Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şərqi Göytürk xaqanlığı — Göytürk xaqanlığının parçalanmasından sonra yaranmış türk dövlətlərindən biri.
| Tarixi dövlət | |
| Şərqi Göytürk xaqanlığı | |
|---|---|
 Qərbi Göytürk Xaqanlığı (çəhrayı) və Şərqi Göytürk Xaqanlığının (mavi) sərhədləri | |
| | |
| Paytaxt | Ordu-Balıq |
| Rəsmi dilləri | Türk dili |
| Dövlət dini | Tenqriçilik |
| Ərazisi | 4.000.000 km² |
| İdarəetmə forması | Xaqanlıq |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
576-cı ildə İstəmi xaqan ölüncə yerinə oğulu Tardu keçərək yabgu olmuş və atası kimi dövlətin qərbini idarə etməyə başlamışdır. Dövlətin qərbini idarə edən Tardu, şərq qisimin rəhbərliyini də ələ alıb Göytürk Xaqanlığının başına keçmək istəyincə Taspar xaqan ilə qarşılaşmışdır. Tapo xaqan 581-ci ildə ölüncə yerinə qardaş oğlu İşbara xaqan keçmişdir. Beləcə Tardu ilə İşbara Xaqan arasında tam hakimiyyət uğrunda qarşıdurma başlamışdır.
Ənənələrə görə şərq tərəf baş xaqan olmalı idi. Bu qarışıqlıqdan faydalanmaq istəyən Çin, Göytürk Xaqanlığındakı mövcud anlaşılmazlığı daha da qızışdırmışdır. Çin İmperatoru, qərbin yabgusu Tarduya elçi, hədiyyələr və qurd rəsmi olan bir bayraq göndərərək Tardunun hökmdarlığını tanıdığını ifadə etmişdir. Çinin qızışdırmalarının nəticəsində Tardu, İşbaranın xaqanlığını tanımadığını bildirmişdir. Nəticədə Göytürk Xaqanlığı ikiyə ayrılmış, Tardu qərbin rəhbərliyini tamamilə ələ almışdır. Bu hadisədən sonra İşbara Xaqanın əlində yalnız şərq qalmışdır. Göytürk Xaqanlığının ikiyə ayrılmasından sonra, Şərqi Göytürk dövləti gücünü itirməyə başlamışdır. İşbara Xaqanın Çinə təşkil etdiyi səfərlər müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnmişdir. Çin ipək ticarətinə maneə törədirdi. Bu vəziyyət Şərqi Göytürkləri arasında aclıq və yoxsulluğun başlanmasına gətirib çıxarmışdır. Şərqi Göytürklərə bağlı bir çox türk boyu qıtlıq səbəbiylə Qərbi Göytürklərə sığınmışdır. Özünə bağlı boyların Qərbi Göytürk Xaqanlığına sığınması İşbara Xaqanı çətin vəziyyətə salmışdır. 585-ci ildə artan üsyanlar və xarici təzyiqlər nəticəsində İşbara Xaqan Çin hakimiyyətini qəbul etmiş və Çindən kömək istəmişdir. Şərq Göytürk Xaqanlığını hakimiyyəti altına alan Çinin əsl məqsədi, Çin üçün təhlükə olan, türklər də daxil olmaqla bütün Orta Asiya xalqlarını çinliləşdirmək idi. Bu səbəbdən Çin, Şərqi Göytürkləri çincə danışmağa, çinlilər kimi geyinməyə və çin adətlərini qəbul etməyə məcbur etmişdir. Bunun üzərinə İşbara Xaqan bu mövzu haqqında 585-ci ildə Çin İmperatoruna məktub yazmışdır. İşbara Xaqan Çin imperatoruna yazdığı məktubda belə demişdir: "Sizə bağlı qalacaq, xərac verəcək qiymətli atlar hədiyyə edəcəyəm, lakin dilimizi dəyişdirə bilməm, Xalqıma Çin geyimləri geydirə bilmərəm, Adətlərinizi, qanunlarınızı götürə bilmərəm imkanı yoxdur. Çünki bu istiqamətlərdən bütün millətim, həssaslıqla çarpan tək bir ürəkdir."
Çin əsarətinə daha çox dözə bilməyən İşbara Xaqan 587-ci ildə ölmüşdür. İşbara Xaqandan sonra başa keçən Yehu və Tülan zamanlarında Çin təzyiqi artmışdır. Daha sonra başa Kimin Xaqan keçmişdir. Kimin Xaqandan sonra başa Şi-pi Xaqan keçmişdir.
Şi-pi Xaqan dövründə Şərqi Göytürklər, qısa bir müddət üçün köhnə güclərinə qovuşmuşdurlar. Şi-pi Xaqan, qərbdə Tibetə, şərqdə Amur çayına qədər uzanan torpaqlarda suverenlik qurmuşdur. Çinə hər il verilməkdə olan xərac kəsilincə Çin ilə döyüş edilmişdir. Şərqi Göytürk Xaqanlığı bu döyüşdə qalib gəlmişdir. Çin imperatoru, Şərq Göytürklərə illik vergi vermək şərtiylə canını qurtara bilmişdir. Göytürklərə köhnə gücünü yaşadan Şi-Pi Xaqan 619-cu ildə ölmüşdür. Şi-Pi Xaqandan sonra başa keçən Çu-Lo Xaqan, Çinə hücumlara davam etdirmişdi. Ancaq bir müddət sonra Çu-Lo Xaqan, çinli Yicheng tərəfindən zəhərlənərək öldürülmüşdür. Çu-Lo Xaqandan sonra yerinə qardaşı Kieli keçmişdir. Kieli Xaqan zamanında, Çinə hücumlar davam etmişdir. Kieli Xaqanın Çin üzərinə çıxdığı son səfərində əsir düşməsi nəticəsində Şərq Göytürk Xaqanlığı Çinin hakimiyyəti altına girmişdir.
Göytürklərin yenidən müstəqilliyi
Orxon abidələrində rast gəlinən digər əhəmiyyətli məlumatlar da müstəqillik haqqındadır. Bilindiyi kimi I Göytürk Xaqanlığının suverenliyinə Çin son vermiş və Göytürkler Çin suverenliyi altına girmiş və müstəqilliyini itirmişdir. Bu hadisədən sonra türklər müstəqillik mübarizəsinə girişmiş və bu mübarizələrinin nəticəsində müstəqilliklərini qazanaraq II Göytürk xaqanlığını qurmuşdular.
Şərqi Göytürk xaqanları
- İşbara xaqan (582–587)
- Bağa xaqan (587–589)
- Tulan xaqan (589–600)
- Yami xaqan (600–609)
- Şibi xaqan (609–619)
- Çula xaqan (619–621)
- İllig xaqan (621–630)
İstinadlar
- Erdem, KONUR,"ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SİYASİ MESAJLAR 2016-09-23 at the Wayback Machine", Edebiyat ve Sanat Akademisi
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Serqi Goyturk xaqanligi Goyturk xaqanliginin parcalanmasindan sonra yaranmis turk dovletlerinden biri Tarixi dovletSerqi Goyturk xaqanligiQerbi Goyturk Xaqanligi cehrayi ve Serqi Goyturk Xaqanliginin mavi serhedleri 603 745Paytaxt Ordu BaliqResmi dilleri Turk diliDovlet dini TenqricilikErazisi 4 000 000 km Idareetme formasi Xaqanliq Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixi576 ci ilde Istemi xaqan olunce yerine ogulu Tardu kecerek yabgu olmus ve atasi kimi dovletin qerbini idare etmeye baslamisdir Dovletin qerbini idare eden Tardu serq qisimin rehberliyini de ele alib Goyturk Xaqanliginin basina kecmek isteyince Taspar xaqan ile qarsilasmisdir Tapo xaqan 581 ci ilde olunce yerine qardas oglu Isbara xaqan kecmisdir Belece Tardu ile Isbara Xaqan arasinda tam hakimiyyet ugrunda qarsidurma baslamisdir Enenelere gore serq teref bas xaqan olmali idi Bu qarisiqliqdan faydalanmaq isteyen Cin Goyturk Xaqanligindaki movcud anlasilmazligi daha da qizisdirmisdir Cin Imperatoru qerbin yabgusu Tarduya elci hediyyeler ve qurd resmi olan bir bayraq gondererek Tardunun hokmdarligini tanidigini ifade etmisdir Cinin qizisdirmalarinin neticesinde Tardu Isbaranin xaqanligini tanimadigini bildirmisdir Neticede Goyturk Xaqanligi ikiye ayrilmis Tardu qerbin rehberliyini tamamile ele almisdir Bu hadiseden sonra Isbara Xaqanin elinde yalniz serq qalmisdir Goyturk Xaqanliginin ikiye ayrilmasindan sonra Serqi Goyturk dovleti gucunu itirmeye baslamisdir Isbara Xaqanin Cine teskil etdiyi seferler muveffeqiyyetsizlikle neticelenmisdir Cin ipek ticaretine manee toredirdi Bu veziyyet Serqi Goyturkleri arasinda acliq ve yoxsullugun baslanmasina getirib cixarmisdir Serqi Goyturklere bagli bir cox turk boyu qitliq sebebiyle Qerbi Goyturklere siginmisdir Ozune bagli boylarin Qerbi Goyturk Xaqanligina siginmasi Isbara Xaqani cetin veziyyete salmisdir 585 ci ilde artan usyanlar ve xarici tezyiqler neticesinde Isbara Xaqan Cin hakimiyyetini qebul etmis ve Cinden komek istemisdir Serq Goyturk Xaqanligini hakimiyyeti altina alan Cinin esl meqsedi Cin ucun tehluke olan turkler de daxil olmaqla butun Orta Asiya xalqlarini cinlilesdirmek idi Bu sebebden Cin Serqi Goyturkleri cince danismaga cinliler kimi geyinmeye ve cin adetlerini qebul etmeye mecbur etmisdir Bunun uzerine Isbara Xaqan bu movzu haqqinda 585 ci ilde Cin Imperatoruna mektub yazmisdir Isbara Xaqan Cin imperatoruna yazdigi mektubda bele demisdir Size bagli qalacaq xerac verecek qiymetli atlar hediyye edeceyem lakin dilimizi deyisdire bilmem Xalqima Cin geyimleri geydire bilmerem Adetlerinizi qanunlarinizi goture bilmerem imkani yoxdur Cunki bu istiqametlerden butun milletim hessasliqla carpan tek bir urekdir Cin esaretine daha cox doze bilmeyen Isbara Xaqan 587 ci ilde olmusdur Isbara Xaqandan sonra basa kecen Yehu ve Tulan zamanlarinda Cin tezyiqi artmisdir Daha sonra basa Kimin Xaqan kecmisdir Kimin Xaqandan sonra basa Si pi Xaqan kecmisdir Si pi Xaqan dovrunde Serqi Goyturkler qisa bir muddet ucun kohne guclerine qovusmusdurlar Si pi Xaqan qerbde Tibete serqde Amur cayina qeder uzanan torpaqlarda suverenlik qurmusdur Cine her il verilmekde olan xerac kesilince Cin ile doyus edilmisdir Serqi Goyturk Xaqanligi bu doyusde qalib gelmisdir Cin imperatoru Serq Goyturklere illik vergi vermek sertiyle canini qurtara bilmisdir Goyturklere kohne gucunu yasadan Si Pi Xaqan 619 cu ilde olmusdur Si Pi Xaqandan sonra basa kecen Cu Lo Xaqan Cine hucumlara davam etdirmisdi Ancaq bir muddet sonra Cu Lo Xaqan cinli Yicheng terefinden zeherlenerek oldurulmusdur Cu Lo Xaqandan sonra yerine qardasi Kieli kecmisdir Kieli Xaqan zamaninda Cine hucumlar davam etmisdir Kieli Xaqanin Cin uzerine cixdigi son seferinde esir dusmesi neticesinde Serq Goyturk Xaqanligi Cinin hakimiyyeti altina girmisdir Goyturklerin yeniden musteqilliyiOrxon abidelerinde rast gelinen diger ehemiyyetli melumatlar da musteqillik haqqindadir Bilindiyi kimi I Goyturk Xaqanliginin suverenliyine Cin son vermis ve Goyturkler Cin suverenliyi altina girmis ve musteqilliyini itirmisdir Bu hadiseden sonra turkler musteqillik mubarizesine girismis ve bu mubarizelerinin neticesinde musteqilliklerini qazanaraq II Goyturk xaqanligini qurmusdular Serqi Goyturk xaqanlariIsbara xaqan 582 587 Baga xaqan 587 589 Tulan xaqan 589 600 Yami xaqan 600 609 Sibi xaqan 609 619 Cula xaqan 619 621 Illig xaqan 621 630 IstinadlarErdem KONUR ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SIYASI MESAJLAR 2016 09 23 at the Wayback Machine Edebiyat ve Sanat AkademisiHemcinin baxQerbi Goyturk xaqanligi