Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qulan (lat. Equus hemionus) — atlar fəsiləsini at cinsinə aid otyeyən təkdırnaqlı məməli heyvan. Xarici görünüş baxımından eşşəyə bənzəsədə onda at əlamətləri vardır. Qulanlar Afrika eşşəklərindən fərqli olaraq heç zaman əhlilləşdirilməmişdir.
| Qulan | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Yarımsinif: Klad: İnfrasinif: Maqndəstə: Dəstəüstü: Klad: Qranddəstə: Ranqsız: Klad: Klad: Dəstə: Yarımdəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: ???: Qulan | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Xüsusiyyətləri
Növ olaraq 1775-ci ildə qeydə alınmışdır. Onlar ilk dəfə olaraq pleytosen dövründə Mərkəzi Asiya ərazisində yayılmışdır. Onların qalıqlarına Şimali Qafqazdan tutmuş Yaponiyaya və Arktik Sibir zonası (Böyük Beqiçev adası) ərazisinə qədərki bölgədə rastlamaq mümkündür. Qulanın bədən uzunluğu 175—200 sm, quyruğunun uzunluğu 40 sm, hündürlüyü 125 sm, çəkisi 120—300 kq təşkil edir. Bu göstəricilərlə qulan adi ev eşşəyindən böyükdür. Erkəklərlə dişilər arasında fərq olduqca azdır. Ev atından başının nisbətən əzələli olması, uzun qulaqları (17 - 25 sm) və daha nazik ayaqlarının olması ilə seçilir. Yay ayları qışa nisbətdə daha qısa tüklərə sahib olur. Qoyunun yuxarı hissəsində uzun tüklərə sahib xəz vardır. Quyruğu qısadır. Sonucunda uzun tüklərə sahibdir.
Ümumi bədəni, boynu tünd sarı rəngə sahibdir. Bədənində qırmızı-qəhvəyi ləkələr vardır. Belinin tən ortası ilə və quyruğu ilə tünd xətt keçir. Qarın nahiyəsi, başın sonucu, boyun açıq rəngdədir və ya demək olar ki, ağdır.
Yayılması
XIX əsrdə qulanlar Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan ərazilərində, XX əsrdə isə Türkmənistanın cənubunda və Qazaxıstanın şərqində, nadir halda Monqolustan, Zabaykalın cənub-şərqində rastlanırdı.
Hazırda Türkmənistanın cənub-şərqində (700 baş) yaşayır.
1953-cü ildə Aral dənizində yerləşən Barsakelmes adasına Badxız qoruğundan 120—140 baş qulan gətirilmişdir. 1982-ci ildə Aral dənizinin quruması ilə qulanlar Betpak-Dala səhra istiqamətinə köç etdişlər. 1990-cı illərdə adanın materikə birləşməsi ilə adada qalan bütün qulanlar şirin su arxasınca ərazini tərk etmişlər. 2005-ci ildə Kaskakulanda 179 baş qulan yayılmışdır.
Türkmənistanda Kaplankır qoruğunda və Mean çayı ilə Çaaça çayı arasında az sayda olsa belə yayılmışdır. Qazaxıstanın Altı-Əməl Milli Parkı ərazisində Qulanların sayı 2690 başdır. Brada hər 1000 ha əraziyə 8,8 qulan düşür. Ukraynanın Askaniya-Noya qoruğu və Biryoçiy adasında 150 baş qulan vardır.
Qulan hazırda İran, Əfqanıstan, Monqolustan, Çin ərazilərində yayılmışdır. Qolosen dövründə Rumıniyanın qərb ərazilərində yayılmışdılar.
Həyat tərzi və insan üçün əhəmiyyəti
Əsasən quru yarımsəhra və səhra ərazilərində yayılmışdır. Türkmənistanda 300—600 metr hündürlüyü olan ərazilərdə belə rastlanırlar. Çinin quru çöllərində və daşlı səhralarında müşahidə edilirlər.
Yarımnövləri
Qulanın yarımnövləri arasında müəyyən fərqlər vardır. Qədim elmi araşdırmalarda qulanların 7 yarımnövü müəyyəy edilir. Onlar özünə məxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Ancaq buna baxmayaraq bir növə aid edilirlər.
- Onaqr və İran qulanı (E. h. onager), İranın şimalı
- Türkmən qulanı (E. h. kulan), Qazaxıstan, Türkmənistan
- (E. h. hemionus), Monqolustan
- Hindistan qulanı (E. h. khur), Cənuni İran, Pakistan, Şimal-qərbi Hindistan
- Kianq (E. h. kiang), qərbi Çin, Tibet
- † (E. h. anatoliensis), Türkiyə
- † Suriya qulanı (E. h. hemippus), Suriya, , Ərəbistan yarımadası
Kianq qulanların ən iri yarımnövüdür. Onun hündürlüyü 140 sm,çəkisi isə 400 kq təşkil edir. Onların rəngi qırmızı-qəhvəyidir. Onlara əsasən Himalayın cənub ətəklərində və Tibet yaylasında yayılmışlar. Onlar suda üzməyi xoşlayır və 5.5 km hündürlüyü olan əraziləri üstün tuturlar. Uzun zaman dünyanın Pekin zooparkından başqa heç bir zooparkında olmamışdır. 1957-ci ildə Nemo və Nedo adlı iki kianq Riqa zooparkına verilmişdir. Bu canlılar 27 il yaşamışlar. Onlrdan 72 kianq törəmişdir. Hazırda dünyanın Moskva, Riqa, Pekin, Berlin və San-Diyeqo şəhərlərindəki zooparklarda göprmək mümkündür.
Zooloqların fikirinə görə onaqr və türkməən qulanı eyni yarımnövdür. Ancaq molukulyar və genetik araşdırmalar bunun əksini göstərmişdir. Bəzən isə Qobi qulanı deyilən bir yarımnöv belə ayrılır (E. h. luteus).
Bəzi yarımnövlərin uzunluğu 210 sm çatır.
Qərb arealında qulanla yanaşı vəhşi eşşək müşahidə edilirdi. Hazırda bu iki növ bölgədən yoxa çıxmışdır. Yarımsəhrada yayılan qulan ot la qidalanır. O su mənbəyinə yaxın yayılır. Səbəb isə sussuzluğa davamsız olmasıdır.
Əhliləşdirilməsi
Müasir dönəmdə aparılan araşdırmalar onu göstərirki bütün ev eşşəkləri genetik baxımdan Afrika eşşəyinin törəmələridir. Bəzi fərziyələr vrdır ki, Akkadlar və şumerlər qulanları əhliləşdirə bilmişlər. Son dövrlərdə bu canlıların ənlilləşdirilməsi mümkün olmamışdır. Tel-Brak şəhəıri ərazisində afrika eşşəyi ilə qulanların qarışığına aid sümüklər aşkar edilmişdir. Hazırda təbii şəraitdə çöl qulanları insana öyrəşir. Ancaq əhliləşmir.
Monqolustanda belə düşünülür ki, qulanlar əhliləşmiyən canlılardır. Onların adı monqol dilində olan «xulan» sözündən əmələ gəlmişdir. Mənası «məğlubedilməz, cəld, diribaş» anlamındadır.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2004.
- Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. M. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p.
- Фишер Д., Саймон Н., Винсент Д. Красная книга. Дикая природа в опасности / пер. с англ., под ред. Андрей Григорьевич Банников,. — М.: Прогресс, 1976. — С. 137—140. — 478 с.
- "Archaelogy in Mesopotamia (Reckitt Lecture) — British Academy". 2007-02-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-18.
Ədəbiyyat
- Барышников Г. Ф., Тихонов А. Н. Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Копытные. Непарнопалые и парнопалые (свиные, кабарговые, оленевые). — Санкт-Петербург: «Наука», 2009. — С. 20—27. — , 978-5-02-026337-6
- Ливанова Т. К. Лошади. — М.: ООО «Издательство АСТ», 2001. — 256 с. —
Mənbə
- Qulan www.zooclub.ru saytında
- Qulan www.kungrad.com saytında
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qulan lat Equus hemionus atlar fesilesini at cinsine aid otyeyen tekdirnaqli memeli heyvan Xarici gorunus baximindan esseye benzesede onda at elametleri vardir Qulanlar Afrika esseklerinden ferqli olaraq hec zaman ehlillesdirilmemisdir QulanElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Sinif MemelilerKlad Klad Klad Klad Klad Klad Klad Yarimsinif Vehsi heyvanlarKlad EuteriyalarInfrasinif PlasentalilarMaqndeste Desteustu LavrazioterilerKlad Qranddeste Ranqsiz DirnaqlilarKlad Klad Deste TekdirnaqlilarYarimdeste Fesile AtlarYarimfesile Triba Cins At QulanBeynelxalq elmi adiEquus hemionus Pall 1775 Sekil axtarisiITIS 624993NCBI 9794EOL 311507FW 104801XususiyyetleriNov olaraq 1775 ci ilde qeyde alinmisdir Onlar ilk defe olaraq pleytosen dovrunde Merkezi Asiya erazisinde yayilmisdir Onlarin qaliqlarina Simali Qafqazdan tutmus Yaponiyaya ve Arktik Sibir zonasi Boyuk Beqicev adasi erazisine qederki bolgede rastlamaq mumkundur Qulanin beden uzunlugu 175 200 sm quyrugunun uzunlugu 40 sm hundurluyu 125 sm cekisi 120 300 kq teskil edir Bu gostericilerle qulan adi ev esseyinden boyukdur Erkeklerle disiler arasinda ferq olduqca azdir Ev atindan basinin nisbeten ezeleli olmasi uzun qulaqlari 17 25 sm ve daha nazik ayaqlarinin olmasi ile secilir Yay aylari qisa nisbetde daha qisa tuklere sahib olur Qoyunun yuxari hissesinde uzun tuklere sahib xez vardir Quyrugu qisadir Sonucunda uzun tuklere sahibdir Umumi bedeni boynu tund sari renge sahibdir Bedeninde qirmizi qehveyi lekeler vardir Belinin ten ortasi ile ve quyrugu ile tund xett kecir Qarin nahiyesi basin sonucu boyun aciq rengdedir ve ya demek olar ki agdir YayilmasiXIX esrde qulanlar Qazaxistan Turkmenistan Ozbekistan erazilerinde XX esrde ise Turkmenistanin cenubunda ve Qazaxistanin serqinde nadir halda Monqolustan Zabaykalin cenub serqinde rastlanirdi Hazirda Turkmenistanin cenub serqinde 700 bas yasayir 1953 cu ilde Aral denizinde yerlesen Barsakelmes adasina Badxiz qorugundan 120 140 bas qulan getirilmisdir 1982 ci ilde Aral denizinin qurumasi ile qulanlar Betpak Dala sehra istiqametine koc etdisler 1990 ci illerde adanin materike birlesmesi ile adada qalan butun qulanlar sirin su arxasinca erazini terk etmisler 2005 ci ilde Kaskakulanda 179 bas qulan yayilmisdir Turkmenistanda Kaplankir qorugunda ve Mean cayi ile Caaca cayi arasinda az sayda olsa bele yayilmisdir Qazaxistanin Alti Emel Milli Parki erazisinde Qulanlarin sayi 2690 basdir Brada her 1000 ha eraziye 8 8 qulan dusur Ukraynanin Askaniya Noya qorugu ve Biryociy adasinda 150 bas qulan vardir Qulan hazirda Iran Efqanistan Monqolustan Cin erazilerinde yayilmisdir Qolosen dovrunde Ruminiyanin qerb erazilerinde yayilmisdilar Heyat terzi ve insan ucun ehemiyyetiEsasen quru yarimsehra ve sehra erazilerinde yayilmisdir Turkmenistanda 300 600 metr hundurluyu olan erazilerde bele rastlanirlar Cinin quru collerinde ve dasli sehralarinda musahide edilirler YarimnovleriQulanin yarimnovleri arasinda mueyyen ferqler vardir Qedim elmi arasdirmalarda qulanlarin 7 yarimnovu mueyyey edilir Onlar ozune mexsus xususiyyetleri ile secilir Ancaq buna baxmayaraq bir nove aid edilirler Onaqr ve Iran qulani E h onager Iranin simali Turkmen qulani E h kulan Qazaxistan Turkmenistan E h hemionus Monqolustan Hindistan qulani E h khur Cenuni Iran Pakistan Simal qerbi Hindistan Kianq E h kiang qerbi Cin Tibet E h anatoliensis Turkiye Suriya qulani E h hemippus Suriya Erebistan yarimadasiKianq Equus kiang holdereri Kianq qulanlarin en iri yarimnovudur Onun hundurluyu 140 sm cekisi ise 400 kq teskil edir Onlarin rengi qirmizi qehveyidir Onlara esasen Himalayin cenub eteklerinde ve Tibet yaylasinda yayilmislar Onlar suda uzmeyi xoslayir ve 5 5 km hundurluyu olan erazileri ustun tuturlar Uzun zaman dunyanin Pekin zooparkindan basqa hec bir zooparkinda olmamisdir 1957 ci ilde Nemo ve Nedo adli iki kianq Riqa zooparkina verilmisdir Bu canlilar 27 il yasamislar Onlrdan 72 kianq toremisdir Hazirda dunyanin Moskva Riqa Pekin Berlin ve San Diyeqo seherlerindeki zooparklarda goprmek mumkundur Zooloqlarin fikirine gore onaqr ve turkmeen qulani eyni yarimnovdur Ancaq molukulyar ve genetik arasdirmalar bunun eksini gostermisdir Bezen ise Qobi qulani deyilen bir yarimnov bele ayrilir E h luteus Bezi yarimnovlerin uzunlugu 210 sm catir Qerb arealinda qulanla yanasi vehsi essek musahide edilirdi Hazirda bu iki nov bolgeden yoxa cixmisdir Yarimsehrada yayilan qulan ot la qidalanir O su menbeyine yaxin yayilir Sebeb ise sussuzluga davamsiz olmasidir EhlilesdirilmesiMuasir donemde aparilan arasdirmalar onu gosterirki butun ev essekleri genetik baximdan Afrika esseyinin toremeleridir Bezi ferziyeler vrdir ki Akkadlar ve sumerler qulanlari ehlilesdire bilmisler Son dovrlerde bu canlilarin enlillesdirilmesi mumkun olmamisdir Tel Brak seheiri erazisinde afrika esseyi ile qulanlarin qarisigina aid sumukler askar edilmisdir Hazirda tebii seraitde col qulanlari insana oyresir Ancaq ehlilesmir Monqolustanda bele dusunulur ki qulanlar ehlilesmiyen canlilardir Onlarin adi monqol dilinde olan xulan sozunden emele gelmisdir Menasi meglubedilmez celd diribas anlamindadir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2004 Mammal Species of the World ing A Taxonomic and Geographic Reference D E Wilson D M Reeder 3 Baltimore JHU Press 2005 35 2142 p ISBN 978 0 8018 8221 0 Fisher D Sajmon N Vinsent D Krasnaya kniga Dikaya priroda v opasnosti per s angl pod red Andrej Grigorevich Bannikov M Progress 1976 S 137 140 478 s Archaelogy in Mesopotamia Reckitt Lecture British Academy 2007 02 10 tarixinde Istifade tarixi 2017 11 18 EdebiyyatBaryshnikov G F Tihonov A N Mlekopitayushie fauny Rossii i sopredelnyh territorij Kopytnye Neparnopalye i parnopalye svinye kabargovye olenevye Sankt Peterburg Nauka 2009 S 20 27 ISBN 978 5 02 026347 5 978 5 02 026337 6 Livanova T K Loshadi M OOO Izdatelstvo AST 2001 256 s ISBN 5 17 005955 8MenbeQulan www zooclub ru saytinda Qulan www kungrad com saytinda