolşevik qüvvələrinə qarşı qəti mübarizə aparıldığı bildirilir, Şimali Qafqazın bütün xalqlarının, həmçinin rusların hüquqlarının qorunmasma təminat verilirdi. 1918-ci il noyabrın 28-də Bakıda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Dağlı Respublikası arasında müqavilə bağlanması, Azərbaycan tərəfinin Dağlı hökumətinə 10 milyon rubl həcmində maliyyə yardımı göstərməsi Dağlı Respublikasının öz mövqeyini möhkəmləndirməsi üçün böyük əhəmiyyətə malik idi.
Dağlı Respublikası hökuməti Qafqazdakı ingilis qüvvələrinin komandam U.Tomsonun təklifı ilə dağlı-kazak münasibətlərini normallaşdırmaq üçün əməli addımlar atdı. Dekabrın 10-da Bakıda Dağlı hökumətinin nümayəndəsi Şimali Qafqazın rus, kazak əhalisinin təmsilçiləri ilə müqavilə imzaladı. Bu sənədlə rus əhalisinə ali dövlət idarəçili-yində iştirak hüququ verildi, kazak hərbi dəstələrinin 40 minlik dağlı ordusunun tərkibinə daxil edilməsi qərara alındı. Bu razılaşmaya əsasən, dekabrın 15-də Ə.Çermoyevin başçılıq etdiyi hökumət istefa verdi. Dekabrın 19-da P.Koçevin başçılığı ilə yeni koalision hökumət təşkil edildi. İki nazir postu kazaklara ayrıldı. Lakin ingilislərin himayəsində olan L.Biçeraxovun pozuculuq fəaliyyəti üzündən kazaklar Dağlı hökuməti ilə əməkdaşlıqdan imtina etdilər. Dekabrın 31 -də isə Tomson bildirdi ki, Dağlı Respublikasının səlahiyyəti Rostov-Petrovsk dəmir yolu xəttinə kimidir, ondan cənubdakı Dağıstan ərazisi L.Biçeraxovun fəaliyyət dairəsi olacaq, Petrovsk-Bakı dəmir yolu, Petrovsk və Derbənd limanları müttəfiqlərin nəzarəti altın qalacaqdır. İngilis komandanlığı bu addımı ilə Şimali Qafqaz xalqlarının birliyinə və bolşevik təcavüzünə qarşı mübarizəsi işinə ciddi zərbə vurdu. Şimali Qafqazda "vahid və bölünməz Rusiya" uğrunda çıxıĢ edən general Denikinin Dağlı Respublikasına qarşı təcavüzünə şərait yarandı.
Şimali Qafqaz dağlı xalqları nümayəndələrinin 1919-cu il yanvarın 15-də Temirxan-Şurada keçirilən yığıncağında parlament yaradılması qərara alındı. Yanvarın 20-də Dağlı məclisi adlı nümayəndəli orqan yaradıldı. Dağlı xalqlarının milli azadlıq mübarizəsinin fəal iştirakçısı, qumuq ictimai xadimi Zübeyir Temirxanov Dağlı məclisinin — parlamentin sədri seçildi.
Dağılması
1919-cu ilin əvvəlində Denikin ordusu Terek vilayətinə soxuldu, inquşların müqavimətini çətinliklə də olsa qırıb, Vladiqafqazı ələ keçirdi. Dağlı hökumətinin ingilis komandanlığı və Denikinlə danışıqlan nəticəsiz qaldı. Denikin Dağlı Respublikasını tanımaqdan boyun qaçırdı və Könüllü ordunun generalı Lyaxovu Terek-Dağıstan diyarının hakimi təyin etdi. Martın 5-də Denikin ordusu Çeçenistana soxuldu. Azərbaycan Hökuməti Dağlı Respublikasına qarşı hərbi təcavüzün dayandırılması üçün bütün imkanlara əl atdı. Dağlı hökumətinə yeni maliyyə yardımı göstərdi, könüllü hərbi dəstələr və sanitar briqadaları təşkil edilməyə başladı, Bakıdakı ingilis missiyasından təsirli tədbirlər görməsi istənildi və Azərbaycan Hökumətinin diplomatik fəaliyyəti nəticəsində Gürcüstan hökuməti də martın 7-də Denikinin Dağlı Respublikası ərazisinə hücumuna etirazını bildirdi və Dağlı hökumətinə yardım göstərəcəyini elan etdi. Dağlı Respublikası üçün çox ağır bir vaxtda — martın 28-də Azərbaycanın diplomatik nümayəndəliyi Temirxan Şurada fəaliyyətə başladı.
Aprelin əvvəlində Denikin ordusunun Çeçenistanın çox hissəsini işğal etməsi Dağlı Respublikasında hökumət böhran yaratdı. P.Koçevin və hərbi nazir N.Tarkovskinin passivliyini tənqid edən hökumət üzvləri R.Qaplanov, V.G.Cabagiyev və N.Şahsuvarov istefa verərək, yeni hökumət qurulmasını istədilər. Aprelin 11-də parlamentin iclasında P.Koçev istefa verdiyini elan etdi. Parlament hökumətin təşkilini yenidən P.Koçevə tapşırdı. Dağlı hökumətinin əhali arasında böyük nüfuza malik din xadimləri Şeyx Uzun Hacı və Şeyx Əli Hacıya müraciətlə bütün dağlı qüvvələrini səfərbər etmək cəhdi gözlənilən səmərəni vermədi. Dağıstanda isə Dağlı Respublikasından çıxıb Azərbaycanla birləşmək uğrunda hərəkat geniş vüsət aldı.
Mayın 12-də P.Koçevin başçılıq etdiyi Dağlı hökuməti istefa verdi. Dağlı parlamenti yeni hökumətin təşkilini general M.Xəliləva tapşırdı. Lakin Denikin nümayəndəsi ilə danışığa girən general Xəliləv Dağlı Respublikası hökumətinin buraxıldığını bildirdi və ayrıca Dağıstan hökuməti yaradılması haqqında qərar verdi. Mayın sonunda Dağıstan hökuməti Denikin ordusunu müqavimət göstərmədən ölkəyə buraxdı. Beləliklə, bütün Şimali Qafqaz Denikin ordusunun nəzarətinə keçdi. Şimali Qafqaz xalqlarının istiqlal mübarizəsi növbəti dəfə məğlubiyyətə uğradı. Şimaldan gələn təhlükə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin sərhədlərinə yaxınlaşdı.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Цалыкатты А.|Кавказ наш гордый возродится…//Журнал Наш Дагестан-Махачкала:Изд.Дом Печати,1992-Т1(159).-С.8.-ISSN 0131–1808
- Alex Marshall. The Caucasus Under Soviet Rule. 2010.
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2005. s. 381–382-383.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Daglilar Respublikasi Milletler Birliyi arxivlerine gore resmi Fransiz adi Republique de l Union des peuples montagnards du Caucase tercume Dagliq Qafqaz Xalqlari Birliyinin Respublikasi 1917 1922 ci illerde Simali Qafqazda movcud olmus musteqil dovlet konfederasiya Daglilar Respublikasinin erazilerine muasir dovrde Rusiyanin Cecenistan Inqusetiya Dagistan ve Kabardin Balkar respublikalari ve Qaracay Cerkesiya muxtar vilayetleri daxil idi 16 aprel 1919 cu il tarixinde respublikanin rehberi Psemaxo Kosyev Dagistanin Azerbaycan Demokratik Respublikasinin terkibine kecmesi barede qerar qebul etdi Amma ki 18 mayda Dagistan general Denikinin ordusu terefinden tutuldu bundan sonra Daglilar Respublikasi rehberliyi ozu ozunu buraxdigini ve yeniden Tiflise kocduyunu elan etdi Taninmayan dovletDaglilar RespublikasiGorskaya respublikaBayraq Gerb 1917 1920Paytaxt Buynaksk Vladiqafqaz Batumi LevasiDilleri Abxaz dili Avar dili Dargin dili d Inqus dili Kabardin cerkez dili Qaracay balkar dili Qumuq dili Lak dili Lezgi dili Osetin dili rus dili Rutul dili Cecen diliResmi dilleri rus diliIdareetme formasi parlamentli respublika Vikianbarda elaqeli mediafayllar Daglilar Respublikasinin erazisi 407 000 min kvadrat kilometr ehalisi ise texminen 11 milyon nefer olmusdur Temirxan Sura dovletin esas seheri ve paytaxti olmusdur Daglilar Respublikasinin 115 min ordusu vardir TarixiDaglilar Respublikasinin siyasi xadimleri Ortada rehber Tapa Cermoyev ve onun saginda Seid SamilMudros muqavilesinden sonra General Anton Denikininin hazirladigi Ag ordu ile bolsevikler arasinda olan cebheler Daglilar Respublikasinin qurucularindan biri Seyx Samilin nevesi Seyid Samil olmusdur Dovletin ilk rehberi ise Tapa Cermoyev secilmisdir Seyx Eli Haci Akusa ve Heyder Bamat kimi nufuzlu beyler dovletin idare olunmasinda yaxindan istirak etmisdiler Daglilar Respublikasi Osmanli imperiyasi Almaniya Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Gurcustan Demokratik Respublikasi terefinden resmen taninmisdir Oktyabr cevrilisinden sonra bolsevikleri destekleyen sovetler Terek kazaklarin rehberliyi ve dagli xalqlarinin milli suralari Simali Qafqazda hakimiyyet ugrunda mubarizeye basladilar Bu qurumlarm numayendeleri noyabrin 8 de Vladiqafqazda birge iclas kecirdiler Iclasda Terek kazaklarin atamani M Karaulov ve Simali Qafqaz Daglilari Merkezi Komitesinin sedri Tapa Cermoyev Terek vilayeti Icraiyye Komitesinin sedri P Kocev ve vilayet soveti rehberliyi bolgede idareciliyi temin etmek ucun ayri ayri saheler uzre komissarliqlar yaratdilar Oktyabrin sonunda Petroqrad cevrilisi Dagistanda da pislendi ve Terek Daglilari ile birlikde Terek Dagistan hokumeti yaradilmasi fikri ireli suruldu Dekabrin 2 de Simali Qafqaz Dagli Ittifaqinin yaradilmasi haqqinda beyanname qebul edildi Resid xan Qaplanovun basciligi ile muveqqeti hokumet teskil olundu General Talisxanov herbi komissar M Karaulov edliyye ve maliyye komissari Dikaya diviziya nin komandani general Polevtsev Terek Dagistan herbi hisselerinin komandani teyin olundular Lakin bolsevik tebligati ve Qafqaz cebhesinden qayidan rus esgerlerinin yerli ehaliye qarsi zorakiliqlari milli toqqusmalara sebeb oldu Dekabrin 13 de bolsevik tesiri altin olan rus esgerleri M Karaulovu qetle yetirdiler Bu rus kazak herbcilerinin bolgede daglilara qarsi qetl ve qaretlerinin genis miqyas almasina getirib cixardi Qroznida Vladiqafqazda rus esgeri quvvesine arxalanan Sovetler 1918 ci ilin evvelinde hakimiyyeti ele kecirdiler Martin 17 de ise Pyatiqorskda Terek Xalq Komissarlari Soveti teskil edildi Simali Qafqazda bolsevik hakimiyyeti qurulmasina baslandi Dagistanda ise Necmeddin bey Qotsinskinin ve Seyx Uzun Hacinin basciliq etdiyi islamci quvveler feallasdilar Petrovsk Port Mahacqala bolseviklerden temizlendi N Qotsinski Dagistan ve butun Simali Qafqaz muselmanlarimn imami kimi oz hakimiyyetini elan etdi aprelin evvelinde ise Bakida muselman ehaliye qarsi ermeni bolsevik soyqiriminin qarsisini almaq ucun herbi yuruse basladi Dagistan suvari alaylarinin da istirak etdiyi bu yurus zamani ermeni bolsevik quvveleri Xacmaz yaxinliginda meglubiyyete ugradildi Lakin N Qotsinskinin basciliq etdiyi Dagistan konulluleri Baki Sovetinin yaratdigi Bileceri Xirdalan mudafie xettini yarmaga hazirlasdigi zaman Hesterxandan deniz yolu ile bolseviklerin Petrovsk Porta herbi quvve yeritmesini esidib Dagistana donmeye mecbur oldular Terek Dagistan hokumeti ise iflic veziyyete dusdu ve dagli milli quvvelerinin liderleri Zaqafqaziya seymi ile birlesmek butun Qafqazin temsil olundugu hakimiyyet yaradilmasina nail olmaq meqsedile Tiflise toplasdilar Seymde azerbaycanli numayendeler terefinden mudafie olunan bu tesebbus onun gurcu ermeni coxlugu terefinden redd edildi Lakin azerbaycanli ictimai xadimlerin tekidi ile Trabzona sulh konfransina gonderilen numayende heyetinin terkibine dagli numayendeleri de daxil edildi Trabzonda dagli numayendeleri Simali Qafqazla Cenubi Qafqazin vahid dovletde birlesmesini teklif etdiler Lakin gurcu ve ermeni numayendeleri elece de alman komandanliginin temsilcisi Qafqazda musteqil dovlet yaradilmasi zamani bolgede muselman turk tesirinin guclenmesinden ehtiyatlanaraq buna raziliq vermediler Trabzonda ugur qazana bilmeyen dagli numayendeleri Istanbula gederek Osmanli hokumeti ile birbasa temasa girdiler erefesinde herbi nazir Enver pasa ile gorusub ondan yardim istediler 1918 ci il mayin 11 de ise dagli numayende heyeti Simali Qafqaz Dagli Xalqlari Ittifaqi Respublikasinin Dagli Respublikasi yaradilmasi haqqinda Istiqlal beyannamesi qebul etdi Osmanli dovletine ve onun muttefiqlerine bu haqda resmi nota verildi Tapa Cermoyevin ve imzaladigi bu senedler Osmanli dovletinin rehberliyi terefinden memnunluqla qarsilandi Alman numayende heyeti ise bu qurumun butun Simali Qafqazi ehate etmesine qarsi cixaraq Kuban vilayetindeki kazaklarla munasibetleri daha onemli saydigim numayis etdirdi Mayin 24 de E Cermoyevin basciliq etdiyi Dagli Respublikasi hokumeti Genceye kocdu Dagli Respublikasi numayende heyeti 1918 ci il iyunun 8 de Batumda Osmanli dovleti ile dostluq ve emekdasliq muqavilesi imzaladi Bu muqavileye esasen Osmanli dovleti Dagli Respublikasina herbi yardim etmeyi ve onu xarici tehlukelerden mudafie etmeyi ohdesine goturdu Daha sonra Dagli hokumetinin uzvleri P Kocev ve V G Cabagiyev Osmanli dovletinin herbi yardimi meselesinin detallarinin aydmlasdirmaq ucun Tiflisde Yusif Izzet pasa ile danisiqlar apardilar Dagli hokumetinin ilk xarici isler naziri Heyder Bammat ise diplomatik missiya ile Avropaya yola dusdu 1918 ci ilin iyununda Qafqaz Islam Ordusunun komandani Nuru pasa Dagli hokumetinin bascisi E Cermoyevin xahisile Ismayil Haqqi beyin bacsiligi ile Dagistana herbi deste gonderdi 74 zabit ve 577 esgerden ibaret olan bu herbi quvve Dagistanin dagliq bolgesinde bolseviklere qarsi mubarize aparan Nuh bey Tarkovskinin ve polkovnik Ceferovun basciliq etdikleri konullu destelere yardim gosterdi Iyunun 21 de Qunib aulunda qerargah yaratmis eslen cerkez olan Ismayil Haqqi bey butun Simali Qafqaz muselmanlarina muraciet ederek onlari birlesmeye ve bolseviklere qarsi qeti mubarizeye cagirdi 1918 ci ilin yayinda Baki yaxinliginda Osmanli Azerbaycan herbi quvvelerinin zerbelerinden simala qacan L Biceraxovun rus kazak destesi Derbendi ve Petrovsk Portu ele kecirerek Rusiya hakimiyyetini berpa etdi Bele veziyyetde N Tarkovski dagli konullu alaylari ile Xunzaxa oradan da Temirxan suraya yurus ederek butun bolgenin kazaklar terefinden isgalmin qarsisini aldi Sentyabrin sonunda Osmanli ve Azerbaycan herbi quvveleri Dagli Respublikasina yardima geldiler Yusif Izzet pasanin komandanliq etdiyi ordu hisseleri oktyabrin 6 da Derbendi noyabrin 7 de Petrovsk Portu Biceraxovun rus kazak ermeni quvvelerinden azad etdi Oktyabrin 13 de Dagli Respublikasi hokumeti E Cermoyevin basciligi ile Derbende oktyabrin 24 de ise Temirxan Suraya kocdu Azerbaycan Hokumeti onun normal fealiyyete baslamasi ucun oktyabrin 8 de 1 milyon rubl faizsiz kredit ayirdi Daha sonra elave maliyye yardimi yanacaq ve silah sursat yardimlari gosterildi Noyabrin ortalarmda Dagli Respublikasi hokumeti Antanta numayendelerinin telebi ile Biceraxovla barisiq imzaladi Osmanli herbi quvveleri bolgeden cixarildi 1918 ci il noyabrin 12 de Temirxan Surada Dagistan Cecen ve Inqus numayendelerinin boyuk toplantisi cagirildi Toplanti istirakcilari Dagli Respublikasi hokumetine tam etimad numayis etdirdiler Noyabrin 24 de Dagli Respublikasi hokumetinin resmi orqani olan Simali Qafqaz qezetinin ilk nomresinde hokumetin Daglilara kendlilere kazaklara fehlelere ziyahlara muracieti derc edildi Burada hokumetin Dagistan ve Cecenistanda veziyyete nezaret etdiyi bolsevik quvvelerine qarsi qeti mubarize aparildigi bildirilir Simali Qafqazin butun xalqlarinin hemcinin ruslarin huquqlarinin qorunmasma teminat verilirdi 1918 ci il noyabrin 28 de Bakida Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile Dagli Respublikasi arasinda muqavile baglanmasi Azerbaycan terefinin Dagli hokumetine 10 milyon rubl hecminde maliyye yardimi gostermesi Dagli Respublikasinin oz movqeyini mohkemlendirmesi ucun boyuk ehemiyyete malik idi Dagli Respublikasi hokumeti Qafqazdaki ingilis quvvelerinin komandam U Tomsonun teklifi ile dagli kazak munasibetlerini normallasdirmaq ucun emeli addimlar atdi Dekabrin 10 da Bakida Dagli hokumetinin numayendesi Simali Qafqazin rus kazak ehalisinin temsilcileri ile muqavile imzaladi Bu senedle rus ehalisine ali dovlet idarecili yinde istirak huququ verildi kazak herbi destelerinin 40 minlik dagli ordusunun terkibine daxil edilmesi qerara alindi Bu razilasmaya esasen dekabrin 15 de E Cermoyevin basciliq etdiyi hokumet istefa verdi Dekabrin 19 da P Kocevin basciligi ile yeni koalision hokumet teskil edildi Iki nazir postu kazaklara ayrildi Lakin ingilislerin himayesinde olan L Biceraxovun pozuculuq fealiyyeti uzunden kazaklar Dagli hokumeti ile emekdasliqdan imtina etdiler Dekabrin 31 de ise Tomson bildirdi ki Dagli Respublikasinin selahiyyeti Rostov Petrovsk demir yolu xettine kimidir ondan cenubdaki Dagistan erazisi L Biceraxovun fealiyyet dairesi olacaq Petrovsk Baki demir yolu Petrovsk ve Derbend limanlari muttefiqlerin nezareti altin qalacaqdir Ingilis komandanligi bu addimi ile Simali Qafqaz xalqlarinin birliyine ve bolsevik tecavuzune qarsi mubarizesi isine ciddi zerbe vurdu Simali Qafqazda vahid ve bolunmez Rusiya ugrunda cixiG eden general Denikinin Dagli Respublikasina qarsi tecavuzune serait yarandi Simali Qafqaz dagli xalqlari numayendelerinin 1919 cu il yanvarin 15 de Temirxan Surada kecirilen yigincaginda parlament yaradilmasi qerara alindi Yanvarin 20 de Dagli meclisi adli numayendeli orqan yaradildi Dagli xalqlarinin milli azadliq mubarizesinin feal istirakcisi qumuq ictimai xadimi Zubeyir Temirxanov Dagli meclisinin parlamentin sedri secildi Dagilmasi 1919 cu ilin evvelinde Denikin ordusu Terek vilayetine soxuldu inquslarin muqavimetini cetinlikle de olsa qirib Vladiqafqazi ele kecirdi Dagli hokumetinin ingilis komandanligi ve Denikinle danisiqlan neticesiz qaldi Denikin Dagli Respublikasini tanimaqdan boyun qacirdi ve Konullu ordunun generali Lyaxovu Terek Dagistan diyarinin hakimi teyin etdi Martin 5 de Denikin ordusu Cecenistana soxuldu Azerbaycan Hokumeti Dagli Respublikasina qarsi herbi tecavuzun dayandirilmasi ucun butun imkanlara el atdi Dagli hokumetine yeni maliyye yardimi gosterdi konullu herbi desteler ve sanitar briqadalari teskil edilmeye basladi Bakidaki ingilis missiyasindan tesirli tedbirler gormesi istenildi ve Azerbaycan Hokumetinin diplomatik fealiyyeti neticesinde Gurcustan hokumeti de martin 7 de Denikinin Dagli Respublikasi erazisine hucumuna etirazini bildirdi ve Dagli hokumetine yardim gostereceyini elan etdi Dagli Respublikasi ucun cox agir bir vaxtda martin 28 de Azerbaycanin diplomatik numayendeliyi Temirxan Surada fealiyyete basladi Aprelin evvelinde Denikin ordusunun Cecenistanin cox hissesini isgal etmesi Dagli Respublikasinda hokumet bohran yaratdi P Kocevin ve herbi nazir N Tarkovskinin passivliyini tenqid eden hokumet uzvleri R Qaplanov V G Cabagiyev ve N Sahsuvarov istefa vererek yeni hokumet qurulmasini istediler Aprelin 11 de parlamentin iclasinda P Kocev istefa verdiyini elan etdi Parlament hokumetin teskilini yeniden P Koceve tapsirdi Dagli hokumetinin ehali arasinda boyuk nufuza malik din xadimleri Seyx Uzun Haci ve Seyx Eli Haciya muracietle butun dagli quvvelerini seferber etmek cehdi gozlenilen semereni vermedi Dagistanda ise Dagli Respublikasindan cixib Azerbaycanla birlesmek ugrunda herekat genis vuset aldi Mayin 12 de P Kocevin basciliq etdiyi Dagli hokumeti istefa verdi Dagli parlamenti yeni hokumetin teskilini general M Xelileva tapsirdi Lakin Denikin numayendesi ile danisiga giren general Xelilev Dagli Respublikasi hokumetinin buraxildigini bildirdi ve ayrica Dagistan hokumeti yaradilmasi haqqinda qerar verdi Mayin sonunda Dagistan hokumeti Denikin ordusunu muqavimet gostermeden olkeye buraxdi Belelikle butun Simali Qafqaz Denikin ordusunun nezaretine kecdi Simali Qafqaz xalqlarinin istiqlal mubarizesi novbeti defe meglubiyyete ugradi Simaldan gelen tehluke Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin serhedlerine yaxinlasdi Hemcinin baxQafqaz Islam Ordusu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Daglilar Respublikasinda diplomatik numayendeliyiIstinadlarCalykatty A Kavkaz nash gordyj vozroditsya Zhurnal Nash Dagestan Mahachkala Izd Dom Pechati 1992 T1 159 S 8 ISSN 0131 1808 Alex Marshall The Caucasus Under Soviet Rule 2010 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2005 s 381 382 383