Aleksandr Sumarokov

Aleksandr Petroviç Sumarokov(rus. Алекса́ндр Петро́вич Сумаро́ков; 14 (25) noyabr 1717 və ya 25 noyabr 1717, Lappeenranta^[d] – 1 (12) oktyabr 1777 və ya 12 oktyabr 1777, Moskva) — rus şairi.

Aleksandr Sumarokov
Doğum tarixi	14 (25) noyabr 1717 və ya 25 noyabr 1717(1717-11-25)
Doğum yeri	Lappeenranta^[d], İsveç
Vəfat tarixi	1 (12) oktyabr 1777(59 yaşında) və ya 12 oktyabr 1777(1777-10-12)(59 yaşında)
Vəfat yeri	Moskva, Moskva quberniyası^[d], Rusiya imperiyası
Dəfn yeri	Donskoye qəbiristanlığı^[d]
Təhsili	Birinci Peterburq kadet korpusu^[d] (1732–1740)
Fəaliyyəti	dramaturq, şair, librettoçu, yazıçı, ədəbiyyat tənqidçisi, impressionist^[d]
Fəaliyyət illəri	1740–1777
Əsərlərinin dili	rus dili
İstiqamət	klassisizm
Janrlar	poeziya, dram
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

1717-ci il noyabrın 25-də Finlandiyanın şərq quberniyalarından biri olan, tarix boyu Lappenranta və Vilmanstrand adlanan şəhərdə dünyaya göz açmış Aleksandr Petroviç Sumarokov qədim əsilzadə soyuna mənsub idi. Atası Pyotr Pankratyeviç I Pyotrun qoşunlarında zabit olmuş, sonra mülki xidmətə keçərək, Peterburqda yaşayırdı. Ailədə Aleksandrdan başqa onun daha iki oğlu və üç qızı vardı.

Sumarokovun uşaqlığı Moskvada keçmişdi. Hələ uşaq ikən Aleksandrda ədəbiyyata böyük maraq oyanmış, kiçik yaşlarından qədim rus və Avropa ədəbiyyatının ən yaxşı əsərləri ilə tanış olmuşdu.

Uşaqlıqda Aleksandra ana dilində savadı milliyyətcə macar olan İvan Zeykin öyrətmişdi. O, rus dilini gözəl bilirdi və I Pyotr ona şahzadə Alekseyin oğlu balaca Pyotrun – öz nəvəsinin təhsili ilə məşğul olmasını əmr etmişdi. İvan Zeykin sonralar ev müəllimi olmuşdu.

Peterburqda rus zadəganlarının (dvoryanlarının) tələbinə uyğun olaraq, çariça Anna İvanovna xüsusi imtiyazlı zadəgan məktəbi yaratmışdı. Sumarokov təhsilini Quru Qoşunlarının şlyaxet (yəni əsilzadə) kadet korpusu adlanan həmin məktəbdə almışdı. 1732-ci ildə kadet korpusu açılanda, buraya on altı yaşında daxil olmuş Aleksandr Petroviç, məktəbi 1740-cı ildə bitirmişdi.

I Pyotr əsilzadə uşaqlarını xidmətə icbari qaydada aşağı rütbələrdən – soldat, matros qismində başlamağı əmr etmişdi, bu isə əsilzadələrin qüruruna toxunurdu. I Pyotra hər kəsdənəvvəl işlək adamlar – şturmanlar, mühəndislər, həkimlər, topçular, gəmiqayıranlar tələb olunurdu. Onun yaratdığı məktəblər praktiklər (işgüzar, bacarıqlı, təcrübəli deməkdir-R. Mirzəzadə) buraxırdı. Şlyaxet korpusu həmin vaxtlar imperiyada çatışmayan inzibatçılar, rəislər, rəhbərlər hazırlayırdı.

Şlyaxet korpusunun sinifləri təmtəraqlı adla Cəngavər Akademiyası adlanır, lakin əsgəri yeriş və tüfəng fəndləri hesaba alınmasa, bu akademiyada çox az şey öyrədilirdi. Əksərən iyirmi yaş həddini aşmış

kadetlər (orta hərbi məktəb tələbəsi – R. Mirzəzadə)özləri də elmlərə baş vurmağa səy göstərmirdilər. Gənclərə mükəmməl şəkildə fransızca danışmağı, rəqs etməyi, at minməyi, qılınc oynatmağı öyrədirdilər.

Sumarokov oxumağı və öyrənməyi sevirdi və korpusda keçirdiyi illər hədər getməmişdi. Xarici dilləri öyrənmiş, alman və fransız müəlliflərinin kitablarını oxumuşdu. Onun oxuduğu illərdə hələ rus dilinin qrammatikası dərsliyi yox idi. Belə bir dərsliyi çox illər ötəndən sonra – 1755-ci ildə Lomonosov yazmışdı. Korpusda rus dili professoru da yox idi – bu vəzifə daim vakant (boş yer, tutulmamış vəzifə) qalırdı. Kadetlərə onların doğma dilini iki alman – Erix Vesman və Hendrix Erik tədris edirdi. Sumarokov təkbaşına məşğul olurdu, çünki bunun təməli artıq ev təhsilində qoyulmuşdu.

O dövrdə Rusiyada çox az sayda kitab nəşr olunurdu, nəşr edilənlər isə Pyotrun Rusiyada tədrisə daxil etdiyi elmləri öyrənənlər üçün dərs vəsaitləri idi. Sumarokovun əlinə hardansa 1730-cu ildə nəşr edilmiş və heç də dərslik olmayan balaca bir kitabça keçmişdi. "Acizanə surətdə xahiş edirəm, lütfkarlıq göstərib mənə acığınız tutmasın ki, — deyə müəllif ön sözdə yazırdı, — mən onu slavyan dilində deyil , demək olar sadə bir rus dilində, bizim öz aramızda danışdığımız dildə tərcümə etmişəm".

Sumarokov tezliklə öyrənir ki, Pol Talmanın kitabçadakı "Sevgi adasına səfər"ini fransız dilindən həştərxanlı keşiş oğlu, xaricə getməyə və Sorbonnada universitet kursu bitirməyə imkanı olmuş Vasili Kirilloviç Trediakovski tərcümə edib və onu öz şeirləri ilə dolğunlaşdırıb. Yoldaşlarını sorğu-suala tutan Sumarokov öyrənir ki, şeiri burada çoxları, məsələn, Adam Olsufyev, Otto Rozen, Mixail Sobakin də sevir və özləri də şeirlər yazırlar. Sumarokov onlarla dostlaşır. Onun yeni tanışları təntənəli günlərdə oxunması üçün heca vəznində qafiyələr quraşdırırlar.

1735-ci ildə Trediakovskinin "Rus dilində şeirlər yazılmasının yeni və qısa üsulu" adlı balaca bir risaləsi işıq üzü görür, Sumarokov onu diqqətlə oxuyur və müəllifin fikirləri onu qane edir. Trediakovski şeirlərin quruluşu üçün misralarda hecaların bərabər sayını deyil, hər sətirdə vurğuların bərabər sayını , vurğulu və vurğusuz hecaların sıralanmasını təklif edir, yəni rusca şeirlər qoşulmasında tonik prinsipi irəli sürürdü.

Sumarokov korpusda oxuduğu zaman dostları və müəyyən günlər, tədbirlər üçün odalar yazmağa başlamışdı. 1740-cı ildə imperatriça Anna İohannovna üçün kadet korpusu adından yazılmış iki təbrik odası ayrıca nəşrlə çap olunmuşdu.

Sumarokov zadəgan ideoloqu kimi, zadəgan sinfini dövlətin əsas sütunu hesab edirdi. Lakin o, bunu mədəniyyəti az olan nadan və cahil zadəganlara istinad etmirdi. Ədib ziyalı əsilzadələri üstün tuturdu. Onun fikrincə, öz şərəfli, ləyaqətli işləri, dövlətə vicdan və namusla xidmət etmələri ilə ad qazanan maariflənmiş adamlar zadəgan adına layiq olan şəxslər ola bilərdi.

İctimai baxışlarında Sumarokov təhkimçiliyin tərəfdarı idi. Təhkimçiliyi adalətli, qanuni bir üsul kimi qəbul edirdi. Fikirlərini öz düşüncələrinə uyğun şəkildə əsaslandıraraq, yazırdı: "Əgər biz qəfəsdə olan quşu buraxsaq, quş uçub gedər, əgər itin boynyndan zənciri açsaq, it hamını tutar". Onun fikrincə, kəndlilər həmişə "qəfəsdə" və "zəncirdə" saxlanmalı idilər, yalnız bu şərtlə zadəgan cəmiyyəti rahat həyat sürə bilərdi.

, 1773–1775-ci illərdə Rusiyada baş verən kəndli üsyanı Sumarokovu qəzəbləndirmişdi. Üsyanın başçısı Puqaçyov haqqında yazdığı şeirlərində şair kəndli üsyanının rəhbərini zalım, qəddar, qaniçən adlandırır və onun edam olunmasını alqışlayırdı. Sumarokov öz faciələrində toxunduğu bu mövzuya "Birinci və baş strelets (strelets – xüsusi daimi qoşunda xidmət edən və xüsusi imtiyazlara malik olan hərbi qulluqçu deməkdir-R. Mirzəzadə) qiyamı", "İkinci strelets qiyamı", "Müxtəsər Moskva salnaməsi" və s. kimi bir neçə məqalə və oçerk həsr etmişdi.

Bununla belə, Sumarokov kəndlilərə həddindən artıq zülm edən istismarçı mülkədarları qətiyyətlə ifşa edir, "Ev quruculuğu" adlı məqaləsində bu zalımların yeyib-içdiklərini insan qanı və göz yaşları adlandırırdı.

Sumarokov 1746-cı ildə böyük knyaginya (knyaz arvadı) Yekaterina Alekseyevnanın kamer-yunkeri (saray rütbəsidir) olan İohanna Xristina Balk ilə evlənmiş, iyirmi il onunla yaşamış və bu evlilikdən onun Yekaterina və Praskovya adlı iki qızı doğulmuşdu. Onun karyera yüksəlişi öz qaydasında gedirdi: 1751-ci ildə polkovnik rütbəsi, 1755-ci ilin Milad bayramında briqadir rütbəsi almışdı.

1766-cı ildə Sumarokovun ailəsində böyük qalmaqal başlanır. O, arvadından ayrılır və öz faytonçusunun qızı Vera Proxorova ilə faktiki nikaha girir. Ondan oğlu və qızı doğulur. Onların kilsədə nikahlanma mərasimi yalnız 1774-cü ildə mümkün olur, bundan sonra imperatriçanın sərəncamı ilə Sumarokovun uşaqları qanuni sayılır və əsilzadələr zümrəsinə daxil edilir.

Zadəgan adətlərinə zidd çıxaraq, əsilzadə qızı olan arvadından ayrılıb təhkimli kəndli qızı ilə rəsmi şəkildə evlənməsi hərəkəti Aleksandr Petroviçin bütün qohumlarının, hətta doğma anasının belə qəzəbinə səbəb olur. Təəssüf ki, dünyadakı parlaq istedad, zəngin yaradıcılıq qabiliyyəti olan böyük təfəkkür sahiblərinin əksəriyyəti öz ruhuna, qəlbinə yaxın, onu dərk edən və daxili aləmini dəyərləndirə bilən xanım, yaxud kişi – ömür-gün yoldaşı tapmaqda çox vaxt əziyyət çəkmişlər. Onları ailədə, nəsildə ən yaxın, doğma sayılan adamlar da belə dərk edə, dərin hisslərini anlaya bilməmişlər.

İnsan və qanun – rus maarifçiliyinin təməl daşını qoyanların, rus klassisizminin ilk təşəbbüsçüləri olan Kantemir, Trediakovski, Lomonosov və Sumarokovun siyasi — etik təsəvvürlərinin əsasında məhz bu anlayış dayanırdı. Lakin belə bir təyin eyni hüquqla XVIII yüzilin ortalarında – rus klassizminin formalaşdığı və özünü təsdiq etdiyi dövrdə rus ictimai fikrinin bütün təmsilçilərinə də şamil oluna bilərdi.

Bununsa əsası I Pyotrdan gəlirdi. Pyotr xalqını, ölkəsini çox sevirdi. (Bu barədə bir neçə məqalələrimdə bəhs etmişəm). Hətta müxtəlif sahələr üzrə bəzi dövlət nizamnamələrini bilavasitə özü hazırlamışdı. Peterburq isə sevimli şəhər kimi onun qanı, canı idi.

Pyotr deyərdi: "Allah əcəldən aman versə, ömrüm uzun, canım sağlam olsa, elə edəcəyəm ki, Peterburq Amsterdamdan heç də geri qalmasın".

Doğrudan da Pyotr Peterburq üçün çox şeylər elədi. Şəhərin abadlaşdırılması, yaşıllaşdırılması, gözəl memarlıq nümunələri olan binaların tikilməsi, gəmiçilk, dənizçilik sahəsində yeniliklər, təhsil ocaqlarının açılması, elmlər akademiyasının yaradılmasına hazırlıq və s. bu kimi yüzlərlə işlər çarın böyük xidmətlərinin yalnız bir hissəsini təşkil edirdi.

Şəhərin Yay bağının yuxarı tərəfində olan iki bina paytaxtda böyük şöhrət qazanmışdı. Belə ki, Rusiyada birinci muzey və ölkədə birinci kütləvi kitabxana burada yerləşirdi. Mülkün sahibi Aleksandr Kikin edam edildikdən sonra onun palataları- ikimərtəbəli saray 1718-ci ildə dövlət tərəfindən müsadirə edilmişdi. Pyotr həmin evdə muzey və kitabxana yaradılması barədə sərəncam vermişdi.

Çar muzeyin eksponatlarının bir qismini xaricdən aldırmışdı, bir qismi də onun fərmanları ilə Rusiyanın müxtəlif yerlərindən paytaxta gətirilmişdi. Alınan eksponatların sayı ildən-ilə çoxalırdı.

Muzeydə qədim toplar da saxlanılırdı. Çar, Rusiyanın Hollandiyadakı səfiri Boris İvanoviç Kurakinə iki dəfə sərəncam vermişdi ki, isveçlilərin əvvəlki müharibələrdə qənimət olaraq ələ keçirdikləri qədim rus toplarını Avropa ölkələrindən alsın. İsveç boşalmış xəzinəsini həmin topları satmaqla doldurmaq istəyirdi. Pyotrunsa səxavətinə adam təəccüb qalırdı, adətən qəpiyin də qədrinin bilən Pyotr, muzey üçün eksponatlar aldıqda xəsislik etməməyi məsləhət görürdü. O, Kurakinə yazırdı: "Cəhd edin, topları alın, yoxsa qədim toplar başqalarının əlinə keçər. Pul sarıdan xəsislik etməyin".

Pyotr muzeyin eksponatlarını zənginləşdirmək üçün daha bir mənbədən istifadə edir. Hələ XVII əsrdə hökumət faydalı qazıntılar, başlıca olaraq, nəcib metallar axtarıb tapmaq, habelə Rusiya ilə birləşmiş yeni torpaqları təsvir etmək üçün xüsusi ekspedisiyalar göndərirdi. Ən dəyərli ekspedisiyalardan biri 1720-ci ildə rus xidmətində olan alman təbibi və botaniki doktor Daniel Qotlib Messerşmidtin başçılığı ilə Sibiri tədqiq etmək üçün yeddi il müddətinə oraya göndərilir. Messerşmidtə tapşırılır ki, ölkənin coğrafiyasını öyrənsin, orada yaşayan xalqları təsvir etsin, aborgenlərin dillərinin öyrənilməsi, qədim abidələrin toplanması ilə məşğul olsun.

Messerşmidt muzey üçün Sibirdə yaşayan bir çox quşların və heyvanların müqəvvalarını, habelə orada yaşamış xalqların qədim abidələrini, etnoqrafiyaya dair kolleksiyalar göndərir. Nəticədə muzey öz eksponatlarının sayına və rəngarəngliyinə görə, Pyotrun ömrünün axırına yaxın Avropada az qala ən zəngin muzey şöhrəti qazanır.

Avstriya prezidenti Veber hələ 1716-cı ildə həmin muzey haqqında yazırdı: "Həqiqətən adam təəccüblənməyə bilmir ki, bu qədər qiymətli əşyanı belə qısa müddətdə toplamaq necə mümkün olmuşdur?" Kitabxana barədə isə yazılmışdı: "İndinin özündə də çox-çox dəyərli olan kitabxana daim zənginləşməkdə davam edərsə, bir neçə ildən sonra kitabların sayına görə olmasa da, sanbalına görə Avropanın ən məşhur kitabxanaları ilə bir cərgədə duracaqdır".

1725-ci ildə Peterburq kitabxanası o dövrün miqyaslarına görə ən zəngin kitab xəzinələrindən biri sayılırdı, nadir kitablarla zənginliyinə görə isə başqa kitabxanalardan heç də geri qalmırdı. Onun fondunda 11 minə yaxın kitab saxlanılırdı.

Muzey və kitabxana 1719-cu ildə sərbəst istifadə üçün fəaliyyətə başlamışdı. Yarandıqları gündən çar həm muzeyə, həm də kitabxanaya

maarif ocağı kimi baxırdı. O, deyirdi: "Mən istəyirəm ki, adamlar tamaşa etsinlər və öyrənsinlər".

I Pyotrun silahdaşı, rus dövlət xadimi və diplomatı, ober-ştalmeyster (yüksək saray rütbəsidir), general-anşef, rus tarixində ilk general-prokuror olan Pavel İvanoviç Yaqujinski Qərbi Avropa ölkələrində olduğu kimi, muzeyə baxmağa və kitabxanadan istifadə etməyə görə camaatdan haqq almağı Pyotra təklif edəndə, çar təkliflə razılaşmayıb, demişdi: "Mən əmr edirəm ki, buraya gələnlərin heç birindən pul deyilən şey alınmasın. Üstəlik, adamlar dəstə — dəstə nadir sənət əsərlərinə baxmağa gələrsə, onları həmin otaqlarda mənim hesabıma bir fincan qəhvəyə, bir qədəh arağa, ya da başqa bir şeyə qonaq etsinlər".

Adamları qonaq etməyə ildə 400 rubl pul ayrılmışdı ki, bu, o zamanlar üçün böyük məbləğ sayılırdı.

Rusiyanın mədəni tarixində böyük yeniliklər davam edərkən Pyotr vəfat edir. Onun yoxluğu Rusiya üçün son dərəcə böyük və ağrılı olur. Şübhəsiz, ömür vəfa etsəydi, o, Rusiyada teatrın da yaradılmasına əzmkarlıqla səy göstərərdi. Lakin bir qədər sonra teatrın yaradılması üçün potensial qüvvələr mövcud olur ki, bunlardan biri güclü Sumarokov idi.

Ədəbi tarixdən məlumdur ki, mütaliəsevər Rusiyanı Şekspir yaradıcılığı ilə ilk dəfə Sumarokov tanış etmişdir. Şekspirin adı ilk dəfə Sumarokovun 1748-ci ildə yazdığı "Şeir yaradıcılığı haqqında epistol" da böyük yazıçıların adları sadalanarkən çəkilib: "Milton və Şekspir, nadan olsa da". N. Zaxarovun qeydlərinə diqqət yetirək: "Şekspir yaradıcılığına bu cür tərif verilməsi fransız klassistləri üçün səciyyəvidir. "Epistol"a əlavə etdiyi qeydlərində Sumarokov öz şəxsi münasibətlərini dəqiqləşdirir: "Şekspir, ingilis faciə yazarı və komiki, onun həm olduqca pis, həm də fövqəladə dərəcədə yaxşı əsərləri çoxdur".

Bununla belə, Sumarokovun "Hamlet"ini dolğun tərcümə saymaq olmaz: şair Şekspirin əsərinin ayrı-ayrı motivlərindən və qəhrəmanlarının funksiyalarından istifadə etməklə, özünəməxsus faciəsini yaradıb, müvafiq olaraq, öz pyesinin nəşrində Şekspirin adını heç cür qeyd etməyib".

Fəaliyyəti

Sumarokovun yaradıcılıq fəaliyyətinin əsas dövrü II Yekaterinanın hakimiyyəti illərinə təsadüf edirdi. Rusiyanın ziyalı təbəqələri əvvəlcə Yekaterinanın "maarifçilik vədləri"nə inansalar da, sonralar çariçanın irtica və istibdad hökmlərinə görə onların arasında fikir ayrılığı və narazılıqlar, zadəgan müxalifəti yaranmışdı. Sumarokov müasir rus hökmdarlarının rejimini bəyənmir, çariçaya yazdığı məktublarında dövləti idarə etməyə dair təkliflər verməyə özünü haqlı bilirdi. Ədibin fikrincə, rus çarları dövləti idarə etməkdə ziyalı zadəganlara istinad etməli, onların məsləhət, tövsiyə və təkliflərini mütləq nəzərə almalı idilər. Sumarokovun məsləhət və təklifləri II Yekaterinanin xoşuna gəlmir, çariça məqam düşdükcə yazıçını nüfuzdan və hörmətdən salmağa çalışırdı.

Sumarokov bu manelərə məhəl qoymurdu. Onu yalnız Rusiyanın parlaq gələcəyi, rus xalqının mədəni yüksəlişi düşündürürdü. İnsanların intellektinin artmasında, onların düşüncə tərzinin genişlənməsində, dünyanı

və həyatı dərk etməsində, yaxşını və pisi bir daha sezməsində teatrın böyük rolu ola bilərdi. Bu isə Rusiyada dövlət teatrının yaradılması zəruriliyini bir daha vacib məsələ kimi aktuallaşdırırdı.

Bəs Rusiyada dövlət teatrının yaradılması mərhələsi hansı yolları keçmiçdi?

1750-ci ildə Yaroslavlda Fyodor Volkov öz teatrını yaratmışdı. O, tacir oğlu idi, ticarət işləri ilə bağlı Peterburqda olarkən Şlyaxet korpusu aktyorlarının göstərdiyi tamaşalardan aldığı təəssüratla Yaroslavla qayıtdıqdan sonra aktyor olmaq istəyən adamları bir yerə yığmış, əvvəlcə öz evində, sonra isə şəhərlilərin ianəsi ilə xüsusi olaraq inşa edilmiş teatr binasında tamaşalar göstərməyə başlamışdı. Volkov truppasıının tamaşaları haqqında xəbər Peterburqa gəlib çatmış və çariça Yelizavetanın xüsusi göstərişi ilə truppa paytaxta çağırılmışdı.

İmperatriça yaroslavllıların göstərdiyi tamaşalara baxmış, sonra truppanın böyük qisminin geriyə — Yaroslavla dönməsinə, daha istedadlı aktyorların isə paytaxtda saxlanılmasına sərəncam vermişdi ki, onların arasında Fyodor Volkov və İvan Dmitriyevski də vardı.

1756-cı ilin avqustunda Rusiya imperatriçası Yelizaveta öz fərmanı ilə Peterburqda rəsmən dövlət teatrını təsis edir. Fərmanda bunun üçün xüsusi olaraq aktyor və aktrisalar yığmaq hökm olunur. Aktyorların mahnı ifaçılarından və Kadet korpusunda oxuyan yaroslavlılardan, onlara əlavə olaraq, qeyri — xidməti adamlar sırasından seçilməsi əmr edilir.

Teatrın direktoru vəzifəsinə Aleksandr Petroviç Sumarokov təyin olunur.

Qaydaya görə, teatrın tamaşaları hamıya açıq və pullu olmalı idi. Şəhərdə görünən afişalarda Rusiya teatrı truppasının çıxışlarının başlanıldığı bildirilirdi. Afişalarda o da qeyd olunurdu ki, tamaşalar axşam saat altıda başlanır və biletlər saat dördə qədər verilir.

Artıq ilk tamaşalardan yeni teatrın həyatının asan keçməyəcəyi aydın olmuşdu. Onun saxlanmasına ildə cəmi 5000 rubl ayrılmışdı. Bilet satışından mədaxil olduqca az idi. Biletlərə o vaxt üçün baha qiymət qoyulmuşdu. Elə teatrın binası da gediş üçün münasib olmayan yerdə seçilmişdi. Rusiya aktyorları hətta əcnəbi aktyor truppaları ilə müqayisə oluna bilməzdilər, onlar çar sarayından ildə 20–25 min rubl alırdılar. Sumarokov truppanın saxlanması, kostyumların hazırlanması üçün tez — tez vəsait xahiş edirdi. Bu vaxt teatra ən çox yardım göstərən Fyodor Volkov oldu, onsuz Rusiya teatrı yəqin ki, yaşaya bilməzdi.

Bir müddət sonra aktyorlara sarayın səhnəsində də tamaşalar göstərməyə icazə verilir, teatr Qış Sarayındakı saray teatrında yeni məkan alır.

Həmin vaxtlar rus teatrının artıq ciddi repertuarı vardı. Onun əsasını faciələr təşkil edirdi. Faciələrdə klassik teatrların ənənələrinə uyğun olaraq, coşqun ehtiraslar — şərin cəzalandığı və xeyirin qələbə çaldığının aydınlaşma nöqtələri xüsusi həyəcanlı notlarla göstərilirdi. Komediyalar

qüsurlara, nöqsanlara gülürdü, lakin burada hər hansı siyasi eyhamlara yol verilmirdi. Teatrda Sumarokovun özünün faciələri və komediyaları, Molyerin, Holberqin, Russonun əsərləri tamaşaya qoyulurdu. Rusiyanın teatrsevər tamaşaçılarına artıq Şekspirin pyesləri də tanış idi. Doğrudur, "Hamlet" Rusiyaya fransızcaya tərcümədə gəlib çıxmışdı. Sumarokov ona qeyd etdiyim kimi, "əl gəzdirmiş", pyesin sonluğuna öz yaratdığı yeni əsərin ruhuna uyğun şəkildə "düzəliş vermişdi ": baş qəhrəman mənfur şəxsi devirir, Ofeliya ilə evlənir və Danimarka kralı olur. Müasir tamaşaçı üçün pyesin dili də, aktyorların səhnə mizanları da qeyri — adi idi: hansısa bir ifadəni dilə gətirməzdən əvvəl qəhrəman onu sifətinə müvafiq ifadə verməklə təcəssüm etdirməli və fikri "o anda öz ruhi vəziyyətindən çıxmadan" bitirməli idi.

Rusiya ictimaiyyəti artıq XVIII əsrin ortalarında əsl klassik Avropa teatrı ənənələri ilə ünsiyyətə başlamışdı , Sankt-Peterburq isə haqlı olaraq Rusiya teatr sənətinin beşiyi sayılırdı.

Aleksandr Sumarokov şair idi. Öz istedadı ilə qürur duyur, inanırdı ki, şeir yaradıcısının qələmi – zabitin qılıncı qədər şərəfli silahdır. Yeri gəlmişkən, qılıncın nə olduğunu korpusdakı qılıncoynatma dərslərindən yaxşı bilirdi, amma müharibələrdə iştirak etmək onun qismətində yox idi.

Şair Sumarokov hərbi rütbəni yüksək qiymətləndirir və hamıdan ona hörmətlə yanaşılmasını tələb edirdi. Moskvanın baş komandanı general-feldmarşal, qraf Pyotr Semyonoviç Saltıkov 1770-ci ildə Sumarokovun iradəsinin ziddinə olaraq Belmonti teatrında onun faciəsinin oynanılmasına icazə vermişdi. Lakin Sumarokov öz məktubunda antreprenerə (kapitalist ölkələrində teatr, sirk və s. saxlayan adam deməkdir – R. Mirzəzadə) etirazını bildirmişdi:

Faciələr

"Mənim faciələrim – mənim mülkiyyətimdir… Mənim muzamın hökmranı kimi deyil, qədim paytaxtın şöhrətli qradonaçalniki (şəhər rəisi deməkdir-R. Mirzəzadə) kimi feldmarşala hörmət bəsləyirəm. Mənim muzam ondan asılı deyildir. Tutduğu mənsəbdə ona ehtiramım var, amma poeziya sahəsində özümü ondan yuxarı bilirəm. Və ondan lütfkarlıq ummaqdan uzağam".

Sumarokovun ədəbi görüşləri onun nəzəri əhəmiyyət daşıyan ilk şeirlərində ifadə olunmuşdur. Şair "Şeir haqqında məktub" və "Rus dili haqqında" adlı əsərlərində rus klassizminin əsas qayda-qanunlarını müəyyənləşdirmişdir. Onun ədəbi nəzəriyyəsində dram xüsusiyyətləri daha geniş işlənmişdir. O, faciə və komediyanı aydın xətlə bir-birindən ayırır və göstərir ki, faciədə heç bir gülüş, komediyada isə heç bir faciəli ünsür olmamalıdır. Faciə və komediya didaktik olmalıdır, tamaşaçını tərbiyələndirməli, onda nəcib, xeyirxah hisslər, insani keyfiyyətlər oyatmalıdır. Hər ikisində şər cəzalanmalı, xeyir mükafatlanmalıdır. Faciə yüksək dəyərlər və fikirlər məktəbi olmalıdır.

Sumarokov faciənin quruluşuna da böyük diqqət yetirir və bu barədə xüsusi tapşırıqlar verirdi: iştirakçıların sayı az, 4–5 nəfər olmalıdır; faciə beş

pərdəli olmalıdır; üç vəhdət qanunu möhkəm saxlanmalıdır; faciə mütləq şeirlə yazılmalıdır.

Sumarokovun bu qaydaları Avropa klassizmi qaydalarına tam uyğun idi və bu qaydaları Sumarokov öz yaradıcılığında da tətbiq edirdi. Lakin o, istər dram, istərsə də lirika sahəsində rus klassizminin milli xüsusiyyətlərini əsas tuturdu.

Avropa klassistləri faciələrin süjetlərini antik ədəbiyyatdan götürürdülərsə, Sumarokov isə rus tarixinə müraciət edirdi. Hətta qəhrəmanların adını da qədim rus səlnamələrindən götürürdü. Yazıçının faciələrində rus knyazları, boyarlar, çarlar iştirak edir, hadisələr qədim Kiyevdə, Novqorodda vaqe olurdu.

Sumarokovun siyasi faciələri XVIII əsr rus ədəbiyyatının inkişafına müəyyən istiqamət verərək, ona böyük təsir göstərmişdi. Yazıçı-şairin şagirdləri və davamçıları olan Vasili Kapnist, Yakov Knyajnin, Mixail Xeraskov və başqaları XVIII əsr rus dramaturgiyasında istibdadla mübarizə edən əsərlər yaratmışdılar. Sumarokovun ədəbiyyata gətirdiyi "xalq", "vətən", "cəmiyyət" sözləri demokratik yazıçıların əsərlərində yeni və geniş məna kəsb edirdi. Müasirləri Sumarokovun şöhrətinin səbəbini onun faciələrində görürdülər. Belə ki, o, 9 faciə yazmışdır: "Xorev", "Hamlet", "Sinav və Truvor", "Aristona", "Semira", "Dimiza", "Vışeslav", "Yalançı Dmitri" və "Mstislav".

Sumarokova zəmanəsinin birinci dərəcəli şairləri sırasına daxil edən onun "Xorev" adlı 1847-ci ildə yazdığı ilk faciə əsəridir. Əsərin qısa məzmununu yada salaq. Qədim Kiyevdə iki hökmdar arasında hakimiyyət, taxt-tac üstündə mübarizə gedir. Kiy adlı knyaz Kiyevi işğal edib knyaz Zavloxu taxtdan salır. Lakin Zavlox da mübarizədən əl çəkmir, yenidən qoşun toplayır və hücuma hazırlaşır. İki knyazın bir-birinə münasibəti süjetin siyasi mübarizə xəttini təşkil edir.

Zavloxun qızı Osnelda Kiyin əlində əsirdir. Qızı Kiyin sarayında hörmətlə saxlayır və ona toxunmurlar.

Əsərin baş qəhrəmanı Kiyin kiçik qardaşı Xorevdir. Xorevlə əsir qız Osnelda arasında sevgi — məhəbbət hissi oyanır və demək olar, əsərdə siyasi mübarizə xətti məhəbbət mövzusu ilə birləşir.

Xorev və Osnelda gərgin daxili təlatümlər keçirirlər. Böyük qardaş və hökmdar olan Kiy kiçik qardaşı Xorevi düşmənə qarşı müharibəyə göndərir. Xorev düşmənlə mübarizəyə qalxmağı özünə müqəddəs bir borc bilir, lakin dərd burasındadır ki, düşmən onun sevdiyi qızın atasıdır.

Müharibəyə gedəndə Xorev qıza bir daha öz dərin məhəbbətini izhar edib, onunla vidalaşır.

Osnelda Xorevin atası ilə müharibə edəcəyindən xəbərdardır və Xorevin məhəbbətindən şübhələndiyini oğlana söyləyir. Xorev qıza öz vəzifəsindən, dövlət qarşısında borcundan danışır. Qız Xorevin vicdanlı, namuslu bir qəhrəman olduğunu anlayır və Xorevin onun atası ilə müharibə etməsinə haqq qazandırır.

Xorev müharibəyə getməzdən əvvəl Zavloxa məktub yazır və Osnelda ilə evlənməsi üçün icazə istəyir. Saray xidmətçiləri Xorevin düşmənə məktub göndərməsini Kiyə xəbər verirlər. Məktubun məzmununu bilməyən Kiy qardaşından şübhələnməyə başlayır. Onun düşmənlə əlaqə saxladığını güman edir və qardaşını müharibəyə tez getməyə tələsdirir.

Xorev gedir, düşmənə qalib gəlir və Zavloxu əsir götürür.

Xorev müharibədə ikən qızın atasından rədd cavabı gəlir, Zavlox qızının düşmənə getməsinə razılıq vermir. Məktub Osneldanın əlinə keçir. Xidmətçilər bunu Kiyə xəbər verirlər. Bu dəfə Kiy qızdan şübhələnərək, onu düşmən casusu hesab edir. Knyazın əmri ilə Osneldanı zəhərləyirlər. Vicdani borcunu yerinə yetirmiş qalib Xorev şəhərə qayıdır.

Dövlətə sədaqəti, vəzifə borcunu şəxsi hisslərindən üstün tutan Xorev, indi Osneldanın ölümünə dözə bilmir və özünə də qəsd edir.

Lakin əsərin belə nəticəsi klassizm prinsiplərini pozurdu, çünki klassizm nöqteyi-nəzərincə, əsl müsbət qəhrəman öz vəzifəsini axıra kimi dərk etməli, şəxsi hissiyyata yol verməməli, qəlbini və bütün duyğularını şüura tabe etməlidir.

Sumarokovun müasirləri olan bəzi ədiblər "Xorev"də hərəkət birliyinin kamil olmadığını qeyd etsələr də, tamaşaçılar bu faciəni çox bəyənmiş və uzun illər boyu tamaşa səhnədən düşməmişdi.

"Sinav və Truvor" faciəsində qədim Novqorod knyazı Sinav əsərin əvvəlində müsbət surətdir. O, əhaliyə qarşı rəftarında, ölkəni idarə etməkdə ideal hökmdardır. Məhəbbətdə isə o, müstəbiddir. Onu sevməyən İlmena ilə güclə evlənmək istəyir, qısqanclıqdan qardaşı Truvoru sürgünə göndərir və nəticədə İlmena ilə Truvorun ölümünə bais olur. İlmena ilə Truvor vəzifə xatirinə ayrılır, lakin ayrılığa dözə bilməyərək, hər ikisi özünü öldürür.

"Dimiza" əsərindən başlayaraq, Sumarokovun siyasi görüşləri fərqli bir şəklə düşür. Öz ehtiraslarının təsiri altına düşən və onların öhdəsindən gələ bilməyən şahların surətindən nəsihət vasitəsi kimi istifadə olunur. "Dimiza"da şahların vəzifəsi haqqında söylənən təntənəli monoloqlar həmin dövrün müasir rus hökmdarlarına xitabən söylənən öyüd-nəsihətlərdir. Faciədə əsərin baş qəhrəmanı Dimiza zalım, ədalətsiz hökmdar olan Vladisanın qəddarlığından şikayətlənərək, Allahları məzəmmət edir ki, niyə onlar hakimiyyəti zalımlara verməklə, günahsızları məhv etmək imkanı yaradırlar? Əsərin bir hissəsində Vladisanın əyanlarından biri olan nəcib xasiyyətli Rusim knyaza deyir: "Hökmdarlıq sənə öz xeyrin üçün verilməyib, onu sənə Allahlar hamıya xeyir olsun deyə veriblər".

1768-ci ildə Sumarokov "Xorev"i yenidən işləyərək, əsərə süjetlə heç bir əlaqəsi olmayan monoloqlar əlavə edir. Bu əlavələrdə şahlardan ədalət tələb olunur, zülm, əsarət və istibdad haqqında acı sözlər deyilir və "qanun" sözü çox mühüm bir məna kəsb edir. Çünki qeyd olunan "qanun" sözü 1768-ci ildə "Yeni qanunlar komissiyası" təşkil edən II Yekaterinaya üstüörtülü işarə idi. Sumarokov Yekaterinanın açıq tənqidlərə yol verməyəcəyini bilir və buna görə də hakimiyyətdə olan ədalətsizliyi, istibdadı tənqid etmək üşün müxtəlif üsullardan istifadə edirdi.

"Mstislav" əsərində müsbət şah obrazı olan Mstislav ədalətli şahları rəzil şahlara qarşı qoyur, Mstislavın yaxın adamı Osad ehtiras təsirinə qapılan şahları hökmdar olmağa layiq bilmir və s.

Sumarokovun faciələri içərisində ən görkəmli yer tutan və mühüm rol oynayan əsəri "Yalançı Dmitri"dir. Bu faciədə Yekaterinaya edilən işarələr olduqca kəskindir. Təbii ki, Yekaterina bunu başa düşür, lakin bu işarələrin özünə aid olduğunu qəti etiraf etmirdi.

"Yalançı Dmitri"dən aydın olur ki, nəcib və səmimi adamlar hökmdarın üzünə həqiqəti açıb söyləyə bilmirlər, ikiüzlü və yaltaq olmağa məcburdurlar. Məhkəmələrdə qanunsuzluq, rüşvətxorluq hökm sürür, xalq təzyiq altında zülm çəkir. Hökmdar isə öz işindədir.

Sumarokovun ilk faciələrində, məsələn, "Xorev", "Sinav və Truvor"da mənfi şahlar cüzi də olsa, arada vicdan əzabı çəkirdilərsə, Dmitri zülm və işgəncədən zövq alır, törətdiyi faciə və fəlakətə sevinir. Tamaşaçılar təbii ki, Dmitri və Yekaterina arasında açıq bir uyğunluq görə bilmir, lakin səhnədə eşidilən coşqun tənqidlər birbaşa müasir siyasətə toxunurdu. Əsərdə qanuni və qeyri-qanuni hökmdar məsələsi də müzakirə olunurdu. Müsbət qəhrəmanlardan biri olan Parmen Dmitrini yalnız yalançı çar olmasına görə deyil, eyni zamanda zalım, zülmkar olduğuna, xalqa, cəmiyyətə amansız divan tutduğuna görə günahlandırırdı. Bu cür çıxışlarsa II Yekaterinaya toxunmaya bilməzdi, çünki onun özü də qeyri-qanuni hökmdar idi, əri III Pyotru öldürməklə, rus taxtını ələ keçirmişdi.

Komediyalar

Sumarokov 12 komediya yazmışdır; "Tresotinius", "Nəhənglər", "Ər-arvadın dalaşması", "Nartsis", "Saxta cehiz", "Üç rəqib qardaş", Qəyyum", "Rüşvətxor", "Zəhər tuluğu", "Öz təsəvvüründə aldanmış ər", "Qızının rəqibi olan ana", "Cəncəlçi qadın" komediyaları.

Şair-dramaturq "Tresotinius" komediyasında yalançı alim obrazında ədəbiyyat sahəsində barışmadığı şair Trediakovskini təsvir etmişdir. Tresotiniusun dili köhnəlmiş və gülünc sözlərlə doludur, o, Trediakovski kimi heca vəzninə meyil edir, gülünc şeirlər yazır. Komediyada yalnız mənfi və gülünc personaj yaradan Sumarokov elə ilk komediyasından məmurluğun mənfi cəhətlərin, qüsurlarını ifşa etməyə başlayır.

"Nəhənglər" əsərində yazıçının tənqid hədəfi ədabaz, modabaz, fransızpərəst zadəgan gəncləridir. Məsələn, Dülij gənc zadəgandır. Bədbəxtliyi ondadır ki, özünün milli kimliyini qəbul edə bilmir, özünün rus olmasından xəcalət çəkir. Bu gənc fransız adətləri və dilinin pərəstişkarıdır. Lakin Dülij heç fransızca da düz danışa bilmir, sözlərin "qol-qabırğa"sını sındırdığı üçün danışığı gülünc alınır.

Rus dilinə xəyanət, onun qaydalarının pozulması, dildə yad, təhrif olunmuş söz və ifadələrin işlədilməsini Sumarokov milli müsibət və ictimai bəla hesab etdiyindən bu son dərəcə vacib məsələyə böyük diqqət və həssaslıqla yanaşırdı.

"Ər-arvadın dalaşması" komediyasında fransızpərəstlik və modabazlıq daha şiddətlə ifşa olunur. Burada Dülij surəti ilə eyni xarakterdə

olan işvəkar qadın Delamidanın obrazı təqdim olunur. Dülij də, Delamida da boş, mənasız həyat sürən, yüngül təbiətli adamlardır. İşləri, gücləri bəzənmək, əylənmək və yeyib-içməkdir. Onları heç bir ciddi məsələ düşündürmür. Onlar da fransızpərəstdirlər, təhrif edilmiş fransız sözləri işlətməklə, öz doğma rus dilini pozur, bunu özlərinə fəxr bilirlər.

Komediyada kənd mülkədarı olan Fatuy surəti də var ki, bu, nadan, məsləksiz, köhnə şivədə danışan bi ağa obrazıdır. Belə surətləri yanaşı təqdim etməklə, Sumarokov zadəgan sinfinin müxtəlif təbəqələrini tənqid edir. Şəhərli Dülij və kəndli Fatuy – hər ikisi qabiliyyətsiz, mədəniyyətsiz, əsl zadəgan adını daşımağa layiq olmayan adamlardır.

"Nartsis" komediyasında yazıçı öz qarşısına yeni məqsəd qoyur. Əsərin personajlarından biri olan Oront, baş qəhrəman Nartsisi namuslu, ağıllı, səmimi bir adam kimi xarakterizə edir. Lakin Nartsis öz gözəlliyinə vurulmuş və Orontun dediyi kimi, ağlı çaşmışdır. Qəşəngliyi ilə öyünən Nartsis hamının zəhləsini tökmüşdür. Əslində Nartsis pis adam deyil, sadəcə ehtirasa qapılmışdır. Onun düşüncələrini, baxışlarını dəyişmək mümkündür.

Sumarokovun komediyalarında müxtəlif ada məxsus personajlardan istifadə olunur. Doront, Valer, Oktaviy, Klarisa və s. adlar fransız komediyalarından, Fatuy, Dodon, Finist, Xobzey və s.adlar rus şifahi xalq yaradıcılığından götürülmüş, Tresotinius, Bobembius və s. adları isə yazıçı özü vermişdir.

Ədibin "Qəyyum" komediyasında vaxtilə geniş yayılmış müamiləçilik ifşa olunur, "Rüşvətxor"da ədalətsiz hakimin surəti verilir. Onu da deyim ki, çariça Yelizaveta və II Yekaterinanın hakimiyyəti illərində əvvəllər qadağan olunmuş müamiləçilik daha da artır, məmurların rüşvətxorluğu elə açıq şəkil alır ki, Kapnistin "İftira" adlı məşhur və ölməz komediyası meydana çıxır. Xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, Sumarokovun komediyaları rus ədəbiyyatının inkişafına elə böyük təsir göstərmişdi ki, sonralar əyalət zadəganlığının cəhaləti məsələsi Yekaterina dövrünün məşhur rus ədəbiyyatçısı, rus məişət komediyasının yaradıcısı Denis İvanoviç Fonvizinin "Nadan övlad", rus dilini saflığı uğrunda mübarizə Aleksandr Sergeyeviç Qriboyedovun "Ağıldan bəla" əsərlərində qoyulmuşdu.

"Öz təsəvvüründə aldanmış ər" əsəri Sumarokovun ən görkəmli komediyasıdır. Əsl məişət komediyası olan əsər 1772-ci ildə yazılmışdır. Burada rus mülkədarlarının əyalət həyatı təsvir olunur. Baş surətlər olan Vikul və Xavronya nadan, mənəviyyatsız, mədəniyyətsiz adamlar, qocalmış ər-arvaddırlar.

Vikul və Xavronyanın evinə gənc, yaraşıqlı, qəşəng, varlı və adlı-sanlı qraf Kasandr gəlir. Xavronya qonağın qarşısında özünü dünyagörmüş xanım kimi aparmaq istəyir, onunla Moskva teatrı haqqında söhbət edir, onun üçün dadlı yeməklər bişirtdirir. Savadsız və mədəniyyətsiz qarının söhbətləri mənasız və gülməli olsa da, yaxşı tərbiyə görmüş nəzakətli qraf Xavronyaya ehtiramla qulaq asır.

Vikulunsa ürəyində qısqanclıq oyanır. Ona elə gəlir ki, gənc qraf onun qoca və eybəcər arvadına vurulmuşdur. Ömürlərini mehribanlıqla keçirən qoca və qarı arasında gülməli dalaşmalar baş verir. Axırda məsələnin üstü açılır: qraf Kasandr bu evdə yaşayan Florizanı əvvəlcədən görmüş, bəyənmiş, qızla evlənmək məqsədilə buraya gəlmişdir. Vikul ilə Xavronya barışır, komediya xoşbəxtlik notları ilə nəticələnir.

Sumarokov faciə vasitəsilə tamaşaçılarda vətənə sədaqət hissi oyatmağa çalışırdı. Komediyanın özü də yazıçının əlində bir tərbiyə vasitəsi idi, böyük tərbiyə vasitəsi. Buna görə də şair komediya yazanlardan hər şeydən əvvəl ağıllı gülüş tələb edirdi…

İstinadlar

1. Серман И. З. Сумароков А. // Краткая литературная энциклопедия (rus.). Москва: Советская энциклопедия, 1962. Т. 7.
2. СУМАРОКОВ Александр Петрович // Словарь русских писателей XVIII века. Выпуск 3: Р—Я (rus.). / под ред. А. М. Панченко СПб: Наука, 2010. С. 184–199.
3. Сумароков Александр Петрович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.

Xarici keçidlər