Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kəlağayı — Azərbaycanda qadınlara məxsus, ipək sapdan toxunmuş dördkünc formalı baş örtüyü. Azərbaycanın qərb zonasında kəlağayıya bəzən çarqat da deyilir. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ənənəvi kəlağayıçılıq mərkəzləri müxtəlif siyasi və sosial-iqtisadi səbəblər üzündən, xüsusilə də Rusiyadan daxil olan ucuz fabrik mallarının kustar karxana məhsullarını sıxışdırması nəticəsində mövqeyini dəyişmiş və kəlağayıçılıq tədricən yalnız iki mərkəzdə – Basqal və Gəncədə cəmləşməyə başlanıb.
2014-cü ildə kəlağayı UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irsin Reprezentativ Siyahısına daxil edilmişdir.
Tarixi
Erkən illər
Kəlağayı istehsalı Azərbaycanda qədimdən məlumdur. Qadınların müasir kəlağayılara bənzər baş örtüyündən istifadəsi eramızdan əvvəl V-VI əsrlərdə İran şahı I Daranın zamanında saray qadınları arasında geniş yayıldığı barədə bəzi mənbələrdə qeyd olunub. X əsrdə yazılan Hüdud əl-aləm coğrafi traktatında, Bərzənd şəhərində baş örtüyünün istehsal olunduğu qeyd edilib.
XVIII əsr
Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazilərində kəlağayı istehsal edən kiçik müəssisələr mövcud olub. Tarixçi Mais Cəfərovun fikrincə, kəlağayılar əvvəllər fərdi şəkildə hazırlansa da, sonralar kəlağayı istehsal edən xüsusi müəssisələr fəaliyyət göstərib.
Georq Forsterin 1784-cü ilə aid məlumatında qeyd edilir ki, Şirvandan 400 tona qədər ipək Həştərxana göndərilirdi. Ədəbiyyat və çöl-etnoqrafik materialları isə sübut edir ki, həmin ipəyin mühüm bir hissəsi Basqalın payına düşüb və bu sırada kəlağayı mühüm yer tutub. Həmin dövrdə Gəncə, Şuşa, Şəki şəhərləri ilə bərabər, Basqal Azərbaycanın ən böyük ipəkçilik mərkəzlərindən biri olub.
XVIII əsrdən dünya bazarlarında xüsusi dəyər qazanan Basqal kəlağayıları Qafqaza səfər edən səyyahların da səfərnamələrində yer alıblar. 1862-ci ildə Azərbaycanda olmuş rus səyyahı "Kafkazskiy vestnik" qəzetində yazırdı ki, ucqar Basqal əyalətində kustar üsulla toxunan parçalar, o cümlədən kəlağayılar öz bədii xüsusiyyətlərinə görə heç də dövrün toxuculuq sənayesi nümunələri səviyyəsindən geri qalmırdı.
XIX əsr
1862-ci ildə Azərbaycan ilk dəfə olaraq Londonda keçirilən ümumdünya sərgisində iştirak edib ki, o zaman basqallı toxucu Nəsir Abduləziz oğlu nümayiş etdirdiyi nəfis kəlağayı və zərif qanovuz parçaya görə gümüş medal və xüsusi diplomla mükafatlandırılıb. Kəlağayı ustası Londondan qayıdanda demişdir:
 | İngilis xanımları macal vermədilər ki, camaat bir kəlağayıya tamaşa etsin. Bir anın içində yarmarkada keçirilən satış sərgisində hamısını aldılar. Qaldım mat-məttəl baxa-baxa. Gərək çox aparaydım. Allah qoysa, bu səfər çox apararam. |  |
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ənənəvi kəlağayıçılıq mərkəzləri müxtəlif siyasi və sosial-iqtisadi səbəblər üzündən, xüsusilə də Rusiyadan daxil olan ucuz fabrik mallarının kustar karxana məhsullarını sıxışdırması nəticəsində mövqeyini dəyişmiş və kəlağayıçılıq tədricən yalnız iki mərkəzdə – Basqal və Gəncədə cəmləşməyə başlanıb. Ordubadda kəlağayıdan, əsasən, XIX əsr və XX əsrin ortalarında istifadə olunurdu.
XX əsr
Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində Basqalda 1500 dəzgaha malik 900 kustar şərbafxana vardı ki, burada il ərzində 1 milyon 800 min ədəd kəlağayı istehsal olunurdu. Bu qədər kəlağayını boyamağa Basqal boyaqxanalarının gücü çatmadığından, onların xeyli hissəsi Şamaxı, Gəncə və Bakıya göndərilirdi.
1902-ci ildə Tiflisdə çağırılmış Qafqaz kustar sənayesi işçilərinin 1-ci qurultayına aid bir sənəddə isə aşağıdakı maraqlı fikirlər əksini tapıb:
| | ...Ustaların hamısı (kəlağayı ustaları nəzərdə tutulur) savadsız olsalar belə, sənətkarlıqda öz avropalı həmkarlarını arxada qoyurlar. Onların hazırladıqları məmulat öz bədiiliyi və yaraşığı ilə adamı heyran edir. Avropada işlədilən maşınlar və başqa dəzgahlar burada yoxdur. Onların hazırladıqları məhsul gərgin işin və bacarıqlı əllərin bəhrəsidir. | |
XXI əsr
2003-cü ildən İsmayıllı rayonunun Basqal qəsəbəsində "İnkişaf" Elmi Təşkilatın təşəbbüsü ilə "Kəlağayı" İpək Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Həmçinin Basqalda unikal interaktiv "Kəlağayı" muzeyi yaradılmışdır. Muzeyə gələn ziyarətçilər kəlağayının tarixi və ənənələri ilə tanış ola bilər, eləcə də sənətin yaranma prosesini canlı görüb, hətta məhsulun hazırlanmasında da iştirak edə bilərlər.
Modelyer Fəxriyyə Xələfova dəfələrlə öz geyim kolleksiyasında kəlağayıdan istifadə edib. Modelyerin fikrincə, kütləvi istifadə üçün kəlağıyı mütləq müasirləşdirilməlidir, istehsala yeni kəlağayı nümunələri buraxılmalıdır. Psixoloq Rəna İbrahimbəyova, 2011-ci ildə TEDx Bakı-dakı çıxışında, kələğayının insan həyatını təsvir etdiyini iddia edib:
| | Kələğayı naxışlarının müəyyən sistemi var və onu hazırlayan hər kəs o sistemə riayət etməlidir. Kələğayının üzərindəki naxışlar kainatın və dünyanın quruluşunu təsvir edir. Örpəyin kənarındakı haşiyə dağ anlamındadır, bu insanları qoruyur. Ortadakı haşiyə isə o biri dünyanı təsvir edir və naxışlardan göründüyü kimi, o dünya indikindən daha rəngli və mürəkkəbdir. | |
Azərbaycan ipəkçiliyin inkişafını kələğayı istehsalı ilə birbaşa bağlı olduğunu qeyd edən Rəna İbarhimbəyova, adıçəkilən baş örütüyünün həmişə ən vacib geyimlərdən olduğunu və xüsusilə toylarda qırmızı kələğayıdan istifadə olunduğunu qeyd edir.
2010-cu illərdə də Azərbaycanda kəlağayı toxuculuğu işini davam etdirən sülalələr çoxdur. Şəki şəhərində Şövkətziya Şamilovun törəmələri olan Şamilovlar nəsli bu sənətin mahir ustası sayılır.UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irs üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 2014-cü il noyabrın 26-da keçirilən iclasında Azərbaycan kəlağayı sənəti "Kəlağayı simvolizmi və ənənəvi sənəti" adı ilə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilmişdir. Həmin il, Azərbaycanın İordaniyada səfiri Sabir Ağabəyov İordaniyada keçirilən ənənəvi "Diplomatik bazar"da, ora buyuran İordaniya Kral ailəsinin nümayəndələri, hökumət üzvləri, eləcə də bu ölkədə akkreditə olunmuş diplomat həmkarlarına Azərbaycan kəlağayılarını hədiyyə edib.
2016-cı ildə Avropa Azərbaycan Cəmiyyəti (TEAS) Parisdə "Beaugrenelle" ticarət mərkəzində azərbaycanlı dizayner Mənzər Hacıyevanın "Kəlağayı" butikini təşkil edib.
Kəlağayı ənənələri və istifadəsi
Yaxın Şərq və Qafqaz xalqları arasında geniş yayılmış kəlağayılar ölçü və rəng cəhətdən müxtəlif olur. Adətən yaşlı qadınlar tünd, geniş ölçülü, gənc qadınlar isə ağ və əlvan rəngli kiçik ölçülü kəlağayılar örtürlər.Novruz və digər el şənliklərində təşkil olunan cıdır oyununda, qalib çıxmış atın isə alnına bir yumurta vurub sındırır, boynuna qırmızı rəngli kəlağayı və ya parça bağlanılır. Kəlağayıdan həm də ağ xonçada istifadə olunur. Üstü qırmızı kəlağayı və ya saçaqlı tirməşalla örtülən bu xonçaya səməni qoyar, rəngli şamlar yandırılır.
Yaşlı və qoca qadınlar kəlağayını çalma, yaxud dingə bağlayır, cavan qadınlar və qızlar isə örpək kimi istifadə edirlər. Qadınlar yas mərasimində qara, toy mərasimində isə əlvan naxışlı kəlağayılar örtürlər. Gəlin gətirilərkən onun başına ağ örpək örtmək, arabasının qabağına, ya da mindirildiyi atın boynuna soğanı, narıncı, zoğalı kəlağayılar bağlamaq Azərbaycanın milli adətlərinindən sayılır. Niyyət baş tutduqda məscidlərə, ziyarətgahlara kəlağayı aparmaq, kasıblara, şikəstlərə pay vermək kimi adətlər də mövcuddur.
Kəlağayını Azərbaycanda vaxtilə yeni qurulan ailənin təməli hesab edirdilər. Belə ki, kəlağayını oğlana bağışlayan qız eşqinə ömürlük sadiq qalacağına and içərmiş. Yaxud da elçilik mərasimində oğlan tərəfdən olan qadınlardan biri qırmızı kəlağayıya bürünmüş nişan üzüyünü qız evinə təqdim edərdi. O həmçinin toya qonaq gələn qadınların da xonçasında ən dəyərli hədiyyə hesab olunardı.
Naxışları
Kəlağayının orta əsrlərdə üzərinə buta formasında naxışlar vurulub. Bu da istehsalçının möhürü rolunu oynayıb. Bu möhürlər istehsalçı tərəfindən sağ qolunu yumruq halında təbii boyaya saldıqdan sonra kəlağayının üstünə vurulurdu və həmin yumruq izindən kəlağayının hansı ustaya məxsus olduğu bilinirdi. Kəlağayıların üzərinə yumruqla vurulan buta forması zaman keçdikcə formalaşaraq təkmilləşdirilib və ənənə halını alıb.
Kəlağayı üzərindəki naxışlar aşağıdakı əsas qruplara ayrılırdı: kəlağayının qıraqları boyunca vurulan və haşiyə əmələ gətirən şəkillər; künclərə və ortaya vurulan təsvirlər. Kəlağayının yeləni (haşiyəsi), bəzən isə xonçası (ortası) basmanaxış üsulu ilə həndəsi və nəbati naxışlarla bəzədilirdi. Bu və ya digər şərbaflıq mərkəzinin kəlağayıları yeləndəki ornamentlərinə görə bir-birindən seçilirdi.
Şəki və Basqal kəlağayıları sırasında "Şah buta", "Saya buta", "Xırda buta" çeşnilərindən daha çox istifadə olunub. "Heyratı", "Soğanı", "İstiotu", "Albuxarı", "Abi", "Yeləni" adlı əlvan kəlağayılar Azərbaycanda böyük şöhrət qazanıb. Basqalda kəlağayılara bəzək vurmaq üçün istifadə edilən ornamental taxta qəliblər əsasən qoz və palıd ağaclarından hazırlanırdı. Basqallı , , həmçinin toxucu adları XIX əsrdə yaşayıb yaratmış bəzəkvuran sənətkarların sırasında çəkilib.
Kəlağayını, eyni zamanda, rəngləmək texniki baxımdan mümkün deyildi. Naxışlanma, bir qayda olaraq, kəlağayının yelən hissəsindən başlanırdı. Əsas naxışlar da elə yelənə salınır və orta hissə, adətən, saya saxlanırdı. Basmaqəlib ustaları hər vəchlə materiala qənaət etməyə çalışırdılar. Bunun üçün ilk "qondarma" kəlağayının öz təbii rəngindən götürülürdü. Usta əməliyyatı qəlibi yağa batıraraq kəlağayının kənarı boyunca ardıcıl, simmetriyanı pozmadan, diqqətlə basaraq yerinə yetirirdi. Bunun üçün ustadan alıcı göz, yüksək səriştə, əldən itilik tələb olunurdu. Birinci qondarmanı yerinə yetirdikdən sonra kəlağayının həmin hissəsi əllə dəstələnib yığılır, qalan hissə, yəni yağ örtüyü çəkilməmiş hissə qarğıya sarınırdı. Növbəti əməliyyatla kəlağayının yeləni nəzərdə tutulmuş rəngaba salınıb boyanırdı. Rəng tutduqdan sonra məmulatı sıxaraq asıb qurudur, yenidən boyaq masasının üzərinə sərərək rəngdən gül götürülürdü. Basma əməliyyatı başa çatdıqdan sonra kəlağayıları sabun qatışıqlı qaynadılmış su ilə dolu qazanlara dolduraraq piy-rəng kütləsi təmizlənənə qədər yuyur və iplərdən asaraq qurudurdular. Qurudulmuş yaylıqları dörd-dörd dəstəçin edib hamarladıqdan (ütülədikdən) sonra "məngənə" adlanan dəzgahda iki taxta arasında yerləşdirir və taxtaları yanlardan vintlərlə bərkidirdilər.
Kəlağayılar taxta məngənə arasında 2–3 saat ərzində sıxılmış vəziyyətdə saxlandıqdan sonra onların bir üzünü açıb ipə asırdılar. Nəmliyi bir qədər çəkildikdən sonra onları sərgidən yığıb qatlayır və yenə də dəstə halında üst-üstə yığaraq ikinci dəfə məngənəyə verirdilər. Dəstəçin edilmiş kəlağayı bu vəziyyətdə bir gün ərzində qalıb "qatını götürürdü".
Kəlağayı istehsalında müxtəlif rəng cövhərlərindən istifadə olunur, müxtəlif bitki növlərindən — sumaq, zirinc, narınc, cır alma, zəfəran, qarağat və başqa bitkilərdən boyaqlar hazırlanır.
Mədəniyyətdə
Ədəbiyyatda
Azərbaycan xalqının şifahi xalq ədəbiyyatı nümunəılərində, dastan, qoşma, gəraylı və bayatılarında, xüsusilə də aşıq poeziyasında kəlağayı, çalma, çarqat haqqında olduqca maraqlı, poetik fikirlər əksini tapmışdır. Məsələn:
Kəlağayın ucu sarı,
Açılır könlüm qubarı,
Söylə görüm kimin yarı,
Yaxan düymələ, düymələ!
Bir sıra aşıq qoşmalarında telləri qızıl düymələrlə, sinələri əlvan muncuqlarla, qulaqları aypara, minarə sırğalar, belləri zərbaf kəmərlə, bədənləri çəpkənli, əlvan naxışlı köynəklə, güllü-butalı kəlağayılarla (çarqatla) bəzənmiş, sürməli qaş-gözlü el qızları, el gəlinləri tərənnüm olunmuşdur:
Başına örtübdür kəlağayı gəzər,
Əyri tel üstündən qızıl düymələr.
Belinə yaraşıb zərbafdan kəmər,
Çəpkənli, çarqatlı ağ bədən gəzər.
Şairi Səməd Vurğun da öz əsərlərində al qumaş, atlas, al şal, tirmə şal, xara və s. kimi ipək parçaların adlarını çəkmiş, qız-gəlinlərin öz geyim dəstində ipək parçalara daha çox üstünlük verdiklərini xüsusi vurğulamışdır. Şairin yaşadığı dövrdə də kəlağayının Azərbaycan qadınının əsas baş geyim növü olması faktını onun dillər əzbəri olan aşağıdakı misraları da təsdiq edir:
...Gecənin sarvanı o ulduz, o ay,
Anamın örtdüyü sarı kəlağay.
Sözümdə qalmışdır ömrüm uzunu,
Bəlkə də şairin taleyidir bu...
Kəlağayıya həsr olunan digər ədəbi əsərlərdən Sərraf Şiruyənin "Kəlağay" şeirini, "Kəlağayı" hekayəsini,Rüfət Əhmədzadənin "Kəlağayı ilə striptiz" əsərlərini qeyd etmək olar.
Təsviri incəsənətdə
Azərbaycan rəssamlarının çəkdiyi əsərlərdə kəlağayının geniş təsvirinə yer verilir. Erkən orta əsrlərin rəsm əsərlərinin üzərində buta forması olan kəlağayılar qadınların baş örtüyü kimi Azərbaycan xalqına məxsus geyimlər arasında xüsusilə seçilir. Kəlağayıya həsr olunan rəsmlərdən Səttar Bəhlulzadənin 1973-cü ildə çəkdiyi "Kəlağayı ilə natürmort"-u qeyd etmək olar.
Qalereya
-
![image]()
Azərbaycan ipəyindən kəlağayılar -
![image]()
Azərbaycan ipəyindən kəlağayılar -
![image]()
Kəlağayının hazırlanması
İstinadlar
- www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . report.az. report.az. Archived from the original on 2022-04-07. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . 2017-11-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 iyul 2016.
- . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . www.serqqapisi.az. www.serqqapisi.az. 2016-06-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 iyun 2016.
- . azertag.az. azertag.az. Archived from the original on 2017-06-12. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . bakucorner.az. bakucorner.az. Archived from the original on 2022-02-21. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . www.anspress.com. ANS. Archived from the original on 2022-01-17. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . www.bbc.com. BBC. Archived from the original on 2023-05-28. İstifadə tarixi: 24 iyun 2016.
- . mir24.tv (rus). mir24.tv. 2017-04-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . anl.az. anl.az. Archived from the original on 2022-03-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . anl.az. anl.az. Archived from the original on 2022-03-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-06-12. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
- . "Kəlağayı". Xəzan (azərb.). 3. 23.06.2016: 35–36. (#accessdate_missing_url)
- . publika.az. publika.az. Archived from the original on 2015-03-19. İstifadə tarixi: 24 iyun 2016.
- . www.azerbaijans.com. www.azerbaijans.com. Archived from the original on 2021-11-27. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
Xarici keçidlər
- Milli geyimlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kelagayi Azerbaycanda qadinlara mexsus ipek sapdan toxunmus dordkunc formali bas ortuyu Azerbaycanin qerb zonasinda kelagayiya bezen carqat da deyilir XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Azerbaycanin enenevi kelagayiciliq merkezleri muxtelif siyasi ve sosial iqtisadi sebebler uzunden xususile de Rusiyadan daxil olan ucuz fabrik mallarinin kustar karxana mehsullarini sixisdirmasi neticesinde movqeyini deyismis ve kelagayiciliq tedricen yalniz iki merkezde Basqal ve Gencede cemlesmeye baslanib Kelagayili qiz 2014 cu ilde kelagayi UNESCO nun Qeyri maddi medeni irsin Reprezentativ Siyahisina daxil edilmisdir TarixiErken iller I Dara Kelagayi istehsali Azerbaycanda qedimden melumdur Qadinlarin muasir kelagayilara benzer bas ortuyunden istifadesi eramizdan evvel V VI esrlerde Iran sahi I Daranin zamaninda saray qadinlari arasinda genis yayildigi barede bezi menbelerde qeyd olunub X esrde yazilan Hudud el alem cografi traktatinda Berzend seherinde bas ortuyunun istehsal olundugu qeyd edilib XVIII esr Orta esrlerde Azerbaycan erazilerinde kelagayi istehsal eden kicik muessiseler movcud olub Tarixci Mais Ceferovun fikrince kelagayilar evveller ferdi sekilde hazirlansa da sonralar kelagayi istehsal eden xususi muessiseler fealiyyet gosterib Georq Forsterin 1784 cu ile aid melumatinda qeyd edilir ki Sirvandan 400 tona qeder ipek Hesterxana gonderilirdi Edebiyyat ve col etnoqrafik materiallari ise subut edir ki hemin ipeyin muhum bir hissesi Basqalin payina dusub ve bu sirada kelagayi muhum yer tutub Hemin dovrde Gence Susa Seki seherleri ile beraber Basqal Azerbaycanin en boyuk ipekcilik merkezlerinden biri olub XVIII esrden dunya bazarlarinda xususi deyer qazanan Basqal kelagayilari Qafqaza sefer eden seyyahlarin da sefernamelerinde yer aliblar 1862 ci ilde Azerbaycanda olmus rus seyyahi Kafkazskiy vestnik qezetinde yazirdi ki ucqar Basqal eyaletinde kustar usulla toxunan parcalar o cumleden kelagayilar oz bedii xususiyyetlerine gore hec de dovrun toxuculuq senayesi numuneleri seviyyesinden geri qalmirdi XIX esr 1862 ci ilde Azerbaycan ilk defe olaraq Londonda kecirilen umumdunya sergisinde istirak edib ki o zaman basqalli toxucu Nesir Abduleziz oglu numayis etdirdiyi nefis kelagayi ve zerif qanovuz parcaya gore gumus medal ve xususi diplomla mukafatlandirilib Kelagayi ustasi Londondan qayidanda demisdir Ingilis xanimlari macal vermediler ki camaat bir kelagayiya tamasa etsin Bir anin icinde yarmarkada kecirilen satis sergisinde hamisini aldilar Qaldim mat mettel baxa baxa Gerek cox aparaydim Allah qoysa bu sefer cox apararam XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Azerbaycanin enenevi kelagayiciliq merkezleri muxtelif siyasi ve sosial iqtisadi sebebler uzunden xususile de Rusiyadan daxil olan ucuz fabrik mallarinin kustar karxana mehsullarini sixisdirmasi neticesinde movqeyini deyismis ve kelagayiciliq tedricen yalniz iki merkezde Basqal ve Gencede cemlesmeye baslanib Ordubadda kelagayidan esasen XIX esr ve XX esrin ortalarinda istifade olunurdu XX esr Birinci Dunya Muharibesi erefesinde Basqalda 1500 dezgaha malik 900 kustar serbafxana vardi ki burada il erzinde 1 milyon 800 min eded kelagayi istehsal olunurdu Bu qeder kelagayini boyamaga Basqal boyaqxanalarinin gucu catmadigindan onlarin xeyli hissesi Samaxi Gence ve Bakiya gonderilirdi 1902 ci ilde Tiflisde cagirilmis Qafqaz kustar senayesi iscilerinin 1 ci qurultayina aid bir senedde ise asagidaki maraqli fikirler eksini tapib Ustalarin hamisi kelagayi ustalari nezerde tutulur savadsiz olsalar bele senetkarliqda oz avropali hemkarlarini arxada qoyurlar Onlarin hazirladiqlari memulat oz bediiliyi ve yarasigi ile adami heyran edir Avropada isledilen masinlar ve basqa dezgahlar burada yoxdur Onlarin hazirladiqlari mehsul gergin isin ve bacariqli ellerin behresidir XXI esr Buta naxisi ile bezenen kelagayi 2003 cu ilden Ismayilli rayonunun Basqal qesebesinde Inkisaf Elmi Teskilatin tesebbusu ile Kelagayi Ipek Merkezi fealiyyet gosterir Hemcinin Basqalda unikal interaktiv Kelagayi muzeyi yaradilmisdir Muzeye gelen ziyaretciler kelagayinin tarixi ve eneneleri ile tanis ola biler elece de senetin yaranma prosesini canli gorub hetta mehsulun hazirlanmasinda da istirak ede bilerler Modelyer Fexriyye Xelefova defelerle oz geyim kolleksiyasinda kelagayidan istifade edib Modelyerin fikrince kutlevi istifade ucun kelagiyi mutleq muasirlesdirilmelidir istehsala yeni kelagayi numuneleri buraxilmalidir Psixoloq Rena Ibrahimbeyova 2011 ci ilde TEDx Baki daki cixisinda kelegayinin insan heyatini tesvir etdiyini iddia edib Kelegayi naxislarinin mueyyen sistemi var ve onu hazirlayan her kes o sisteme riayet etmelidir Kelegayinin uzerindeki naxislar kainatin ve dunyanin qurulusunu tesvir edir Orpeyin kenarindaki hasiye dag anlamindadir bu insanlari qoruyur Ortadaki hasiye ise o biri dunyani tesvir edir ve naxislardan gorunduyu kimi o dunya indikinden daha rengli ve murekkebdir Azerbaycan ipekciliyin inkisafini kelegayi istehsali ile birbasa bagli oldugunu qeyd eden Rena Ibarhimbeyova adicekilen bas orutuyunun hemise en vacib geyimlerden oldugunu ve xususile toylarda qirmizi kelegayidan istifade olundugunu qeyd edir 2010 cu illerde de Azerbaycanda kelagayi toxuculugu isini davam etdiren sulaleler coxdur Seki seherinde Sovketziya Samilovun toremeleri olan Samilovlar nesli bu senetin mahir ustasi sayilir UNESCO nun Qeyri maddi medeni irs uzre Hokumetlerarasi Komitesinin 2014 cu il noyabrin 26 da kecirilen iclasinda Azerbaycan kelagayi seneti Kelagayi simvolizmi ve enenevi seneti adi ile UNESCO nun Qeyri Maddi Medeni Irs uzre Reprezentativ Siyahisina daxil edilmisdir Hemin il Azerbaycanin Iordaniyada sefiri Sabir Agabeyov Iordaniyada kecirilen enenevi Diplomatik bazar da ora buyuran Iordaniya Kral ailesinin numayendeleri hokumet uzvleri elece de bu olkede akkredite olunmus diplomat hemkarlarina Azerbaycan kelagayilarini hediyye edib 2016 ci ilde Avropa Azerbaycan Cemiyyeti TEAS Parisde Beaugrenelle ticaret merkezinde azerbaycanli dizayner Menzer Haciyevanin Kelagayi butikini teskil edib Kelagayi eneneleri ve istifadesiAzerbaycan Tarixi Muzeyinde saxlanilan XIX esre aid kelagayi Yaxin Serq ve Qafqaz xalqlari arasinda genis yayilmis kelagayilar olcu ve reng cehetden muxtelif olur Adeten yasli qadinlar tund genis olculu genc qadinlar ise ag ve elvan rengli kicik olculu kelagayilar orturler Novruz ve diger el senliklerinde teskil olunan cidir oyununda qalib cixmis atin ise alnina bir yumurta vurub sindirir boynuna qirmizi rengli kelagayi ve ya parca baglanilir Kelagayidan hem de ag xoncada istifade olunur Ustu qirmizi kelagayi ve ya sacaqli tirmesalla ortulen bu xoncaya semeni qoyar rengli samlar yandirilir Yasli ve qoca qadinlar kelagayini calma yaxud dinge baglayir cavan qadinlar ve qizlar ise orpek kimi istifade edirler Qadinlar yas merasiminde qara toy merasiminde ise elvan naxisli kelagayilar orturler Gelin getirilerken onun basina ag orpek ortmek arabasinin qabagina ya da mindirildiyi atin boynuna sogani narinci zogali kelagayilar baglamaq Azerbaycanin milli adetlerininden sayilir Niyyet bas tutduqda mescidlere ziyaretgahlara kelagayi aparmaq kasiblara sikestlere pay vermek kimi adetler de movcuddur Kelagayini Azerbaycanda vaxtile yeni qurulan ailenin temeli hesab edirdiler Bele ki kelagayini oglana bagislayan qiz esqine omurluk sadiq qalacagina and icermis Yaxud da elcilik merasiminde oglan terefden olan qadinlardan biri qirmizi kelagayiya burunmus nisan uzuyunu qiz evine teqdim ederdi O hemcinin toya qonaq gelen qadinlarin da xoncasinda en deyerli hediyye hesab olunardi NaxislariKelagayi uzerine naxis vurmaq ucun mohurler Kelagayinin orta esrlerde uzerine buta formasinda naxislar vurulub Bu da istehsalcinin mohuru rolunu oynayib Bu mohurler istehsalci terefinden sag qolunu yumruq halinda tebii boyaya saldiqdan sonra kelagayinin ustune vurulurdu ve hemin yumruq izinden kelagayinin hansi ustaya mexsus oldugu bilinirdi Kelagayilarin uzerine yumruqla vurulan buta formasi zaman kecdikce formalasaraq tekmillesdirilib ve enene halini alib Kelagayi uzerindeki naxislar asagidaki esas qruplara ayrilirdi kelagayinin qiraqlari boyunca vurulan ve hasiye emele getiren sekiller kunclere ve ortaya vurulan tesvirler Kelagayinin yeleni hasiyesi bezen ise xoncasi ortasi basmanaxis usulu ile hendesi ve nebati naxislarla bezedilirdi Bu ve ya diger serbafliq merkezinin kelagayilari yelendeki ornamentlerine gore bir birinden secilirdi Seki ve Basqal kelagayilari sirasinda Sah buta Saya buta Xirda buta cesnilerinden daha cox istifade olunub Heyrati Sogani Istiotu Albuxari Abi Yeleni adli elvan kelagayilar Azerbaycanda boyuk sohret qazanib Basqalda kelagayilara bezek vurmaq ucun istifade edilen ornamental taxta qelibler esasen qoz ve palid agaclarindan hazirlanirdi Basqalli hemcinin toxucu adlari XIX esrde yasayib yaratmis bezekvuran senetkarlarin sirasinda cekilib Kelagayini eyni zamanda renglemek texniki baximdan mumkun deyildi Naxislanma bir qayda olaraq kelagayinin yelen hissesinden baslanirdi Esas naxislar da ele yelene salinir ve orta hisse adeten saya saxlanirdi Basmaqelib ustalari her vechle materiala qenaet etmeye calisirdilar Bunun ucun ilk qondarma kelagayinin oz tebii renginden goturulurdu Usta emeliyyati qelibi yaga batiraraq kelagayinin kenari boyunca ardicil simmetriyani pozmadan diqqetle basaraq yerine yetirirdi Bunun ucun ustadan alici goz yuksek seriste elden itilik teleb olunurdu Birinci qondarmani yerine yetirdikden sonra kelagayinin hemin hissesi elle destelenib yigilir qalan hisse yeni yag ortuyu cekilmemis hisse qargiya sarinirdi Novbeti emeliyyatla kelagayinin yeleni nezerde tutulmus rengaba salinib boyanirdi Reng tutduqdan sonra memulati sixaraq asib qurudur yeniden boyaq masasinin uzerine sererek rengden gul goturulurdu Basma emeliyyati basa catdiqdan sonra kelagayilari sabun qatisiqli qaynadilmis su ile dolu qazanlara dolduraraq piy reng kutlesi temizlenene qeder yuyur ve iplerden asaraq qurudurdular Qurudulmus yayliqlari dord dord destecin edib hamarladiqdan utuledikden sonra mengene adlanan dezgahda iki taxta arasinda yerlesdirir ve taxtalari yanlardan vintlerle berkidirdiler Kelagayilar taxta mengene arasinda 2 3 saat erzinde sixilmis veziyyetde saxlandiqdan sonra onlarin bir uzunu acib ipe asirdilar Nemliyi bir qeder cekildikden sonra onlari sergiden yigib qatlayir ve yene de deste halinda ust uste yigaraq ikinci defe mengeneye verirdiler Destecin edilmis kelagayi bu veziyyetde bir gun erzinde qalib qatini gotururdu Kelagayi istehsalinda muxtelif reng covherlerinden istifade olunur muxtelif bitki novlerinden sumaq zirinc narinc cir alma zeferan qaragat ve basqa bitkilerden boyaqlar hazirlanir MedeniyyetdeEdebiyyatda Azerbaycan xalqinin sifahi xalq edebiyyati numuneilerinde dastan qosma gerayli ve bayatilarinda xususile de asiq poeziyasinda kelagayi calma carqat haqqinda olduqca maraqli poetik fikirler eksini tapmisdir Meselen Kelagayin ucu sari Acilir konlum qubari Soyle gorum kimin yari Yaxan duymele duymele Esli ve Kerem Bir sira asiq qosmalarinda telleri qizil duymelerle sineleri elvan muncuqlarla qulaqlari aypara minare sirgalar belleri zerbaf kemerle bedenleri cepkenli elvan naxisli koynekle gullu butali kelagayilarla carqatla bezenmis surmeli qas gozlu el qizlari el gelinleri terennum olunmusdur Basina ortubdur kelagayi gezer Eyri tel ustunden qizil duymeler Beline yarasib zerbafdan kemer Cepkenli carqatli ag beden gezer Asiq Abbas Tufarqanli Sairi Semed Vurgun da oz eserlerinde al qumas atlas al sal tirme sal xara ve s kimi ipek parcalarin adlarini cekmis qiz gelinlerin oz geyim destinde ipek parcalara daha cox ustunluk verdiklerini xususi vurgulamisdir Sairin yasadigi dovrde de kelagayinin Azerbaycan qadininin esas bas geyim novu olmasi faktini onun diller ezberi olan asagidaki misralari da tesdiq edir Gecenin sarvani o ulduz o ay Anamin ortduyu sari kelagay Sozumde qalmisdir omrum uzunu Belke de sairin taleyidir bu Semed Vurgun Kelagayiya hesr olunan diger edebi eserlerden Serraf Siruyenin Kelagay seirini Kelagayi hekayesini Rufet Ehmedzadenin Kelagayi ile striptiz eserlerini qeyd etmek olar Tesviri incesenetde Azerbaycan ressamlarinin cekdiyi eserlerde kelagayinin genis tesvirine yer verilir Erken orta esrlerin resm eserlerinin uzerinde buta formasi olan kelagayilar qadinlarin bas ortuyu kimi Azerbaycan xalqina mexsus geyimler arasinda xususile secilir Kelagayiya hesr olunan resmlerden Settar Behlulzadenin 1973 cu ilde cekdiyi Kelagayi ile naturmort u qeyd etmek olar QalereyaAzerbaycan ipeyinden kelagayilar Azerbaycan ipeyinden kelagayilar Kelagayinin hazirlanmasiIstinadlarwww anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 report az report az Archived from the original on 2022 04 07 Istifade tarixi 22 iyun 2016 www anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 2017 11 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 iyul 2016 www anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 www anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 www serqqapisi az www serqqapisi az 2016 06 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 30 iyun 2016 azertag az azertag az Archived from the original on 2017 06 12 Istifade tarixi 22 iyun 2016 bakucorner az bakucorner az Archived from the original on 2022 02 21 Istifade tarixi 22 iyun 2016 www anspress com ANS Archived from the original on 2022 01 17 Istifade tarixi 22 iyun 2016 www bbc com BBC Archived from the original on 2023 05 28 Istifade tarixi 24 iyun 2016 mir24 tv rus mir24 tv 2017 04 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 iyun 2016 www anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 www anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 anl az anl az Archived from the original on 2022 03 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 anl az anl az Archived from the original on 2022 03 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 www anl az www anl az Archived from the original on 2022 06 12 Istifade tarixi 22 iyun 2016 Kelagayi Xezan azerb 3 23 06 2016 35 36 accessdate missing url publika az publika az Archived from the original on 2015 03 19 Istifade tarixi 24 iyun 2016 www azerbaijans com www azerbaijans com Archived from the original on 2021 11 27 Istifade tarixi 22 iyun 2016 Xarici kecidlerVikianbarda Kelagayi ile elaqeli mediafayllar var Milli geyimler