Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tütək – ağacdan hazırlanmış nəfəsli musiqi aləti.
| Tütək | |
|---|---|
 Azərbaycanın qədim xalq musiqi aləti - tütək. | |
| Əlaqəli alətlər | |
| Mənşə ölkəsi |  Azərbaycan |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixçə
İnsanlar tarixin müxtəlif dövrlərində qarğı, qamış, sümük, ağac, saxsı və metaldan nəfəsli musiqi alətləri düzəltmişlər. Ən qədim nəfəsli musiqi aləti tütək hesab edilir. Belə güman edilir ki, tütəyi çobanlar icad etmiş, ilk dəfə onlar dilə gətirmişlər.
Etnoqrafik axtarışlardan aydın olur ki, hələ də Azərbaycanın kənd yerlərində daxili boşluğu olan bəzi bitkilərin, xüsusilə taxıl və qamışın özəyini əl ilə dartıb çıxarır, buğum hissəsini qırdıqdan sonra deşiyin ağzını azacıq əzərək bəsit çalğı aləti düzəldirlər. Onu üfürdükdə nazik cır səs alınır, hətta bəzən onların üzərində kiçik dəliklər açılıb müxtəlif havalar çalınır. Kim bilir, bəlkə də nəfəslə çalınan musiqi alətlərinin yaranmasında belə sadə xalq təcrübəsinin müəyyən rolu olmuş, sonralar ağac və qarğı zoğundan tütək düzəltmişlər. Sadə tütəklərin düzəldilməsi o qədər də çətin deyildir. İçərisi novlu olan quru qarğını kəsib ucunda dil, üzərində isə səslənməni nizama salan dəlik açırlar.
Nizami Gəncəvinin məlumatından aydın olur ki, naməlum bir çoban qamışlıqdan keçərkən bir qamış kəsib ondan tütək duzəldir və ürəyinin kədərini onunla dağıdır. Guya gəzintiyə çıxan İskəndər tütəyi dilə gətirən çobanı görur. Şah onu hüzuruna çağırıb tütəyin sirrini öyrənmək istəyir. Şair çobanın dili ilə tütəyi belə təsvir edir:
Dedi: – Bir quyudan göyərib çıxmış,
Şəkərdən şirindir məncə bu qamış.
Dəldim, yaraladım oz əlim ilə,
Hələ kəsilməmiş gəlməzdi dilə.
O cansız olsa da sevirəm can tək,
Dilsizdir, mənimçün dildir bu tütək...
Eramızın IV-V əsrlərinə aid edilən və albanlara məxsus zərif naxışlarla bəzənmiş tunc qab tapılmışdır. Qabın üzərində rəqqasə və çalğıcı rəsmləri arasında tütəyə oxşar musiqi aləti də təsvir edilmişdir.
Xaqaninin, Füzulinin əsərlərində bu zərif musiqi aləti haqqında məlumat var. Tütəyin gövdəsinin üstündə yeddi, arxa tərəfində isə bir dəlik olur. Tütəyin təsviri tapmacalarımızda da öz əksini tapıb. Səsi yumşaq, ürəyə yatan və məlahətlidir.
Bir vaxtlar, əsasən, çobanların istifadə etdiyi üfləmə ağac musiqi aləti olmuşdur. Bir çox ölkələrdə tütəyin müxtəlif növləri çox geniş yayılıb.
Quruluşu
Boruşəkilli gövdə ərik, qoz, tut və ya qamışdan hazırlanır. Gövdənin üz hissəsində 7, alt hissəsində isə 1 oyuq olur. Alətin baş tərəfində borunun içərisinə yanakı kəsilmiş ağac tıxac (dil) daxil edilir.
Uzunluğu 280–300 mm, diametri 20 mm-dir. Gövdənin üst hissəsində yeddi, alt hissəsində isə bir oyuq olur. Alətin baş tərəfində borunun içərisinə yanakı kəsilmiş ağac tıxac (dil) daxil edilir. Tıxacla gövdə arasında xüsusi ölçüdə boşluq saxlanılır ki, həmin hissədən ağız boşluğuna yığılmış hava dodaqlar vasitəsi ilə gövdəyə üflənir.
Sağ və sol əlin barmaqları ilə oyuqları açıb-bağlamaqla səs ucalıqlarını almaq mümkün olur. Onun səs düzümü kiçik oktavanın "si" səsindən üçüncü oktavanın "do" səsinə qədərdir. Mahir ifaçılar bir neçə səs də əlavə edə bilirlər.
Növləri
Ölçüsünə görə böyük və kiçik (cürə, pikkolo) olur. Cürə tütəyin borusunun uzunluğu kiçik olduğundan digər tütəklərə nisbətən səsi qışqırıqlı çıxır.
Tütəyin digər növləri:
- Çoban tütəyi
- Quş tütəyi
- Gil tütək .
İstinadlar
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Bakı-2007, "Şərq-Qərb" nəşriyyatı. Üç cilddə. III cild. səh. 225.
- Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti - Tütək 2022-03-31 at the Wayback Machine
- Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti 2022-03-03 at the Wayback Machine. Bakı, 2004.
Ədəbiyyat
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 25 cilddə. "Azərbaycan" cildi, səh. 793, Bakı 2007 , , (az.)
- Aserbaidschan - Land des Feuers, Broschiert: 294 Seiten, Verlag: Reimer; Auflage: 1., Aufl. (August 2008), Sprache: Englisch, Deutsch, ,
Xarici keçidlər
- Tütəkdə çoban bayatı
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tutek agacdan hazirlanmis nefesli musiqi aleti TutekAzerbaycanin qedim xalq musiqi aleti tutek Elaqeli aletler turk Ney azerb Balaban cin yap bolq Mense olkesi Azerbaycan Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixceInsanlar tarixin muxtelif dovrlerinde qargi qamis sumuk agac saxsi ve metaldan nefesli musiqi aletleri duzeltmisler En qedim nefesli musiqi aleti tutek hesab edilir Bele guman edilir ki tuteyi cobanlar icad etmis ilk defe onlar dile getirmisler Etnoqrafik axtarislardan aydin olur ki hele de Azerbaycanin kend yerlerinde daxili boslugu olan bezi bitkilerin xususile taxil ve qamisin ozeyini el ile dartib cixarir bugum hissesini qirdiqdan sonra desiyin agzini azaciq ezerek besit calgi aleti duzeldirler Onu ufurdukde nazik cir ses alinir hetta bezen onlarin uzerinde kicik delikler acilib muxtelif havalar calinir Kim bilir belke de nefesle calinan musiqi aletlerinin yaranmasinda bele sade xalq tecrubesinin mueyyen rolu olmus sonralar agac ve qargi zogundan tutek duzeltmisler Sade tuteklerin duzeldilmesi o qeder de cetin deyildir Icerisi novlu olan quru qargini kesib ucunda dil uzerinde ise seslenmeni nizama salan delik acirlar Nizami Gencevinin melumatindan aydin olur ki namelum bir coban qamisliqdan kecerken bir qamis kesib ondan tutek duzeldir ve ureyinin kederini onunla dagidir Guya gezintiye cixan Iskender tuteyi dile getiren cobani gorur Sah onu huzuruna cagirib tuteyin sirrini oyrenmek isteyir Sair cobanin dili ile tuteyi bele tesvir edir Dedi Bir quyudan goyerib cixmis Sekerden sirindir mence bu qamis Deldim yaraladim oz elim ile Hele kesilmemis gelmezdi dile O cansiz olsa da sevirem can tek Dilsizdir menimcun dildir bu tutek Eramizin IV V esrlerine aid edilen ve albanlara mexsus zerif naxislarla bezenmis tunc qab tapilmisdir Qabin uzerinde reqqase ve calgici resmleri arasinda tuteye oxsar musiqi aleti de tesvir edilmisdir Xaqaninin Fuzulinin eserlerinde bu zerif musiqi aleti haqqinda melumat var Tuteyin govdesinin ustunde yeddi arxa terefinde ise bir delik olur Tuteyin tesviri tapmacalarimizda da oz eksini tapib Sesi yumsaq ureye yatan ve melahetlidir Bir vaxtlar esasen cobanlarin istifade etdiyi ufleme agac musiqi aleti olmusdur Bir cox olkelerde tuteyin muxtelif novleri cox genis yayilib QurulusuBorusekilli govde erik qoz tut ve ya qamisdan hazirlanir Govdenin uz hissesinde 7 alt hissesinde ise 1 oyuq olur Aletin bas terefinde borunun icerisine yanaki kesilmis agac tixac dil daxil edilir Uzunlugu 280 300 mm diametri 20 mm dir Govdenin ust hissesinde yeddi alt hissesinde ise bir oyuq olur Aletin bas terefinde borunun icerisine yanaki kesilmis agac tixac dil daxil edilir Tixacla govde arasinda xususi olcude bosluq saxlanilir ki hemin hisseden agiz bosluguna yigilmis hava dodaqlar vasitesi ile govdeye uflenir Sag ve sol elin barmaqlari ile oyuqlari acib baglamaqla ses ucaliqlarini almaq mumkun olur Onun ses duzumu kicik oktavanin si sesinden ucuncu oktavanin do sesine qederdir Mahir ifacilar bir nece ses de elave ede bilirler NovleriOlcusune gore boyuk ve kicik cure pikkolo olur Cure tuteyin borusunun uzunlugu kicik oldugundan diger tuteklere nisbeten sesi qisqiriqli cixir Tuteyin diger novleri Coban tuteyi Qus tuteyi Gil tutek IstinadlarAzerbaycan etnoqrafiyasi Baki 2007 Serq Qerb nesriyyati Uc cildde III cild seh 225 ISBN 978 9952 34 152 2 Efrasiyab Bedelbeyli Izahli monoqrafik musiqi lugeti Tutek 2022 03 31 at the Wayback Machine Abbasqulu Necefzade Azerbaycan calgi aletlerinin izahli lugeti 2022 03 03 at the Wayback Machine Baki 2004 EdebiyyatAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Azerbaycan cildi seh 793 Baki 2007 ISBN 978 9952 441 01 7 ISBN 978 9952 441 00 0 az Aserbaidschan Land des Feuers Broschiert 294 Seiten Verlag Reimer Auflage 1 Aufl August 2008 Sprache Englisch Deutsch ISBN 3496028203 ISBN 978 3496028208Xarici kecidlerTutekde coban bayatiHemcinin baxAzerbaycan musiqisi Azerbaycan medeniyyeti