Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
FIM-92 “Stinger” (ingil. FIM-92 Stinger — iynə, sancaq) — Amerika istehsalı daşınan zenit-raket kompleksi (DZRK), alçaqdan uçan hava hədəflərinin (təyyarə, helikopter, Pilotsuz uçuş aparatı (PUA)) vurulması üçün nəzərdə tutulur. Bir adam tərəfindən daşınan, çiyinə alınaraq atəş açılan, infraqırmızı və ultrabənövşəyi şüalarla idarə olunan, passiv atəş aç-unut prinsipi ilə işləyən raket sistemidir. Bir ekipaj tərəfindən MANPADS (Çiyindən atılan) istifadəsi, yüksək təsirlilik və məhvetmə xüsusiyyətlərinə malik olması quru qoşunlarında vacib bir silah növü kimi istifadəsinə səbəb olmuşdur.
| FIM-92 Stinger | |
|---|---|
 ABŞ Silahlı Qüvvələri tərəfindən istifadə edilən FIM-92 Stinger raketi | |
| Tipi | Yer-hava tipli, IR passiv başlıqlı, qısa mənzilli, alçaqdan uçan hədəflərə qarşı effektli olan daşınan raket silahı (MANPADS) |
| Ölkə | |
| İstismar tarixçəsi | |
| İstismar illəri | 1981 - hal-hazırkı dövr |
| İstismara başlanması | 1981 |
| İstifadə edilən döyüşlər | |
| İstehsal tarixçəsi | |
| Konstruktor | General Dynamics |
| Konstruksiya tarixi | 1967 |
| İstehsalçı | Raytheon Missile Systems |
| İstehsal illəri | 1978 - hal-hazırkı dövr |
| Xüsusiyyətləri | |
| Ağırlığı | 15.2 kq |
| Uzunluğu | 1.52 m |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
ABŞ-də “General Dynamics/Raytheon Corporation” şirkəti tərəfindən və lisenziya altında Almaniyada “EADS” şirkəti tərəfindən istehsal olunur. İlk 260 ədədi 1979-cu ilin ortasında istehsal olunub, bundan sonra istehsalçı şirkət 2250 ədədlik ABŞ ordusu üçün ümumi dəyəri 105 milyon ABŞ dolları olan növbəti partiyanın sifarişini alır. 1981-ci ildən istehsalına başlanılmış və eyni zamanda silahlanmaya qəbul olunub. Ən yayılmış DZRK-dan biridir. ABŞ-dən əlavə 30 dövlətin silah arsenalına daxildir. İstehsal olunmuş “Stinger” raketlərinin sayı 70 mindən artıqdır.
Raket silahı 1,52 metr uzunluğa, 70 mm çapa, 10,1 kq ağırlığa, kanister başlıqla birlikdə 15,2 kq ağırlığa sahibdir. Mənzili 1-4,8 kilometr arasında dəyişir.
Dünyadakı ən məşhur daşınan zenit raket komplekslərinə, "İqla" və "Strela" ilə birlikdə, əlbəttə ki, ABŞ-nin FIM-92 "Stinger" DZRK-larını da aid etmək vacibdir. "Stinger" ABŞ ordusunda FIM-92 ümumqoşun indeksinə malikdir və digər ölkələrdən olan "həmkarları" kimi aşağıdan uçan hava hədəfləri: PUA-ları, helikopterləri və təyyarələri məhv etmək üçün nəzərdə tutulur. Bundan əlavə "Stinger" operatora zəif zirehli yerüstü və suüstü hədəflərə atəş açmaq üçün məhdud imkanlar da yaradır. 1981-ci ildə ABŞ ordusu tərəfindən silahlanmaya qəbul edilən kompleks hələ də xidmətini davam etdirir.
1981-ci ildə yaradılan kompleks yalnız ABŞ ordusunun silahlanmasında yer almır, həm də fəal şəkildə ixrac olunur. ABŞ-dən başqa onun istehsalı ilə Almaniyada "European Aeronautic Defence and Space Company" (EADS) və Türkiyədə ROKETSAN şirkəti məşğul olub. Bütün istehsal müddətində bu komplekslər üçün 70 mindən çox raket istehsal edilib. Bu komplekslər dünyanın ən məşhur DZRK-larından biridir, hazırda 30 ölkənin silahlanmasında mövcuddur.
"Stinger" təyyarə, helikopter və PUA-ları həm qarşı, həm də təqib kurslarında məhv etmək üçün nəzərdə tutulur. Aşağı və çox aşağı hündürlükdə uçan hədəflər də bura daxildir. Kompleksin inkişafı üçün "General Dynamics" şirkətinin mütəxəssisləri cəlb edilib. "Stinger" DZRK-nın inkişafını, ilk ABŞ "Red Eye" kompleksinin kütləvi istehsalından qısa bir müddət əvvəl, 1960-cı illərin ortalarında başlayan "Advanced Seeker Development Program" (ASDP) layihəsi təmin etdi. Bu fəaliyyətlərin məqsədi, "Red Eye 2" daşınan kompleks konsepsiyasının infraqırmızı başlıqlı zenit raketi ilə istifadəsinin həyata keçirilməsinin nəzəri cəhətdən öyrənilməsi və eksperimental təsdiqindən ibarət idi.
Bu proqramın uğurla həyata keçirilməsi, 1972-ci ildə ABŞ Müdafiə Nazirliyinə dərhal "Stinger" adını qəbul edən perspektiv DZRK-nın inkişafını maliyyələşdirməyə imkan verdi. Kompleksin inkişafı, proses ərzində qarşıya çıxan çətinliklərə baxmayaraq 1977-ci ildə tamamlandı. Eyni ildə "General Dynamics" nümunələrin ilk partiyasını istehsal etdi. 1979-1980-ci illərdə ABŞ-də keçirilən sınaqlar uğurla başa çatdı.
İnfraqırmızı (IR) özütuşlanan başlıqla (dalğa diapazonu 4.1-4.4 mikron) təchiz edilən FIM-92A zenit raketinə malik DZRK-nın sınaqları nəticəsində kompleksin qarşı kurslarda hava hədəflərini məhv etmək qabiliyyəti təsdiqləndi. Göstərilən nəticələr ABŞ Müdafiə Nazirliyinə komplekslərin seriyalı istehsalına və silahlanmaya qəbuluna dair qərar verməyə imkan yaratdı. 1981-ci ildən kompleks kütləvi şəkildə ABŞ-nin Avropadakı Quru Qoşunlarının silahlanmasına daxil olmağa başladı.
1977-ci ildən başlayan və 1980-ci illərin əvvəllərində son mərhələyə qədəm qoyan yeni POST (Passive Optical Seeker Technology) özütuşlanan başlığın yaradılmasında əldə olunan nailiyyətlər nəticəsində FIM-92A modifikasiyasında olan raketlərin istehsalı əhəmiyyətli dərəcədə azaldıldı.
FIM-92B raketində istifadə edilən iki diapazonlu POST özütuşlanan başlığı həm infraqırmızı, həm də ultrabənövşəyi dalğa uzunluqlarında çalışa bilir. FIM-92A raketinin başlığında hava hədəfinin optik oxa nisbətdə vəziyyəti ilə bağlı məlumat, fırlanan ekran (raster) tərəfindən modulyasiya edilən siqnaldan çıxarılırdısa, yeni raketdə hədəfin vəziyyəti barədə məlumat ekransız koordinat sistemi vasitəsilə əldə edilir. İki rəqəmsal mikroprosessorla eyni dövrədə infraqırmızı və ultrabənövşəyi şüalanma sensorlarının çalışması da təmin edilir.
Bu isə özütuşlanan raket başlığına fonun maneələri şəraitində belə hava hədəfini seçməyə, eləcə də infraqırmızı diapazonda əks təsir vasitələrinə qarşı qorunmaya imkan verir.
Bu raketlərin istehsalı 1983-cü ildə başlayıb, lakin 1985-ci ildə "General Dynamics" yeni FIM-92C raketinin yaradılması üzərində işə başladığı üçün FIM-92B idarəolunan zenit raketlərinin istehsal tempi daha əvvəl planlaşdırılana nisbətən xeyli azaldıldı. 1987-ci ildə tam inkişaf etdirilən yeni raketdə, təkrar proqramlana bilən bir mikroprossesor ilə təchiz edilən yeni POST-RPM başlığından istifadə edildi. Bu isə raketə maneə və hədəf vəziyyətinə uyğun proqram xüsusiyyətlərini seçərək mühitə adaptasiya olunmağa imkan verdi. Tipik proqramların saxlanıldığı, dəyişdirilə bilən yaddaş blokları "Stinger-RPM" DZRK-nın korpusunda yerləşdirilib. 1991-ci ilə qədər təxminən 20000 ədəd FIM-92C raketləri buraxılıb, onların da hamısı ABŞ ordusuna verilib. POST-RPM özütuşlanan başlıq ilə təchiz edilən raketlərin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə çalışmalar, FIM-92C raketinin litium batareya, dairəvi lazer giroskop, təkmilləşdirilən sürət sensoru ilə təchiz edilməsi istiqamətində həyata keçirildi.
İnfraqırmızı və ultrabənövşəyi diapazonlarda fəaliyyət göstərən ikitərəfli, maneədən qorunan özütuşlanan başlıqla təchiz edilən FIM-92E Blok I raketləri geniş yayıldı. Bu mərmilər 3 kq ağırlığında qəlpəli-fuqas döyüş başlığı ilə təchiz olundu, onların uçuş məsafəsi 8 km-ə, sürəti isə M 2.2 Max (təxminən 750 m/s) təşkil etdi. FIM-92E Blok II raketləri, optik sistemin infraqırmızı sensorunun fokus müstəvisində yerləşən çoxrakurslu termal görüntüləmə imkanlı özütuşlanan başlıqla təchiz olundu. 1995-ci ildə ABŞ ordusunda ilk FIM-92E raketlərinin istifadəsinə başlandı. ABŞ ordusunda mövcud olan bütün "Stinger" raket ehtiyatları yeni raketlərlə əvəzləndi.
"Stinger" DZRK, bütün modifikasiyaları da daxil olmaqla aşağıdakı əsas komponentlərdən ibarətdir:
- Nəqliyyat-atıcı konteynerdə idarə olunan zenit raketi;
- Atıcı mexanizm;
- Hava hədəfinin vizual aşkarlanması və izlənməsi, həmçinin hədəfə məsafəni təxminən müəyyənləşdirilməsi üçün optik nişangah;
- Elektrik batareyasına malik enerji təchizatı və soyutma qurğusu, eləcə də maye arqonlu konteyner;
- AN/PPX-1 "özümün-özgənin" tanınma (identifikasiya) elektron bloku (kompleksin operatorunun kəmərində daşınır).
"Stinger" DZRK raketi, "ördək" aerodinamik konfiqurasiyasında hazırlanır. Raketin burnunda dörd aerodinamik qanad mövcuddur, onlardan ikisi idarə edilir, digər ikisi isə raketin korpusuna sabit olaraq bərkidilir. Bir cüt aerodinamik qanaddan istifadə edərək raket oxu ətrafında uzununa fırlanır, qanadlara ötürülən idarəetmə siqnalları isə bu oxa nisbətən hərəkət ilə uyğunlaşdırılır. Zenit raketi başlanğıc fırlanma sürətini start mühərrikinin dəliklərinin korpusa nisbətən maili yerləşdirilməsi hesabına əldə edir. Uçuşda raketin fırlanma sürətini qorumaq üçün, raketin quyruq tənzimləyicisi kimi raketin NAK-dan buraxıldıqdan sonra açılan və korpusda müəyyən bucaq altında yerləşdirilən qanadlardan istifadə edilir. Bir cüt qanad ilə idarəetməyə nail olmaq konstruktorlara kütləni və uçuşa nəzarət avadanlıqlarının dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa imkan verdi. Raket "Atlantik Research Mk27" tipli iki rejimli sürətləndirici mühərriki ilə təchiz olunub. Bu mühərrik raketin sürətini 750 m/saata çatdırmağa və bütün uçuş müddətində bu sürəti saxlamağa imkan verir. Raketin marş mühərriki, başlanğıc sürətləndiricisinin ayrılmasından və raketin operatordan təhlükəsiz məsafəyə (təxminən 8 metr) qaldırılmasından sonra aktivləşdirilir. Hava hədəflərinin məhv edilməsi təxminən üç kiloqram ağırlığında güclü qəlpəli-fuqas başlığın partladılması ilə təmin edilir. Döyüş başlığı zərbə tipli partlayıcı və bu partlayıcının qorunmasını ləğv edən, həmçinin hədəfdən yayınma halında raketin özü-özünü məhv etməsinə komanda verən mühafizə mexanizmi ilə təchiz edilir.
Zenit raketi inert qazla dolu olan fiberqlas materialdan hazırlanan, silindrik NAK-larda yerləşdirilir. Bu konteynerin hər iki ucundakı qapaqlar atəş zamanı açılır. O, onlardan ön tərəfdəki infraqırmızı və ultrabənövşəyi şüalanmanı keçirən materialdan hazırlanır ki, konteynerin germetikliyi pozulmadan, raketin başlığı hədəfi ələ keçirərək izləyə bilsin. DZRK-nın avadanlıqlarının kifayət qədər yüksək etibarlılığı və NAK-ın germetik dayanıqlılığı, zenit raketlərinin orduda 10 il müddətində texniki xidmət göstərilmədən saxlanılmasını təmin edir. Raketin atəşə hazırlığının həyata keçirilməsinə kömək edən atıcı quğu, NAK ilə xüsusi kilidlərdən istifadə edərək birləşdirilir. Atəşə hazırlıq mərhələsində atıcı mexanizmin korpusuna quraşdırılan enerjiyə qənaət və soyutma qurğusunun elektrik batareya bloku, raketin korpus şəbəkəsinə bir ştepsel ilə qoşulur. Maye arqonlu konteyner isə digər bir ştepsel vasitəsilə soyutma sisteminə birləşdirilir. DZRK-nın atıcı mexanizminin alt səthində "özümün-özgənin" identifikasiya avadanlıqlarını birləşdirmək üçün nəzərdə tutulan ştepsel yuvası, dəstəkdə isə iki aktiv və bir neytral mövqeyə malik tətik mövcuddur.
Tətiyi basdıqdan və onu ilk aktiv rejim vəziyyətinə gətirdikdə enerji təchizatı və soyutma bloku işə düşür, sonra isə batareyadan elektrik enerjisi (gərginlik 20 voltdur, fəaliyyət müddəti 45 saniyədən az davam etmir) və maye arqon zenit raketinin korpusuna daxil olaraq özütuşlanan başlığın soyudulmasına, giroskopun fırlanmasına və zenit raketinin atəşə hazırlıqla əlaqəli digər funksiyalarının yerinə yetirilməsinə imkan yaradır.
Operatorun tətiyin növbəti təzyiqi ilə ikinci aktiv rejimə keçməsi korpusun elektrik mühərrikini işə salır və elektron avadanlıqları 19 saniyə ərzində qidalandıraraq zenit raketinin start mühərrikinin detonatorunu (atəşləyicisini) fəallaşdırır.
Döyüş əməliyyatları zamanı hava obyektləri haqqında məlumatlar, həm xarici aşkarlama və hədəf göstərmə sistemindən, həm də hava məkanını müşahidə edən ekipaj üzvündən daxil ola bilər. Hava hədəfi aşkar edildikdən sonra, atıcı operatoru "Stinger" DZRK-nı çiyininə qoyur və kompleksi seçilən hədəfə yönləndirir. Özütuşlanan raket başlığı hədəfi ələ keçirərək onu müşayiət etməyə başladıqdan sonra kompleks bu barədə siqnal səsi ilə operatora xəbərdarlıq edir.
Sonra operator düyməni basaraq giroskopu aktivləşdirir. Raketin buraxılmasından əvvəl operator önləmə bucaqlarını daxil edir. Göstərici barmağı ilə operator buraxılış düyməsinə basır, naticədə korpus batareyası aktivləşir. Batareyanın normal iş rejiminə keçməsi, sıxılmış qaza malik mərminin işə salınmasını təmin edir, bu isə qoşulma ştekerini kənara ataraq elektik təchizatı blokundan raketin qidalanmasını və soyudulmasını dayandırır və raketin start mühərrikini işə salmaq üçün detonatoru aktivləşdirir.
"Stinger" DZRK-nın heyəti iki nəfərdən - operator və komandirdən ibarətdir, onların sərəncamında NAK-da yerləşən 6 ədəd raket, hava şəraitini əks etdirən elektron xəbərdarlıq bloku və ərazi vasitəsi mövcuddur. DZRK heyətləri ABŞ ordusunun diviziyalarının tərkibindəki zenit divizionlarının (75 ədəd zirehli tank, 90 ədəd yüngül atıcı, 72 ədəd isə hava desant diviziyalarında), həmçinin "Patriot" və "İmproved Hawk" zenit raket komleksləri divizionlarının silahlanmasında mövcuddur.
ABŞ-nin daşınan "Stinger" kompleksləri son onilliklərdə müxtəlif lokal münaqişələrdə, o cümlədən Əfqanıstan mücahidləri tərəfindən Sovet qoşunlarına qarşı fəal şəkildə istifadə edilib. Termal tələlər təyyarələri və helikopterləri raket zərbələrindən xilas edə bilmirdi. "Stinger" DZRK raketinin güclü döyüş başlığı Su-25 hücum təyyarələrinin mühərriklərini effektiv şəkildə məhv edirdi. SSRİ aviasiyası Əfqanıstanda "Stinger" kompleksi tərəfindən ciddi itkilərə məruz qalırdı. Müxtəlif hesablamalara görə, Əfqanıstanda itirilən 450 sovet təyyarə və helikopterinin yarısından çoxu məhz bu komplekslərin payına düşür. 1986-cı ilin sonunda və 1987-ci ilin əvvəlində Əfqanıstandakı ABŞ "Stinger"lərinin peyda olması sovet aviasiyası üçün ciddi bir problemə çevrildi. Yalnız 1987-ci ilin ilk doqquz ayı ərzində ABŞ 900 ədəd bu kompleksi Əfqanıstan mücahidlərinə təhvil verib. Düşmənin geniş şəkildə DZRK-dan istifadə problemini müxtəlif üsullarla, o cümlədən hava vasitələrinə termal tələlər quraşdırmaqdan əlavə digər üsullarla həll etməyə çalışdılar.
Döyüş və nəqliyyat təyyarələrinin, helikopterlərin istifadə taktikası dəyişdirildi. Nəqliyyat təyyarələrinin uçuşları, DZRK raketlərinin onlara çata bilməməsi üçün daha yüksək hündürlükdə həyata keçirilməyə başladı. Təyyarələrin enməsi və qalxması, kəskin yüksəklik itirilməsi və ya əksinə, sürətlə hündürlük əldə etməsi ilə "spiral" trayektoriya üzrə həyata keçirilməyə başladı. Helikopterlər isə uçuş zamanı tam əksinə, ultra-aşağı yüksəkliklərdən istifadə edərək yerə sıxılaraq gizlənməyə çalışırdılar. Bütün tədbirlərə baxmayaraq, mücahidlər tərəfindən müasir DZRK-ların kütləvi istifadəsi, Əfqanıstan müharibəsinin son mərhələsində sovet aviasiyasının effektivliyini tam azaltdı. Qeyd edək ki, "Stinger" kompleksi alternativ döyüş istifadə variantlarına da malikdir. Onlardan yüngül zirehli yerüstü və suüstü hədəflərə də atəş açmaq mümkündür. Onun xüsusiyyətləri və imkanları "yer-yer" tipli raketlərin imkanlarına cavab verir. Bu məqsədlə "Stinger" DZRK-nın istifadəsi, 2003-cü ilin yazında Texasdakı "Fort Bliss" bazası yaxınlığındakı Makqreqor poliqonunda keçirilən ABŞ-nin dəniz piyada korpusunun və ABŞ Ordusunun birgə sınaqları zamanı nümayiş etdirildi.
Sınaqlar zamanı "Stinger" raketləri ilə M880 ordu pikapı, furqonlu yük maşını, "Amtrack" tipli üzən zirehli personal daşıyıcısı, yüksək sürətli motorlu qayıq təyyarə məhv edildi. Bu sınaqlar əsasında daha bahalı olan "Javelin" TƏİRK sistemlərinin əvəzinə "Stinger"dən istifadə ehtimalı nəzərdə tutulurdu, lakin həyata keçirilmədi.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1970-ci illərdə hazırlanan kompleks hələ də aktualdır. Bu ABŞ əsgərlərinin istifadəsində olan yeganə DZRK-dır. Təxminən 15 il yaddan çıxan komplekslər yenidən gündəmə gəlir. 2018-ci ilin əvvəlində "defensenews.com" portalı məlumat yaydı ki, ABŞ Ordusu son illərdə demək olar ki, keçirmədiyi FİM-92 "Stinger" DZRK operatorları üçün təlim proqramlarını bərpa edib.
""Stinger" DZRK-nın qaytarılması, ABŞ ordusu tərəfindən də qəbul edilən boşluqla əlaqələndirilir. Biz hava hucumundan müdafiə qoşunlarının döyüş bölmələrinə yaxın radiusda fəaliyyət göstərən raket sistemlərini geri qaytarırıq.
Yeni operator təlim proqramına görə DZRK ilk növbədə, çoxsaylı PUA və zərbə helikopterlərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün istifadə olunacaq. PUA-lar getdikcə hərbi məqsədlər üçün daha fəal istifadə olunur, buna görə Avropa ölkələrini qorumaq üçün belə vasitələrə ehtiyacımız mövcuddur", - deyə "Air Defense Integrated Office" (Hava Hucumundan Müdafiə İnteqrasiya Ofisi) təlim proqramlarına rəhbərlik edən polkovnik-leytenanat Aaron Felter jurnalistlərə açıqlamasında bildirib.
Başqa sözlə, ABŞ hərbçiləri DZRK-dan istifadənin hesabdan silinməsinin hələ erkən olduğunu vurğulamaq istəyir.
FIM-92 "Stinger" raketinin taktiki-texniki xüsusiyyətləri:
Təqib kursunda hədəf məsafəsi - 4750 m-ə qədər (FIM-92E raketi üçün 8000 m-ə qədər);
Minimum hədəf məsafəsi - 200 m;
Məhv edilən hədəf yüksəkliyi - 3500–3800 m-ə qədər;
Raketin maksimal sürəti - 750 m/s;
Raketin diametri - 70 mm;
Raketin uzunluğu - 1.52 m;
Raketin başlanğıc kütləsi - 10.1 kq;
Döyüş başlığının kütləsi - 3 kq;
Döyüş vəziyyətində kompleksin kütləsi - 15.2 kq;
Döyüş başlığı - qəlpəli-fuqas.
İstinadlar
- https://ordu.az/ru/news/145594[ölü keçid]
- "Arxivlənmiş surət". 2019-01-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-03-18.
- "Arxivlənmiş surət". 2021-07-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-03-18.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-09-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-03-18.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-06-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-03-18.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
FIM 92 Stinger ingil FIM 92 Stinger iyne sancaq Amerika istehsali dasinan zenit raket kompleksi DZRK alcaqdan ucan hava hedeflerinin teyyare helikopter Pilotsuz ucus aparati PUA vurulmasi ucun nezerde tutulur Bir adam terefinden dasinan ciyine alinaraq ates acilan infraqirmizi ve ultrabenovseyi sualarla idare olunan passiv ates ac unut prinsipi ile isleyen raket sistemidir Bir ekipaj terefinden MANPADS Ciyinden atilan istifadesi yuksek tesirlilik ve mehvetme xususiyyetlerine malik olmasi quru qosunlarinda vacib bir silah novu kimi istifadesine sebeb olmusdur FIM 92 StingerABS Silahli Quvveleri terefinden istifade edilen FIM 92 Stinger raketiTipi Yer hava tipli IR passiv basliqli qisa menzilli alcaqdan ucan hedeflere qarsi effektli olan dasinan raket silahi MANPADS Olke ABSIstismar tarixcesiIstismar illeri 1981 hal hazirki dovrIstismara baslanmasi 1981Istifade edilen doyusler Folklend muharibesi SSRI Efqanistan muharibesi Rusiya Ukrayna muharibesiIstehsal tarixcesiKonstruktor General DynamicsKonstruksiya tarixi 1967Istehsalci Raytheon Missile SystemsIstehsal illeri 1978 hal hazirki dovrXususiyyetleriAgirligi 15 2 kqUzunlugu 1 52 m Vikianbarda elaqeli mediafayllarFIM 92 Stinqer raket silahi ile nisanalma zamani ABS de General Dynamics Raytheon Corporation sirketi terefinden ve lisenziya altinda Almaniyada EADS sirketi terefinden istehsal olunur Ilk 260 ededi 1979 cu ilin ortasinda istehsal olunub bundan sonra istehsalci sirket 2250 ededlik ABS ordusu ucun umumi deyeri 105 milyon ABS dollari olan novbeti partiyanin sifarisini alir 1981 ci ilden istehsalina baslanilmis ve eyni zamanda silahlanmaya qebul olunub En yayilmis DZRK dan biridir ABS den elave 30 dovletin silah arsenalina daxildir Istehsal olunmus Stinger raketlerinin sayi 70 minden artiqdir Raket silahi 1 52 metr uzunluga 70 mm capa 10 1 kq agirliga kanister basliqla birlikde 15 2 kq agirliga sahibdir Menzili 1 4 8 kilometr arasinda deyisir Dunyadaki en meshur dasinan zenit raket komplekslerine Iqla ve Strela ile birlikde elbette ki ABS nin FIM 92 Stinger DZRK larini da aid etmek vacibdir Stinger ABS ordusunda FIM 92 umumqosun indeksine malikdir ve diger olkelerden olan hemkarlari kimi asagidan ucan hava hedefleri PUA lari helikopterleri ve teyyareleri mehv etmek ucun nezerde tutulur Bundan elave Stinger operatora zeif zirehli yerustu ve suustu hedeflere ates acmaq ucun mehdud imkanlar da yaradir 1981 ci ilde ABS ordusu terefinden silahlanmaya qebul edilen kompleks hele de xidmetini davam etdirir 1981 ci ilde yaradilan kompleks yalniz ABS ordusunun silahlanmasinda yer almir hem de feal sekilde ixrac olunur ABS den basqa onun istehsali ile Almaniyada European Aeronautic Defence and Space Company EADS ve Turkiyede ROKETSAN sirketi mesgul olub Butun istehsal muddetinde bu kompleksler ucun 70 minden cox raket istehsal edilib Bu kompleksler dunyanin en meshur DZRK larindan biridir hazirda 30 olkenin silahlanmasinda movcuddur Stinger teyyare helikopter ve PUA lari hem qarsi hem de teqib kurslarinda mehv etmek ucun nezerde tutulur Asagi ve cox asagi hundurlukde ucan hedefler de bura daxildir Kompleksin inkisafi ucun General Dynamics sirketinin mutexessisleri celb edilib Stinger DZRK nin inkisafini ilk ABS Red Eye kompleksinin kutlevi istehsalindan qisa bir muddet evvel 1960 ci illerin ortalarinda baslayan Advanced Seeker Development Program ASDP layihesi temin etdi Bu fealiyyetlerin meqsedi Red Eye 2 dasinan kompleks konsepsiyasinin infraqirmizi basliqli zenit raketi ile istifadesinin heyata kecirilmesinin nezeri cehetden oyrenilmesi ve eksperimental tesdiqinden ibaret idi Bu proqramin ugurla heyata kecirilmesi 1972 ci ilde ABS Mudafie Nazirliyine derhal Stinger adini qebul eden perspektiv DZRK nin inkisafini maliyyelesdirmeye imkan verdi Kompleksin inkisafi proses erzinde qarsiya cixan cetinliklere baxmayaraq 1977 ci ilde tamamlandi Eyni ilde General Dynamics numunelerin ilk partiyasini istehsal etdi 1979 1980 ci illerde ABS de kecirilen sinaqlar ugurla basa catdi Infraqirmizi IR ozutuslanan basliqla dalga diapazonu 4 1 4 4 mikron techiz edilen FIM 92A zenit raketine malik DZRK nin sinaqlari neticesinde kompleksin qarsi kurslarda hava hedeflerini mehv etmek qabiliyyeti tesdiqlendi Gosterilen neticeler ABS Mudafie Nazirliyine komplekslerin seriyali istehsalina ve silahlanmaya qebuluna dair qerar vermeye imkan yaratdi 1981 ci ilden kompleks kutlevi sekilde ABS nin Avropadaki Quru Qosunlarinin silahlanmasina daxil olmaga basladi 1977 ci ilden baslayan ve 1980 ci illerin evvellerinde son merheleye qedem qoyan yeni POST Passive Optical Seeker Technology ozutuslanan basligin yaradilmasinda elde olunan nailiyyetler neticesinde FIM 92A modifikasiyasinda olan raketlerin istehsali ehemiyyetli derecede azaldildi FIM 92B raketinde istifade edilen iki diapazonlu POST ozutuslanan basligi hem infraqirmizi hem de ultrabenovseyi dalga uzunluqlarinda calisa bilir FIM 92A raketinin basliginda hava hedefinin optik oxa nisbetde veziyyeti ile bagli melumat firlanan ekran raster terefinden modulyasiya edilen siqnaldan cixarilirdisa yeni raketde hedefin veziyyeti barede melumat ekransiz koordinat sistemi vasitesile elde edilir Iki reqemsal mikroprosessorla eyni dovrede infraqirmizi ve ultrabenovseyi sualanma sensorlarinin calismasi da temin edilir Bu ise ozutuslanan raket basligina fonun maneeleri seraitinde bele hava hedefini secmeye elece de infraqirmizi diapazonda eks tesir vasitelerine qarsi qorunmaya imkan verir Bu raketlerin istehsali 1983 cu ilde baslayib lakin 1985 ci ilde General Dynamics yeni FIM 92C raketinin yaradilmasi uzerinde ise basladigi ucun FIM 92B idareolunan zenit raketlerinin istehsal tempi daha evvel planlasdirilana nisbeten xeyli azaldildi 1987 ci ilde tam inkisaf etdirilen yeni raketde tekrar proqramlana bilen bir mikroprossesor ile techiz edilen yeni POST RPM basligindan istifade edildi Bu ise rakete manee ve hedef veziyyetine uygun proqram xususiyyetlerini secerek muhite adaptasiya olunmaga imkan verdi Tipik proqramlarin saxlanildigi deyisdirile bilen yaddas bloklari Stinger RPM DZRK nin korpusunda yerlesdirilib 1991 ci ile qeder texminen 20000 eded FIM 92C raketleri buraxilib onlarin da hamisi ABS ordusuna verilib POST RPM ozutuslanan basliq ile techiz edilen raketlerin tekmillesdirilmesi ile bagli elave calismalar FIM 92C raketinin litium batareya dairevi lazer giroskop tekmillesdirilen suret sensoru ile techiz edilmesi istiqametinde heyata kecirildi Infraqirmizi ve ultrabenovseyi diapazonlarda fealiyyet gosteren ikiterefli maneeden qorunan ozutuslanan basliqla techiz edilen FIM 92E Blok I raketleri genis yayildi Bu mermiler 3 kq agirliginda qelpeli fuqas doyus basligi ile techiz olundu onlarin ucus mesafesi 8 km e sureti ise M 2 2 Max texminen 750 m s teskil etdi FIM 92E Blok II raketleri optik sistemin infraqirmizi sensorunun fokus mustevisinde yerlesen coxrakurslu termal goruntuleme imkanli ozutuslanan basliqla techiz olundu 1995 ci ilde ABS ordusunda ilk FIM 92E raketlerinin istifadesine baslandi ABS ordusunda movcud olan butun Stinger raket ehtiyatlari yeni raketlerle evezlendi Stinger DZRK butun modifikasiyalari da daxil olmaqla asagidaki esas komponentlerden ibaretdir Neqliyyat atici konteynerde idare olunan zenit raketi Atici mexanizm Hava hedefinin vizual askarlanmasi ve izlenmesi hemcinin hedefe mesafeni texminen mueyyenlesdirilmesi ucun optik nisangah Elektrik batareyasina malik enerji techizati ve soyutma qurgusu elece de maye arqonlu konteyner AN PPX 1 ozumun ozgenin taninma identifikasiya elektron bloku kompleksin operatorunun kemerinde dasinir Stinger DZRK raketi ordek aerodinamik konfiqurasiyasinda hazirlanir Raketin burnunda dord aerodinamik qanad movcuddur onlardan ikisi idare edilir diger ikisi ise raketin korpusuna sabit olaraq berkidilir Bir cut aerodinamik qanaddan istifade ederek raket oxu etrafinda uzununa firlanir qanadlara oturulen idareetme siqnallari ise bu oxa nisbeten hereket ile uygunlasdirilir Zenit raketi baslangic firlanma suretini start muherrikinin deliklerinin korpusa nisbeten maili yerlesdirilmesi hesabina elde edir Ucusda raketin firlanma suretini qorumaq ucun raketin quyruq tenzimleyicisi kimi raketin NAK dan buraxildiqdan sonra acilan ve korpusda mueyyen bucaq altinda yerlesdirilen qanadlardan istifade edilir Bir cut qanad ile idareetmeye nail olmaq konstruktorlara kutleni ve ucusa nezaret avadanliqlarinin deyerini ehemiyyetli derecede azaltmaga imkan verdi Raket Atlantik Research Mk27 tipli iki rejimli suretlendirici muherriki ile techiz olunub Bu muherrik raketin suretini 750 m saata catdirmaga ve butun ucus muddetinde bu sureti saxlamaga imkan verir Raketin mars muherriki baslangic suretlendiricisinin ayrilmasindan ve raketin operatordan tehlukesiz mesafeye texminen 8 metr qaldirilmasindan sonra aktivlesdirilir Hava hedeflerinin mehv edilmesi texminen uc kiloqram agirliginda guclu qelpeli fuqas basligin partladilmasi ile temin edilir Doyus basligi zerbe tipli partlayici ve bu partlayicinin qorunmasini legv eden hemcinin hedefden yayinma halinda raketin ozu ozunu mehv etmesine komanda veren muhafize mexanizmi ile techiz edilir Zenit raketi inert qazla dolu olan fiberqlas materialdan hazirlanan silindrik NAK larda yerlesdirilir Bu konteynerin her iki ucundaki qapaqlar ates zamani acilir O onlardan on terefdeki infraqirmizi ve ultrabenovseyi sualanmani keciren materialdan hazirlanir ki konteynerin germetikliyi pozulmadan raketin basligi hedefi ele kecirerek izleye bilsin DZRK nin avadanliqlarinin kifayet qeder yuksek etibarliligi ve NAK in germetik dayaniqliligi zenit raketlerinin orduda 10 il muddetinde texniki xidmet gosterilmeden saxlanilmasini temin edir Raketin atese hazirliginin heyata kecirilmesine komek eden atici qugu NAK ile xususi kilidlerden istifade ederek birlesdirilir Atese hazirliq merhelesinde atici mexanizmin korpusuna qurasdirilan enerjiye qenaet ve soyutma qurgusunun elektrik batareya bloku raketin korpus sebekesine bir stepsel ile qosulur Maye arqonlu konteyner ise diger bir stepsel vasitesile soyutma sistemine birlesdirilir DZRK nin atici mexanizminin alt sethinde ozumun ozgenin identifikasiya avadanliqlarini birlesdirmek ucun nezerde tutulan stepsel yuvasi destekde ise iki aktiv ve bir neytral movqeye malik tetik movcuddur Tetiyi basdiqdan ve onu ilk aktiv rejim veziyyetine getirdikde enerji techizati ve soyutma bloku ise dusur sonra ise batareyadan elektrik enerjisi gerginlik 20 voltdur fealiyyet muddeti 45 saniyeden az davam etmir ve maye arqon zenit raketinin korpusuna daxil olaraq ozutuslanan basligin soyudulmasina giroskopun firlanmasina ve zenit raketinin atese hazirliqla elaqeli diger funksiyalarinin yerine yetirilmesine imkan yaradir Operatorun tetiyin novbeti tezyiqi ile ikinci aktiv rejime kecmesi korpusun elektrik muherrikini ise salir ve elektron avadanliqlari 19 saniye erzinde qidalandiraraq zenit raketinin start muherrikinin detonatorunu atesleyicisini feallasdirir Doyus emeliyyatlari zamani hava obyektleri haqqinda melumatlar hem xarici askarlama ve hedef gosterme sisteminden hem de hava mekanini musahide eden ekipaj uzvunden daxil ola biler Hava hedefi askar edildikden sonra atici operatoru Stinger DZRK ni ciyinine qoyur ve kompleksi secilen hedefe yonlendirir Ozutuslanan raket basligi hedefi ele kecirerek onu musayiet etmeye basladiqdan sonra kompleks bu barede siqnal sesi ile operatora xeberdarliq edir Sonra operator duymeni basaraq giroskopu aktivlesdirir Raketin buraxilmasindan evvel operator onleme bucaqlarini daxil edir Gosterici barmagi ile operator buraxilis duymesine basir naticede korpus batareyasi aktivlesir Batareyanin normal is rejimine kecmesi sixilmis qaza malik merminin ise salinmasini temin edir bu ise qosulma stekerini kenara ataraq elektik techizati blokundan raketin qidalanmasini ve soyudulmasini dayandirir ve raketin start muherrikini ise salmaq ucun detonatoru aktivlesdirir Stinger DZRK nin heyeti iki neferden operator ve komandirden ibaretdir onlarin serencaminda NAK da yerlesen 6 eded raket hava seraitini eks etdiren elektron xeberdarliq bloku ve erazi vasitesi movcuddur DZRK heyetleri ABS ordusunun diviziyalarinin terkibindeki zenit divizionlarinin 75 eded zirehli tank 90 eded yungul atici 72 eded ise hava desant diviziyalarinda hemcinin Patriot ve Improved Hawk zenit raket komleksleri divizionlarinin silahlanmasinda movcuddur ABS nin dasinan Stinger kompleksleri son onilliklerde muxtelif lokal munaqiselerde o cumleden Efqanistan mucahidleri terefinden Sovet qosunlarina qarsi feal sekilde istifade edilib Termal teleler teyyareleri ve helikopterleri raket zerbelerinden xilas ede bilmirdi Stinger DZRK raketinin guclu doyus basligi Su 25 hucum teyyarelerinin muherriklerini effektiv sekilde mehv edirdi SSRI aviasiyasi Efqanistanda Stinger kompleksi terefinden ciddi itkilere meruz qalirdi Muxtelif hesablamalara gore Efqanistanda itirilen 450 sovet teyyare ve helikopterinin yarisindan coxu mehz bu komplekslerin payina dusur 1986 ci ilin sonunda ve 1987 ci ilin evvelinde Efqanistandaki ABS Stinger lerinin peyda olmasi sovet aviasiyasi ucun ciddi bir probleme cevrildi Yalniz 1987 ci ilin ilk doqquz ayi erzinde ABS 900 eded bu kompleksi Efqanistan mucahidlerine tehvil verib Dusmenin genis sekilde DZRK dan istifade problemini muxtelif usullarla o cumleden hava vasitelerine termal teleler qurasdirmaqdan elave diger usullarla hell etmeye calisdilar Doyus ve neqliyyat teyyarelerinin helikopterlerin istifade taktikasi deyisdirildi Neqliyyat teyyarelerinin ucuslari DZRK raketlerinin onlara cata bilmemesi ucun daha yuksek hundurlukde heyata kecirilmeye basladi Teyyarelerin enmesi ve qalxmasi keskin yukseklik itirilmesi ve ya eksine suretle hundurluk elde etmesi ile spiral trayektoriya uzre heyata kecirilmeye basladi Helikopterler ise ucus zamani tam eksine ultra asagi yuksekliklerden istifade ederek yere sixilaraq gizlenmeye calisirdilar Butun tedbirlere baxmayaraq mucahidler terefinden muasir DZRK larin kutlevi istifadesi Efqanistan muharibesinin son merhelesinde sovet aviasiyasinin effektivliyini tam azaltdi Qeyd edek ki Stinger kompleksi alternativ doyus istifade variantlarina da malikdir Onlardan yungul zirehli yerustu ve suustu hedeflere de ates acmaq mumkundur Onun xususiyyetleri ve imkanlari yer yer tipli raketlerin imkanlarina cavab verir Bu meqsedle Stinger DZRK nin istifadesi 2003 cu ilin yazinda Texasdaki Fort Bliss bazasi yaxinligindaki Makqreqor poliqonunda kecirilen ABS nin deniz piyada korpusunun ve ABS Ordusunun birge sinaqlari zamani numayis etdirildi Sinaqlar zamani Stinger raketleri ile M880 ordu pikapi furqonlu yuk masini Amtrack tipli uzen zirehli personal dasiyicisi yuksek suretli motorlu qayiq teyyare mehv edildi Bu sinaqlar esasinda daha bahali olan Javelin TEIRK sistemlerinin evezine Stinger den istifade ehtimali nezerde tutulurdu lakin heyata kecirilmedi Qeyd etmek lazimdir ki 1970 ci illerde hazirlanan kompleks hele de aktualdir Bu ABS esgerlerinin istifadesinde olan yegane DZRK dir Texminen 15 il yaddan cixan kompleksler yeniden gundeme gelir 2018 ci ilin evvelinde defensenews com portali melumat yaydi ki ABS Ordusu son illerde demek olar ki kecirmediyi FIM 92 Stinger DZRK operatorlari ucun telim proqramlarini berpa edib Stinger DZRK nin qaytarilmasi ABS ordusu terefinden de qebul edilen bosluqla elaqelendirilir Biz hava hucumundan mudafie qosunlarinin doyus bolmelerine yaxin radiusda fealiyyet gosteren raket sistemlerini geri qaytaririq Yeni operator telim proqramina gore DZRK ilk novbede coxsayli PUA ve zerbe helikopterlerine qarsi mubarize aparmaq ucun istifade olunacaq PUA lar getdikce herbi meqsedler ucun daha feal istifade olunur buna gore Avropa olkelerini qorumaq ucun bele vasitelere ehtiyacimiz movcuddur deye Air Defense Integrated Office Hava Hucumundan Mudafie Inteqrasiya Ofisi telim proqramlarina rehberlik eden polkovnik leytenanat Aaron Felter jurnalistlere aciqlamasinda bildirib Basqa sozle ABS herbcileri DZRK dan istifadenin hesabdan silinmesinin hele erken oldugunu vurgulamaq isteyir FIM 92 Stinger raketinin taktiki texniki xususiyyetleri Teqib kursunda hedef mesafesi 4750 m e qeder FIM 92E raketi ucun 8000 m e qeder Minimum hedef mesafesi 200 m Mehv edilen hedef yuksekliyi 3500 3800 m e qeder Raketin maksimal sureti 750 m s Raketin diametri 70 mm Raketin uzunlugu 1 52 m Raketin baslangic kutlesi 10 1 kq Doyus basliginin kutlesi 3 kq Doyus veziyyetinde kompleksin kutlesi 15 2 kq Doyus basligi qelpeli fuqas Istinadlarhttps ordu az ru news 145594 olu kecid Arxivlenmis suret 2019 01 17 tarixinde Istifade tarixi 2019 03 18 Arxivlenmis suret 2021 07 30 tarixinde Istifade tarixi 2019 03 18 Arxivlenmis suret 2022 09 05 tarixinde Istifade tarixi 2019 03 18 Arxivlenmis suret 2022 06 17 tarixinde Istifade tarixi 2019 03 18