Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hipotez (q.yun. ὑπόθεσις — "əsas", "təxmini fikir") — təxmin edilmə, fikrə gəlmə, təsdiq edilməmiş .
Elmdə hipotez anlayışı çox vaxt təbiətin, yaxud ictimai həyat hadisələrinin hər hansı bir sahəsini izah edən fərziyə kimi başa düşülür. Hadisəni izah etmək, onun səbəbini, başqa hadisə və proseslərlə qanunauyğunluq əlaqəsini aşkara çıxarmaqdır. Buna görə də, hipotez əksər hallarda elmin həqiqi müddəalarına zidd gəlməyən, lakin müəyyən hadisələr və prosesləri doğuran səbəb haqqında irəli sürülən, sübut olunmasına ehtiyac duyulan fərziyyə hesab olunur.
Bir qayda olaraq hipotezlər bir sıra müşahidə və nümunələrə söykənməli və həqiqətə oxşamalıdırlar. Hipotezlər ya təsdiq edilməli və fakta çevrilməli və ya da rədd edilərək əsassız iddia cərgəsinə keçməlidirlər.
Elmi tədqiqatlarda hipotezlər müəyyən sayda müşahidələr, təcrübədən alınan nəticələrə əsaslanan mülahizələrin müəyyən edilməsi deməkdir. İrəli sürülən hipoteziərin yoxlanılması xüsusi eksperimentlərin gedişində həyata keçirilə bilər. Təsdiq edilməmiş və rədd ediməmiş hipotez açıq problem adlanırlar.
Hipotezlərin formalaşdırılması və onların düzgünlüyünün yoxlanılmasında mülahizə metodu kimi analogiyaların böyük əhəmiyyəti vardır. Analogiya iki obyekt arasında hər hansı bir xüsusi haqqında mülahizə yürütməkdir. Bu oxşarlıq əhəmiyyətli və əhəmiyyətsiz dərəcədə ola bilər. Müasir elmi hipotezlər bir qayda olaraq təcrübəyə yoxlanılmış elmi müddəaların analogiyasina görə yaradılırlar. Analogiya hipotezi eksperiment ilə alaqələndirilir. Mülahizələri sadələşdirən və hadisələrin təbiətini dəqiqləşdirən eksperiment keçirilməsinə imkan verən məntiqi sxemler və məntiqi quruluşlar model adlandırılırlar.
Hipotezin inkişaf mərhələləri
Əqli nəticə kimi hipotezin də kökləri vardır. Bu baxımdan hipotezin qurulmasının konkret mərhələlərini qeyd etmək olar:
Birinci mərhələ verilmiş faktlar dairəsini izah edən səbəb haqqında fərziyyənin yürüdülməsidir.
İkinci mərhələ ehtimali müddəalardan deduktiv yolla müxtəlif nəticələrin çıxarılması və onların təcrübi faktlarla tutuşdurulmasıdır.
Üçüncü mərhələdə diqqətli yoxlamalar nəticəsində hipotez ya təsdiq, ya təkzib olunur. Təsdiq olunan hipotez həqiqi biliyə çevrilir.
Hipotezin növləri
Hipotezin üç növü vardır:
Ümumi hipotez
Ümumi hipotezdə hadisə, yaxud hadisələr qrupu nəzərdən keçirilir, burada təbii və ictimai hadisələrin qanunauyğunluqları haqqında fərziyyələr yürüdülür, nəticədə qanun kəşf olunur.
Xüsusi hipotez
Xüsusi hipotezdə hadisə və proseslərin ayrıca tərəfi, xassəsi haqqında mülahizələr yürüdülür. Konkret tarixi hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsi, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin tarixi fəaliyyəti, cinayətin ayrı-ayrı tərəfləri, məqamları haqqında yürüdülən fikirlər xüsusi hipotezləri bildirir.
İş hipotezi
İş hipotezində isə verilmiş problem haqqında müəyyən informasiyalar toplanır, təhlil edilir və tədqiqatçıya konkret istiqamət verilir. Bu hipotez, xüsusilə təbii-elmi eksperimentləşdirmə sahəsində geniş yayılmışdır.
Hipotezin şərtləri
Elmi idrakın forması kimi hipotez bir sıra şərtlərə tabedir:
- Konkret hadisə və proseslər haqqında irəli sürülən və izahı tələb olunan faktik materiallarla, elmdə qəbul olunmuş qanun və nəzəriyyələrlə zidiyyət təşkil etməməlidir;
- Prinsip editabilə yoxlanılmalıdır;
- Geniş hadisələr dairəsini əhatə etməklə, onların bütöv bir qrupuna tətbiq olunmalıdır;
- Sadə olmalıdır, yəni mümkün qədər az sayda prinsip və mülahizələr əsasında qurulmalıdır;
- Nəzərdən keçirilən hadisə və faktlara oxşar olmaqla, çoxlu proses və hadisələri izah etməlidir;
- Tədqiq olunan hadisələrlə yanaşı, həmin qrupa aid olmayan proses və hadisələrin varlığını da qabaqcadan söyləməlidir;
- Ümumi elmi prinsiplərə və dialektik-məntiqi qanunlara, onun əsas müddəalarına uyğun gəlməlidir;
- Nəticələri deduktiv yolla əsaslandırılmalıdır.
Həmçinin bax
Mənbə
- "Sistemlərin modelləşdirilməsi" İ. Ə. İbrahimov və b., Bakı −1986
- "Моделирование систем" Б.Я. Советов, С.А. Яковлев, Москва-1985
- "Məntiq" M. M. İsrafilov, Bakı-2005
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hipotez q yun ὑpo8esis esas texmini fikir texmin edilme fikre gelme tesdiq edilmemis Elmde hipotez anlayisi cox vaxt tebietin yaxud ictimai heyat hadiselerinin her hansi bir sahesini izah eden ferziye kimi basa dusulur Hadiseni izah etmek onun sebebini basqa hadise ve proseslerle qanunauygunluq elaqesini askara cixarmaqdir Buna gore de hipotez ekser hallarda elmin heqiqi muddealarina zidd gelmeyen lakin mueyyen hadiseler ve prosesleri doguran sebeb haqqinda ireli surulen subut olunmasina ehtiyac duyulan ferziyye hesab olunur Bir qayda olaraq hipotezler bir sira musahide ve numunelere soykenmeli ve heqiqete oxsamalidirlar Hipotezler ya tesdiq edilmeli ve fakta cevrilmeli ve ya da redd edilerek esassiz iddia cergesine kecmelidirler Elmi tedqiqatlarda hipotezler mueyyen sayda musahideler tecrubeden alinan neticelere esaslanan mulahizelerin mueyyen edilmesi demekdir Ireli surulen hipotezierin yoxlanilmasi xususi eksperimentlerin gedisinde heyata kecirile biler Tesdiq edilmemis ve redd edimemis hipotez aciq problem adlanirlar Hipotezlerin formalasdirilmasi ve onlarin duzgunluyunun yoxlanilmasinda mulahize metodu kimi analogiyalarin boyuk ehemiyyeti vardir Analogiya iki obyekt arasinda her hansi bir xususi haqqinda mulahize yurutmekdir Bu oxsarliq ehemiyyetli ve ehemiyyetsiz derecede ola biler Muasir elmi hipotezler bir qayda olaraq tecrubeye yoxlanilmis elmi muddealarin analogiyasina gore yaradilirlar Analogiya hipotezi eksperiment ile alaqelendirilir Mulahizeleri sadelesdiren ve hadiselerin tebietini deqiqlesdiren eksperiment kecirilmesine imkan veren mentiqi sxemler ve mentiqi quruluslar model adlandirilirlar Hipotezin inkisaf merheleleriEqli netice kimi hipotezin de kokleri vardir Bu baximdan hipotezin qurulmasinin konkret merhelelerini qeyd etmek olar Birinci merhele verilmis faktlar dairesini izah eden sebeb haqqinda ferziyyenin yurudulmesidir Ikinci merhele ehtimali muddealardan deduktiv yolla muxtelif neticelerin cixarilmasi ve onlarin tecrubi faktlarla tutusdurulmasidir Ucuncu merhelede diqqetli yoxlamalar neticesinde hipotez ya tesdiq ya tekzib olunur Tesdiq olunan hipotez heqiqi biliye cevrilir Hipotezin novleriHipotezin uc novu vardir Umumi hipotez Umumi hipotezde hadise yaxud hadiseler qrupu nezerden kecirilir burada tebii ve ictimai hadiselerin qanunauygunluqlari haqqinda ferziyyeler yurudulur neticede qanun kesf olunur Xususi hipotez Xususi hipotezde hadise ve proseslerin ayrica terefi xassesi haqqinda mulahizeler yurudulur Konkret tarixi hadiselerin qarsiliqli elaqesi ayri ayri sexsiyyetlerin tarixi fealiyyeti cinayetin ayri ayri terefleri meqamlari haqqinda yurudulen fikirler xususi hipotezleri bildirir Is hipotezi Is hipotezinde ise verilmis problem haqqinda mueyyen informasiyalar toplanir tehlil edilir ve tedqiqatciya konkret istiqamet verilir Bu hipotez xususile tebii elmi eksperimentlesdirme sahesinde genis yayilmisdir Hipotezin sertleriElmi idrakin formasi kimi hipotez bir sira sertlere tabedir Konkret hadise ve prosesler haqqinda ireli surulen ve izahi teleb olunan faktik materiallarla elmde qebul olunmus qanun ve nezeriyyelerle zidiyyet teskil etmemelidir Prinsip editabile yoxlanilmalidir Genis hadiseler dairesini ehate etmekle onlarin butov bir qrupuna tetbiq olunmalidir Sade olmalidir yeni mumkun qeder az sayda prinsip ve mulahizeler esasinda qurulmalidir Nezerden kecirilen hadise ve faktlara oxsar olmaqla coxlu proses ve hadiseleri izah etmelidir Tedqiq olunan hadiselerle yanasi hemin qrupa aid olmayan proses ve hadiselerin varligini da qabaqcadan soylemelidir Umumi elmi prinsiplere ve dialektik mentiqi qanunlara onun esas muddealarina uygun gelmelidir Neticeleri deduktiv yolla esaslandirilmalidir Hemcinin baxAnalogiya Aksiom Arqument Paradoks Anlayis Netice Fakt Ad hoc hipoteziMenbe Sistemlerin modellesdirilmesi I E Ibrahimov ve b Baki 1986 Modelirovanie sistem B Ya Sovetov S A Yakovlev Moskva 1985 Mentiq M M Israfilov Baki 2005